Путин, Владимир Владимирович

Владимир Владимирович Путин
4 Россий Федерацийын президентше
2012 ий 7 май гыч
Виктер вуйлатыше	Виктор Зубков (2012, с. ш.) Дмитрий Медведев (2012—2020) Михаил Мишустин (2020 гыч) Андрей Белоусов (2020, с. ш.)
Ончычсо пашаеҥ	Дмитрий Медведев
2 Россий Федерацийын президентше
(с. ш. 1999 ий 31 декабрь — 2000 ий 7 май) 2000 ий 7 май — 2008 ий 7 май
Виктер вуйлатыше	Михаил Касьянов (2000—2004) Виктор Христенко (2004, с. ш.) Михаил Фрадков (2004—2007) Виктор Зубков (2007—2008)
Ончычсо пашаеҥ	Борис Ельцин
Алмаштыше	Дмитрий Медведев
Россий Федерацийын Кугыжаныш Каҥашын председательже
2012 ий 7 май гыч
Ончычсо пашаеҥ	Дмитрий Медведев
2000 ий 22 ноябрь — 2008 ий 7 май
Ончычсо пашаеҥ	должностьым ыштыме
Алмаштыше	Дмитрий Медведев
Россий Правительствын Председательже
2008 ий 8 май — 2012 ий 7 май
Президент	Дмитрий Медведев
Ончычсо пашаеҥ	Виктор Зубков
Алмаштыше	Виктор Зубков (с. ш.) Дмитрий Медведев
(с. ш. 1999 ий 9—16 август) 1999 ий 16 август — 2000 ий 7 май
Президент	Борис Ельцин тудо шкеже (с. ш.)
Ончычсо пашаеҥ	Сергей Степашин
Алмаштыше	Михаил Касьянов
Ушем кугыжаныш Министр каҥашын председательже
2008 ий 27 май — 2012 ий 18 июль
Ончычсо пашаеҥ	Виктор Зубков
Алмаштыше	Дмитрий Медведев
«Единая Россия» партийын председательже
2008 ий 7 май — 2012 ий 26 май
Ончычсо пашаеҥ	Борис Грызлов
Алмаштыше	Дмитрий Медведев
СНГ кугыжаш-влакын вуйлатышышт ушемын председательже
1 январь — 2017 ий 31 декабрь
Ончычсо пашаеҥ	Алмазбек Атамбаев
Алмаштыше	Эмомали Рахмон
2004 ий 16 сентябрь — 2006 ий 20 май
Ончычсо пашаеҥ	Леонид Кучма
Алмаштыше	Нурсултан Назарбаев
2000 ий 25 январь — 2003 ий 29 январь
Ончычсо пашаеҥ	Борис Ельцин
Алмаштыше	Леонид Кучма
Россий Федерацийын Лӱдыкшыдымылык шотышто Каҥашын председательже
29 март — 1999 ий 9 август
Президент	Борис Ельцин
Ончычсо пашаеҥ	Николай Бордюжа
Алмаштыше	Сергей Иванов
Россий ФСБ-ын вуйлатышыже
1998 ий 25 июль — 1999 ий 9 август
Президент	Борис Ельцин
Ончычсо пашаеҥ	Николай Ковалёв
Алмаштыше	Николай Патрушев
Шочын	1952 ий 7 шыжа(1952-10-07) (72 ий) Ленинград, СССР
Тукым	Путинмыт
Ача	Владимир Спиридонович Путин
Ава	Мария Ивановна Путина
Пелаш	Людмила Путина (Шкребнева) (1983—2013)
Икшыве-влак	Мария (1985), Екатерина (1986)
Партий	КПСС (1975—1991) НДР (1995—1999) Единство (1999—2001) Единая Россия (председатель, тыгодым партий член огыл, 2008—2012)
Образований	1. Ленинградысе кугыжаныш университет 2. СССР КГБ кӱшыл школжо 3. СССР КГБ-ын Йошкар знамя институт
Шанче степень	экономике шанче кандидат (1997)
Профессий	юрист, разведчик, чиновник, политик
Паша	президентстве, кугыжаныш службо, спецслужбо
Религий дене кылдалтмаш	православий
Автограф
Награде	СССР, Россий Федераций да СНГ: конфессионал награде-влак: спорт чаплӱм-влак: Моло кугыжанышын: суап саргурал:
Сайт	kremlin.ru (президент.рф)
Сарзе службо
Службо жап	1975—1991, 1998—1999
Шогымаш	СССР →  Россий
Войска род	СССР КГБ→ Россий ФСБ→ Россий Федерацийын Сарзе вийже
Званий	полковник (1999) Класс чин: Россий Федерацийын 1-ше классан чынле кугыжаныш каҥашъеҥже
Командоватлен	Россий Федераций Сарзе вийын кӱшыл главнокомандующийже (1999 ий 31 декабрь — 2008 ий 7 май; 2012 ий 7 май гыч)
Кредалмаш	Кокымшо чечен сар Грузийысе сар Россий-украин сарзе конфликт Сирийыште сарзе операций Казахстаныште ОДКБ Операций
Паша вер	Россий президентын администрацийже[d] Россий Федераций Президентын пашажын управленийже[d] СССР КГБ-н Икымше тӱҥ управленийже[d] СССР Кугыжаныш лӱдыкшыдымылык комитет[d]
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Владимир Владимирович Путин (шоч. 7 октябрь 1952, Ленинград, СССР) — россий кугыжаныш да политике пашаеҥ. Россий Федерацийын кызытсе президентше, Россий Федерацийын Кугыжаныш Каҥашын да Россий Федерацийын Лӱдыкшыдымылык шотышто Каҥашын председательже, 2012 ий 7 май гыч Россий Федерацийысе Сарвийын Кӱшыл Главнокомандующийже. Ондак президентын олмыштыжо 2000 ий 7 май гыч 2008 ий 7 май марте лийын, тыгак 1999–2000 да 2008–2012 ийлаште Россий Федераций виктер председательын олмыштыжо тышен. Россий президентын олмышкыжо угыч 2024 ий 15 гыч 17 мартыште эртыше сайлымаште сайлалтын (тудын верч 76 277 708 еҥ йӱклен але 87,28 %).

Ленинград кугыжаныш университетысе (ЛГУ) юридический факультетын тунем лекшыже. 1977 ий гыч СССР-ын Ленинград да Ленинград кундемысе КГБ управленийын следствий пӧлкаштыже пашам ыштен. 1985 ий гыч 1990 ий марте совет йотэл разведкын резидентурыштыжо служиен. Ленинградыш пӧртылмеке, ЛГУ-со ректорын полышкалышыже, вара Ленинград олакаҥышыште председатель Анатолий Собчакын ойпуышыжо лийын.1991 ий 20 август гыч КГБ паша гыч кораҥын, умбакыже Санкт-Петербург мэрийыште пашам ыштен. 1996 ийыште, Собчакын губернатор сайлымашым модын колтымекыже, Москош куснен, РФ президентын пашажым виктарышыжлан шогалтеныт. 1997 ийыште Путин экономике шанче кандидат степеньым налын. РФ лӱдыкшыдымылык Федерал службын вуйлатышыштыже да Лӱдышдымылык Каҥашын секретарьже лийме деч вара 1999 ий август тылзыште виктерым вуйлатен.

1999 ий 31 декабрьыште, Россий президент Борис Ельцинын шке олмыж гыч кораҥмеке, кугыжанышын икымше айдемыже, президентын пашажым шуктышо олмышто лийын. Икымше гана Россий президентлан 2000 ий 26 мартыште шогалын, а вара 2004, 2012 да 2018 ийлаште уэш сайлалтын. 2012 ийысе сайлымаш деч ончыч президентын пашам шуктымо жапше конституцийым вашталтыме дене 4 ий гыч 6 ий марте кугемын. Россий Федерацийын Конституцийышкыже тӧрлатымашым пуртымо деч вара, 2024 ийысе президент сайлымаште шке лӱмжым лукташ правам налын.

Владимир Путинын президентлан шогымо икымше пагытыште российысе экономике реформо да нефть ден газлан акым вич пачаш кугемдыме деч вара идалыкыште кокла шот дене 7 % кушкын. Тудын годым Россий Кокымшо чечня сарыште сеҥышыш лектын.

2008–2012 ийлаште, президент Дмитрий Медведев пелен премьер-министр лиймыж годым, Путин армий да полиций шотышто реформым вуйлатен.

Тукымвож

Тӱҥ статья: Владимир Путинын ешыже

Калык перепись годым пуымо вашмутшо почеш, могай калык гыч улмо шотышто — руш.

Ачаже — Владимир Спиридонович Путин (23 февраль 1911 — 2 август 1999) Тверь губернийысе Тверь уезд Поминово ялеш шочын, 1933–1934 ийлаште вӱдйымал флотышто служиен, Кугу Ачамланде сарын салтакше. РККА-ште — 1941 июнь гыч, Йошкар Армийын 86-шо дивизийысе 330-шо стрелок-влак полкын салтакше, 17 ноябрь 1941 ийыште, Невский пятачокым аралымыж годым, шола йолвурго ден йолкопаже осколко дене нелын сусырген. «Сарзе суаплан», «Ленинградым аралымылан», «Германийым сеҥымылан» медаль-влак дене суапландаралтын. 1941 ий гыч ВКП(б) йыжъеҥже. Сар деч вара — Ленинградысе И. Е. Егоров лӱмеш вагоным чоҥышо заводын мастарже. 1985 ийыште 1-ше степенян Ачамланде сар орден дене суапландаралтын.

Аваже — Мария Ивановна Путина (шочын — Шеломова, 17 октябрь 1911 — 6 июль 1998), Тверь губернийысе Тверь уезд Заречье ял гыч, тыштак Владимир Спиридонович дене палыме лийын, тыгак заводышто пашам ыштен, Ленинград блокадым илен лектын. КБФ штаб «Ленинградым аралымылан» медаль дене суапландарен.

• 

  Ачаже — Владимир Спиридонович Путин

• 

  Аваже — Мария Ивановна Путина (шочын — Шумова)

• 

  Владимир Путин аваж дене пырля. 1958 ий июль

Йоча да рвезылык жапше

Владимир Путин фронтовик-ачажын портретше дене Москваште «Колыдымо полк» таҥтошкал эртымаште, 2017 ий 9 майыште

1952 ий 7 октябрьыште Ленинградыште, Маяковский лӱмеш уремысе В. Ф. Снегирёв лӱмеш азам ыштыме пӧртыштӧ шочын. Спасо-Преображен соборышто тынеш пуртымо.

Владимир ешыште кумшо эрге лийын. Кок изашт тудын шочмыж деч ончыч коленыт: Альберт (Кугу Ачамланде сар тӱҥалме деч ончыч колен) да Виктор (1940–1942).

Путинын ешыже Ленинградыште Басково изуремыште (12-шо №-ан пӧртын визымше, эн кӱшыл пачашын) тӱшкан илыме (коммунал) пачерыште ик пӧлемым айлен, Путин тиде пачерыште СССР КГБ-ште пашам ышташ тӱҥалмыж марте илен. Тосно дачыште, школьник Путинын пӧлемыштыже, совет сар разведкым негызлыше айдемын Ян Берзинын портретше шоген. Президент лиймекыже, Путин каласкален: изинекак разведчик-влак нерген совет фильм-влакым ончаш йӧратен, кугыжаныш лӱдыкшыдымылык органлаште пашам ышташ шонен.

1960–1965 ийлаште Путин 193-шо №-ан кандашияш школышто тунемын. Вара 281-ше №-ан кыдалаш школыш (Технологий институт пелен химий уклонан лӱмын ыштыме школ) пурен, тудым 1970 ийыште тунем лектын. Школ деч вара 17 ияш Владимир, икымше гана, службыш пураш манын, Литейный уремыште верланыше СССР КГБ-ын Ленинград да Ленинград кундемысе управленийышкыже миен, тыште мутланыме деч вара Путинлан ондак келге гуманитар шинчымашым налаш темленыт.

1964 ий гыч шке кумылын коштмо «Труд» спорт обществын «Турбостроитель» спорт клубыштыжо дзюдо дене заниматлен, тренерже-влак: Анатолий Рахлин ден Леонид Усвяцов. Ленинградысе моло спортсмен дене пырля каскадёр семын «Ленфильмын» кином снимайымаште лийын, «Ижорский батальон» сар драмыште, «Блокада» эпопейыште войзалтын.

1970–1975 ийлаште ЛГУ юридический факультетын тӱнямбал пӧлкаште тунемын, тыштак КПСС-ыш пурен. Тунеммыж годым икымше гана тудо жапыште ЛГУ-н доцентшым, Анатолий Собчакым, вашлийын. Диплом пашажын темыже — «Нацийым утларак кумылаҥдыше принцип» (шанче вуйлатыше Л. Н. Галенская, тӱнямбал права кафедр).

Правительствыш толымыж деч ончычсо пашаже

СССР КГБ-ыште служымыжо (1975–1991)

КГБ пашаеҥын шке лӱмал возыктышыж (личное дело) гыч фото

1975 ийыште ЛГУ-н юридический факультетшым тунем пытарен, колтымо почеш Кугыжаныш лӱдыкшыдымылык комитетыш толын. Тунамак Охтышто («401-ше школ») оператив тӱшкам ямдылыше курсым эртен, да СССР КГБ кумдык шот дене кышкарыште аттестацийым эртымеке, изирак офицер (юстицийын кугурак лейтенантше) лӱмпале дене палемдалтын.

1977 ий деч вара СССР КГБ-ын Ленинград да Ленинград кундем шотышто Управленийжын следствий пӧлкаштыже контрразведке шотышто пашам ыштен. Путинын паша верже «Кугу пӧрт» манмаште лийын, 1979 ийыште КГБ кӱшыл школышто куд тылзаш курсышто тунемын.

1984 ийыште юстицийын майоржо лӱмпале дене командировкыш колталтын, КГБ-се Йошкар тистан институтын ик ий тунемман факультетыш, тудым 1985 ийыште «Тӱжвал разведке» специальность дене тунем лектын. Путин тӧртыкан (легальный), тыгак тӧртыкдымо (нелегальный) разведкылан ямдылалтын. Тунемме пӧлкан кугуракше (старостыжо) лийын, немыч йылмым тунемын.

1985–1990 ийлаште Путин КГБ-ын тӱжвал разведке йогын дене ГДР-ыште пашам ыштен. Тудын вуйлатышыже Эрвел Германийыште совет разведчик-влак тӱшкан начальникше, ГДР кугыжаныш лӱдыкшыдымылык министерствыште СССР КГБ-н ӱшанъеҥже, полковник Лазарь Матвеев лийын (2017 ий майыште, 90 ий теммеке, секрет лиймым чарнен). Дрезденыште службо шот дене Сергей Чемезов да Николай Токарев Путин дене пырля пашам ыштеныт. Путин Дрезденыште посна кундемысе разведкыште тыршен. Совет разведчик-влак тӱшкан тӱткышышкыжӧ, тыге 2018 ийыште Путин шкеже ойлен, тӱҥ шотышто, Касвел Европысо эл-влак пуреныт, — США-н ушемэлже-влак (союзники). Нине кугыжаныш-влак, эн ончычак ФРГ, 1980-ше ийла кыдалне, шке кумдыкыштышт изи да кокла торалыкан ракетым вераҥденыт, СССР ӱмбаке виктареныт.

Командировко жапыште, ятыр ий пашам ыштымек, Путин лӱмпале дене подполковник марте кӱзен, да паша олмыжат пӧлка начальникын кугурак полышкалышыже марте нӧлтын. Берлин пырдыж сӱмырлымек, 1989 ий 5 декабрь мартыште, немыч демонстрант-влак совет резидент тӱшкан Angelikastrasse 4 уремыште резидентурым штурм дене налын, КГБ-ын архившым руалташ толашен, но Путин, табель саргуралым кучылтде, погынышо калыкым шаланаш кутырен ӱшандарен кертын. Шуко секретан оператив документ-влакым резидентур коҥгаш йӱлалтен. 1990 ий январьыште Путин ГДР-ыште командировкым мучашлен да Ленинградыш пӧртылын.

1989 ийыште ГДР Калыкле армийын «Суаплан» той медальже дене суапландаралтын.

Йотэлысе командировко пытымеке, СССР-ыш пӧртылмек, Путинын ойлымыж почеш, КГБ-ын Москосо тӱжвал разведкыжын рӱдӧ аппаратышкыже куснаш тореш лийын, да КГБ-н Ленинград управлений штатын икымше пӧлкашкыже (СССР кумдыкысо разведке) пӧртылын. 1990 ийыште Литейный уремысе оралтыште подполковник Путин 643-шо №-ан кабинетым айлен. Тиде кудымшо пачашыштак, пошкудо кабинетыште, Сергей Иванов пашам ыштен — ончыкыжым РФ обороно министр, президент Путинын администрацийжым вуйлатыше.

1991 ий 20 августышто, кунам Ленинградын мэрже ГКЧП-ын кӱштымыжым шукташ тореш лиймек, Путин, тунам Собчак дене идалык утларак пашам ыштыше, КГБ гыч лекме нерген рапортым возен; паша гыч кораҥдалтын.

Санкт-Петербургысо паша (1990–1996)

Тӱҥ статья: Владимир Путинын Ленинград кучем органлаште да Санкт-Петербургышто пашам ыштымыже

1990 ий шошым Путинын тӱҥ официал паша верже Ленинград кугыжаныш университет лийын, тушто тудо ректор Станислав Меркурьевын тӱнямбал йодыш дене полышкалышыже лийын. Меркурьев варажым Путиным Собчаклан темлен.

1990 ий майыште, Собчакым Ленинград оласе Каҥашын калык депутатшылан сайлыме деч вара, Путин тудын ойпуышыжо (советник) лийын.

1991 ий 28 июнь гыч, мэрын постышкыжо Собчакым сайлымеке — председательын порысшым шуктышо, а 15 июль гыч — Ленинград мэрийысе тӱжвал кыл шотышто комитетын председательже (1992 ий 16 май гыч — Санкт-Петербург). Тӱжвал кыл шотышто комитет деч посна Путин писын вашештыме (оператив) йодыш дене мэрийын комиссийжым вуйлатен.

1993 ий гыч Собчак йотэллаш коштмыж годым Путиным шке олмешыже алмаштышылан кодаш тӱҥалын.

1994 ий мартыште Путин Санкт-Петербург виктер председательын икымше алмаштышыже лийын, тидын годым вес элла дене кылдалтше комитет вуйлатышын олмыжымат арален коден. Санкт-Петербург виктер председательын икымше алмаштышыже семын Путин мэрийын вий да правам аралыше ведомство-влак дене (ГУВД, Россий обороно министерстве, Россий ФСБ, прокуратур, суд, Таможньо комитет) кыл кучымылан, тыгак политик да мер ушем-влак дене пашам виктарен колтымылан мутым кучен. Путин регистраций палатын, тыгак мэрийын управленийже-влакын: юстиций, мер калык дене кыл, административ орган, унагудо-влак дене кылдалтше йодыш-влакым вӱден.

1996 ий кеҥежым, сайлымашым модын колтымеке, Собчак мэрын постшым коден, тидын деч вара Путинын Санкт-Петербург мэрийысе пашаже мучашлалтын.

Москошто паша (1996–1999)

1996 ий августышто губернаторым сайлымаште Собчакын сеҥалтмыж деч вара, Владимир Путин, шке ойлымыжлак, 1991 ий августысо путч годсылак, такси дене оксам ыштен налаш шонен. Петербургын ончычсо вице-мэрже контр-адмирал Вячеслав Щербаков шарналтен: Путиным Владимир Яковлевын у администрацийышкыже ӱжыныт, но Путин, Игорь Сечинын ойлымыж почеш, тидым ужалалтмашлан шотлен да туран тореш лийын.

Тунамак Путиным Москошко пашаш ӱжыныт, президентын пашажым виктарыше Павел Бородин алмаштышын олмыжым темлен. Тыште тудо юридический управленийым да Российын йотэлысе пого виктемын пашажым вӱден.

1997 ий 26 мартыште Путиным Россий президент Администраций вуйлатышын алмаштышыжлан шогалтеныт, — Россий Федераций президентын Тӱҥ тергыше управленийжын начальникшылан, тудо ты олмО гыч Алексей Кудриным алмаштен.

Путинын мутшо почеш, Тӱҥ тергыше управленийын тергымашыже, обороно заказым шуктымо шотышто иктешлымашыже 1997 ий майыште Россий обороно министр Игорь Родионовым паша гыч кораҥдаш ик амалым ыштен.

РФ лӱдыкшыдымылык Федерал службын директоржо Владимир Путин. 1998-ше ий

1998 ий 25 майыште В. Б. Юмашевын темлымыж почеш Путиным президент администраций вуйлатышын икымше алмаштышыжлан шогалтеныт, кундем-влак дене пашам ыштымылан мутым кучен. Тиде жаплан тудо Кремльыште пашам ик эн кугун вӱден кертше (влиятельный) айдемылан шотлалтын.

1998 ий 25 июльышто Путиным Россий Федерацийысе лӱдыкшыдымылык шотышто федерал службын директоржылан шогалтат. ФСБ вуйлатышын олмыштыжо улмыж годым ФСБ-н экономике контрразведке шотышто да стратегий объект-влакым контрразведкын аралымыже шотышто управленийже-влакым укештарен, нунын олмеш куд у управленийым ыштен. ФСБ директор олмышто тудлан полковник лӱмпалым пуымо.

1999 ий 26 мартыште Путин Россий Федерацийын Лӱдыкшыдымылык шотышто Каҥашын секретарьже лийын, тыгодым ФСБ-ын директор олмыжымат арален коден.

1999 ий апрельыште Путинын вуйлатыме комиссийын, элгӧргӧ паша шотышто министр Сергей Степашинын иктешлымашышт негызеш, тӱҥ прокурор олмо гыч Юрий Скуратовым кораҥденыт, тудо Ельцин пелен лийше-влакын пашаштым шымлен.

1999 ий май тӱҥалтыште Ельцин кучемым Путинлан кусарыме нерген тӱрыснек пунчалын. 5 августышто, Ельцин Путин дене вашлиймыж годым, тудым Россий правительствын председательжылан шогалташ шонымыж нерген увертарен.

Диссертацийым аралымаш (1997)

1997 ийыште Путин Санкт-Петербургысо кугыжаныш курык институтышто экономике шанче кандидат шанче лӱмпалым налашлан «Пазарысе кылым чоҥымо годым кундемысе минерально-сырье негызым ыштен лукмашым стратегий шот дене планлымаш» (Санкт-Петербург ден Ленинград кундем) / «Стратегическое планирование воспроизводства минерально-сырьевой базы региона условиях формирования рыночных отношений (Санкт-Петербург и Ленинградская область)» теме дене диссертацийым арален. Ты пашан вуйлатышыже экономике шанче доктор, профессор Владимир Федосеев лийын — минерал сырьё экономике шотышто кумдан палыме специалист.

Виктерын председательже (август — декабрь 1999)

Тыгак ончо: Путинын икымше правительствыже да Владимир Путинын икымше президент жапше

1999 ий 7 августышто Басаев ден Хаттабын вуйлатымышт почеш Дагестаныш боевик-влак керылт пуреныт, а верысе радиал исламист-влак нунын полышышт дене Ботлих да Цумадин кундемлаште шариат виктерым ыштыме нерген увертареныт. Тиде керылт пурымаш, моло-влакын аклымышт почеш, Путиным РФ виктер председательын олмышкыжо шогалташ шӱкалтыш (триггер) лийын.

9 августышто президент Ельцин ФСБ-ын директоржо Путиным Россий Федераций правительствын председательжын да икымше алмаштышыжын порысшым шуктышо олмышко шогалтен, Сергей Степашин олмеш. Тиде кечынак Ельцин телевизор дене ойлымаштыже Путиным шке алмаштышыже (преемник) манын каласен.

16 августышто Кугыжаныш Думо Путиным виктерын председательже олмышко пеҥгыдемден. Тиде олмышто Путин сарланыше (боевик)-влак ваштареш операцийым чоҥен да вуйлатен.

1999 ий сентябрьыште Российыште террорист-влакын икмыняр кугу уда пашашт шукталтын — Буйнакскыште, Москошто (Гурьянов урем, Кашир шоссеште) да Волгодонскыште, тидлан кӧра 300 утла еҥ пытен.

18 сентябрьыште Чечнян чекшым россий войска-влак авырен налыныт. 1 октябрьыште Россий армийын танк подразделенийже-влак Дагестан да Ставрополь вел гыч, Чечнян Наур да Шелковск кумдыкышкыжо пуреныт.

1999 ий 30 декабрьыште Россий савыктышлаште Путинын «Россий тӱжемий коклаште» / «Россия на рубеже тысячелетий» илышыш шыҥдарышаш паша нерген статья печатлалтын, тыште Путин эртыше да ыштышаш паша нерген умылымашыжым, эл ончылно шогышо тӱҥ задаче-влакым рашемден, шке политикыжын тӱҥ шонымашыжым «патырлык» /«патриотизм», «кучемэл» / «державность», «кугыжаланымаш» / «государственничество», «илышйӧн иктӧрлык» / «социальная солидарность», «куатле кугыжаныш» / «сильное государство» мут-влак дене палемден.

Кугыжаныш Думыш сайлыме годым Путинын вӱдымӧ «Единство» партий 23,3 % йӱкым поген да кокымшо верым айлен.

Президентын порысшым шуктышо (31 декабрь 1999 — 7 май 2000)

Владимир Путин, президентын Администрацийжым вуйлатыше Александр Волошин ден Кремль дене чеверласыше Борис Ельцин дене пырля.
1999 ий 31 декабрь

1999 ий 31 декабрьыште, Ельцинын жап деч ончыч президент олмо гыч кораҥмыжлан кӧра, Путин президентын порысшым шукташ тӱҥалын.

РФ президентын олмыштыжо порысшым шукташ тӱҥалмек, икымше кугыжаныш актше «Шке порысшым шуктен чарныме деч вара Россий Федераций президентлан, тудын ешыжлан сӧрымӧ аралтыш (гарантий) / «О гарантиях президенту Российской Федерации, прекратившему исполнение своих полномочий, и членам его семьи» кӱштык лийын. Кӱштык Российын ончычсо президентше-влаклан (тидын годым тыгайже Ельцин гына лийын) тӱкаш лийдымылыкым да моло сай илыш йӧным пуэн. 2001 ийыште Владимир Путин тыгаяк федерал тӧртыкеш кидпалым пыштен.

Кугыжаныш Кремль полатыште Россий президентын олмышкыжо шогалме годым ойлымыжо. Моско, 2000 ий 7 май

2000 ий 26 мартыште Путин икымше турыштак сеҥышыш лектын, 52,94 % йӱкым поген.

Икымше ден кокымшо президент жап (2000–2008)

Тӱҥ статья-влак: Владимир Путинын икымше президент лийме жапше да Владимир Путинын кокымшо президент лийме жапше

Тыгак ончо: Россий исполнитель кучемын федерал органысе кышкарышт (2000–2008)

2000 ий 7 майыште Путин Россий президентын олмышкыжо шогалын. 2000 ий 17 майыште Россий виктер председательын олмыш Михаил Касьяновым шогалтен.

2004 ий 4 февральыште Касьяновын виктержым шалатен колтымо ыле, виктерын у председательже Михаил Фрадков лийын.

2004 ий 14 мартыште Путин президентлан кокымшо гана сайлалтын, 71,31 % йӱкым поген. 2004 ий 7 майыште паша олмым айлен.

2007 ий 12 сентябрьыште Путин Фрадковын виктержым шалатен колтен, виктер вуйлатышылан Виктор Зубковым шогалтен.

2008 ий 7 майыште кучемым, президентлан сайлалтше, шке администрацийжым вуйлатыше Дмитрий Медведевлан пуэн. Тидын деч икмыняр кече ончыч Time «100 самых влиятельных людей мира» радамыште кокымшо верым айлен.

Кокымшо чечня сар

Владимир Путин Чечня администрацийым вуйлатыше Ахмат Кадыров дене пырля. Россий президентын пресс-службыжын фотосӱретше, Ростов-на-Дону, 2000 ий 8 ноябрь

Тӱҥ статья: Кокымшо чечня сар

Чечняште у кугу сар «ӧрдыж пыштыме статус» / «отложенный статус» манме шонымашым кӱрлын, угыч сар деч утаралтше калык йогын шочын да шуко айдеме пытен. 2000 ий шошо тӱҥалтыште федерал сарзе-влак Грозныйым сеҥен налыныт да республикын утларак кумдыкыштыжо илыш шот-радамым кученыт. 2000 ий мартыште тушто 1991 ий деч вара икымше гана чумыр российысе сайлымаште йӱклымӧ кумдык-влакым почмо. Федерал кучем-влак пелен Ичкерийын муфтийже Ахмат Кадров лийын, тудын эргыже Рамзан да сарысе командир-влак Масхадовлан ӱшаным йомдареныт. 1999 ий шыжым нуно федерал сарзе-влак деке вонченыт. 2000 ий июнь тылзыште Путин Чечня администраций вуйлатышылан Ахмат Кадыровым шогалтен. 2003 ий мартыште Чечняште референдум эртен, тушто Чечнян федерал тӧртыклан келшен толшо конституцийжым пеҥгыдемденыт. 2003 ий октябрьыште Ахмат Кадыров республикым вуйлатышылан сайлалтын, а 2004 ий майыште тудо террактеш колен. Тудын эргыже Рамзан Кадыров 2007 ий апрельыште республикым вуйлаташ шогалын.

Кокымшо чечня сар 2009 ий 16 апрельыште пелйӱдым КТО режимым официальнын петырыме дене мучашлалтын.

Терроризм ваштареш Йӱдвел Кавказыште кучедалмаш

Тыгак ончо: Дубровкышто теракт да Бесланыште террорист акт

Тичмаш кумдыкан сар операцийым пытарыме деч вара чечнясе сепаратист-влак федерал кучем ваштареш сарым умбакыже вӱденыт, тыгодым диверсий да террор йӧныш кусненыт. Сарланыше-шамыч икмыняр кугу йӱк-йӱканым тарватеныт, тидын годым 2001 ий сентябрьыште Гудермесыш керылт пуреныт, 2002 ий сентябрьыште Руслан Гелаевын тӱшкаже Ингушетийыш шеҥын пурен. 2003 ий мучаште Гелаевын Дагестан гоч Панкисысе коремйолыш (Грузий) керылт пураш тӧчымыжӧ, кок тылзе шуйнышо, неле техникым да авиацийым кучылтман кредалмашке савырен. 2002 ий 23 октябрьыште чечня сарланыше-шамычын Москосо Дубровкышто Театр рӱдерым руалтен налмышт поснак кугу тургыжланымашым тарватен.

Боевик-влак Москошто колышаш-ӱдырамаш-влакын (смертницы) шуктымышт дене икмыняр террактым ыштеныт, «Кисловодск-Минерал Вӱд» электропоездлаште кок гана пудештареныт. Тылеч вара Моско метрополитеныште бомбо-влак пудештыныт. 2004 ий 6 февральыште, «Автозаводская» станцийыште теракт деч вара Путин каласен: «Россий террорист-влак дене ок мутлане, тудо нуным пытара». 13 февральыште Катарыште российысе лӱмын ыштыме службо пашаеҥ-влак Чечня сепаратизмын ик ончылъеҥжым, Зелимхан Яндарбиевым кораҥденыт, тудо Дубровкысо терактын еҥже лийын.

2004 ий 24 августышто колышаш-ӱдырамаш-влак Домодедово аэропорт гыч лекше кок пассажир авиалайнерым пудештареныт. 1 сентябрьыште сарланыше-влак Бесланыште школым (Йӱдвел Осетий) руалтеныт, тӱжем утла йочам да кугыеҥ-влакым заложниклан налыныт.

2005 ий мартыште ФСБ-ын лӱмын эртарыме операцийыште «Ичкерийын президентше» Аслан Масхадов пытаралтын. Масхадовым да моло пасу командир-влакым пытарымеке, сарланыше-влакын диверсий да террор пашашт шагалемын. 2006 ий 31 январьыште Путин увертарен: Чечняште контртеррорист операцийым пытарыме нерген ойлаш лиеш. Тудо ийынак июльышто российысе лӱмын улшо еҥ-влак 1-ше №-ан террорист Шамиль Басаевым пытареныт.

2019 ийыште Путин шке президент улмо жапыште эн неле тат семын террорист-влакын Москваште Театр рӱдерыште да Беслан школысо еҥ-влакым виеш кучымыштым ойырен палемден.

Политике кышкарым пужен чоҥымаш

2000 ий майыште Путин шке кӱштыкшӧ дене федерал округлаште полномочиян ӱшанъеҥ-влак иниститутым тӧнежлен. Кундемласе тӧртык-влакым федерал тӧртык-влак дене келшышын тӧрлымӧ паша тӱҥалалтын.

Элын конституций-политике кышкарыштыже Федерацийын Советшым чумырымо радамыште 2000 ий август тылзыште икымше кугу реформо лийын, тудын почеш кундемысе вуйлатыше да тӧртык шуктышо кучемъеҥ-влак ондак Федераций Каҥашыш пашаолмо шот дене пуреныт гын, ынде нуным палемдыме еҥ-влак алмаштеныт; нуно ФК-те тутыш да профессионал негызеш пашам ыштышаш улыт (тидын годым иктыжым губернатор, весыжым — кундемын тӧртыкым лукшо органже палемден). Тидын дене ик жапыштак 2000 ий сентябрьыште президент пелен каҥашымше орган ышталтын — Российын Кугыжаныш каҥашыже, тудын йыжъеҥжылан кундем-влакым вуйлатышын олмыштыжо улшо еҥ-влак шотлалтыт.

Бесланысе террор акт деч вара 2004 ий 13 сентябрьыште, Путин кундемласе вуйлатыше-влакым сайлымым чараш кӱлмӧ нерген увертарен, тиде ошкылым элын федерал ден кундемласе кучем орган-влакын паша лектышыштым нӧлталаш кӱлмӧ, терроризм ваштареш кучедалмым вияҥмдыме дене негызлен. 2004 ий декабрьыште тугай тӧртык лектын, кудын почеш кундемым вуйлатыше олмышко тӧртык лукшо орган кандидат-влак радам гыч сайла, тыгай радамым президент шке темла. 2005 ий март гыч кундемысе вуйлатыше-влакым «ӱшаным йомдарыме» амал дене паша гыч кораҥдыме йӱла илышыш пурен.

Путин Кызылыште, Тыва, 2007 ий 15 август

2003 ий декабрьыште Кугыжаныш думыш сайлымаште федерал списке почеш, тыгак ик мандатан ятыр округын лектышыж почеш утларак верым «Икоян Россий» / «Единая Россия» партий айлен, тудыжо 2001 ий декабрьыште Путинын темлыме почеш ондак ваштарешла шогышо «Единство» и «Отечество — Вся Россия» политик организаций-влакын иктеш ушнымышт негызеш шочын. «Икоян Россий» конституций почеш утларак йӱкым поген.

2005 ий шошым Кугыжаныш думыш партий списке дене сайлыме нерген тӧртык лектын. Кугыжаныш думыш кумдык шот дене сайлымаш (ик мандатан сайлыме округ-влак) петыралтыныт. Федерал тӧртыкыш тӧрлатымаш-влак пурталтыныт, кудын почеш кундемысе парламентыш сайлымаште сеҥыше партий Россий президентлан кундемым вуйлатыме олмышко шке еҥжым темлен кертеш. Утларак кундемлаште тыгай права «Икоян Россий» партийын лийын. Кундем вуйлатыше-влак кучемын партийышкыже тӱшкан пураш тӱҥалыныт.

Правам аралыше кышкарым пужен чоҥымаш

2000 ийыште президент Путинын кӱштымыж почеш суд аланысе тӧртыкшотым саемдыме шотышто пашаче тӱшка ышталтын. Вес ийынже суд кышкарым уэмден чоҥымашке виктаралтше икмыняр тӱҥ тӧртык лектын, тышеч утларак кӱлешан лийыныт: «Судья-влакын статусышт нерген», «РФ суд кышкар нерген», «РФ Конституций суд нерген» да «РФ адвокат паша да адвокатуро нерген».

2001 ий декабрьыште Путин Россий Федерацийын у Уголовно-процессуальный кодексешыже кидпалым пыштен, 2002 ий июльышто — Россий Федерацийын Арбитраж кодексеш, ноябрьыште — Граждан процессуал кодексеш.

2007 ий июньышто прокуратур пелен Следствий комитетым ыштыме нерген тӧртыкым кидпале дене пеҥгыдемдыме, тиде следствий органым прокуратуро деч ойырен, а 2011 ийыште РФ Следствий комитет пӱтынек прокуратуро кышкар гыч посна федерал ведомствыш лектын.

2013 ий 21 июньышто Путин Российын Тӱҥ ден Кӱшыл арбитраж судшым иктеш ушаш темлен, тиде Россий Конституцийышкат вашталтышым пурташ йодын. 2014 ий 6 августышто Российын ушалтше у Кӱшыл судшо шке пашажым тӱҥалын.

«Курс» вӱдйымал пушын пытымыже

Тӱҥ статья: «Курс» АПЛ-ын катарыш (катастрофыш) логалмыже

2000 ий 12 августышто Баренцево теҥызыште вӱдйымал пушын колымыжо РФ-ысе Сарзе-теҥыз вийым вуйлатыше-влакым шылталымашке веле огыл, президент велышкат титак ойым шочыктен. Пуш икмыняр гана пудештаралтмылан кӧра теҥыз пундашке возын, чыла экипаж — 118 еҥ колен.

Экономикым вияҥдымаш

Российысе ВВП-ын (номинал) ик айдемыжлан шотлымаште вашталтмыжым СССР-ысе кугыжаныш-влак дене таҥастарен ончымаш

Российыш йотэл гыч пурышо инвестиций-влак (1995-2013), США-ын млрд долларже

Российысе илен лекташ кӱлшӧ эн изи парышан калык тӱшкан вашталтмыже (1992-2016) процент дене

Brent маркан нефтьын акше 1987 ий май гыч 2016 ий январь марте вашталтмыже, баррельлан доллар

Путинын Россий президент олмышто лиймыж годсо экономике лектышым иктешлышыла (2000—2007 ийла), Томас Грэм, США-н калыкле лӱдыкшыдымылык Каҥашыште Россий шотышто ондаксе кугурак директор, серен: «Экономике 1990 ийыште йомдарыме чыла сайлыкшым (позицийым) пӧртылтен веле огыл, но виян суаплык (услуго) аланым шочыктен, кудо совет жапыште йылтак лийын огыл. Российыште Китай ден Японий деч вара кумшо верыште улшо шӧртньӧ шапашым погымо» (2021 ийыште Россий шӧртньывалюто шарын (резерв) денат визымше вер) .

Россий экономике ВВП-ын, йӧнозанлык ден ялозанлыкын, чоҥымашын лектышыже да калыкын чын окса парышыже кушмо дене вияҥын. Нужнан илыше калыкын ужашыже иземын (2000 ийыште 29 % гыч 13,4 % марте 2008 ийыште), пашадыме-влакын кӱкшытышт иземын (2000 ийыште 10,6 % гыч 2008 ийыште 6,2 % марте).

2005 ийыште Путин социал-экономике аланыште ныл пеш кӱлешан калыкле проект-влакым илышыш пурташ тӱҥалме нерген увертарен: «Тазалык», «Туныктымаш», «Илыме вер» да «АПК вияҥдымаш». 2018 ийыште Путин у калыкле проект-влакым илышлан налме нерген кӱштыкым луктын: «Айдеме капитал», «Илышлан йӧнан йырвел» да «Экономике кушмаш».

2012 ий 22 августышто Россий Тӱнямбал торгайыше организацийын (ВТО) йыжъэлже.

2006 ийыште Федерал Погынымашлан серышыштыже Путин Российыште аза шочмым нӧлташ кумылаҥдыме шот дене увертарен: йоча лӱмеш окса полышым кугемдаш, «ава капиталым» пурташ да молат, тиде писын йоча шочмо чотым кугемдаш полшен.

2008 ий 1 февральыште Стабилизаций фонд Шапаш (Резерв) фондлан да Калыкле поянлыкын Фондшылан (ФНБ) шелалтын. Икымшыже бюджетысе ситыдымашым петыраш ышталтын, кокымшыжо еҥ-влакын пенсийысе йӧныштым арален толашлан кӱлын, но икмыняр ужашыже илыме кумдыкым саемдыме проектланат кучылталтын.

2000—2010 ийлаште Российыште йотэл инвестиций-влакын кугеммыштым эскерыме: 2000 ийыште 11 млрд доллар гыч 2010 ийыште 115 млрд доллар марте.

Кучем ден кугу бизнес кокласе вашкыл

Путин президент пашам тӱҥалмыж годым «пазарысе чыла субъектше-влак дене иктӧр кыл» шонымашым ойлен. Кугу амалкалче-влаклан сӧрымо: приватизаций лектышым пужен ончымаш ок лий. Йодышым шотыш кондымаште икмыняр паша лектыш Россий политикыш кугу бизнесын влиянийжым иземден. Евроушем россий амалкалче-влакым «олигарх» манмым чарнен.

Икмыняр миллиардер, 1990-ше ийлаште пойымеке, политике да кугыжанышым вияҥдымыме пашам кӱлешлан шотлен огытыл, южышт шотышто ондалкалымылан, налог тӱлымӧ деч кораҥмылан уголовный пашам почмо. Тыгай коклаште, мутлан, «Медиа-Мост» ЗАО холдингым кучышо озам, медиамагнат Владимир Гусинскийым ойленыт. Тума дене чапланыше, кумдан палыме бизнесмен Борис Березовский Россий гыч йот элыш каен, тудо ОРТ, «Сибнефть» да «Аэрофлота» акционер капиталыште шке ужашыжым ужален, шке акцийже-влаклан кок миллиард наре долларым налын. Тыгеракын телевизор канал-влак — ОРТ (Икымше канал дене), «ВГТРК» да НТВ кугыжанышлан але кугыжаныш компаний-влаклан куснен.

2003 ийыште «ЮКОС-ын пашаже» почылтын. Пеш кугу поянлыкым ондалкален да шолыштын шкан поген налмылан, налогым тӱлыдымылан Платон Лебедев лен Михаил Ходорковский суд деч вара ятыр ийлан эрык деч посна кодыныт. 2004 ий 24 февральыште, президент сайлымаш деч кок арнят пеле ончыч, Путин Михаил Касьяновым паша деч утарен.

2004 ий июнь-июльышто президентын полышкалышыже, РФ президент администраций вуйлатышын алмаштышыже Игорь Сечин, прессе тудым Путинын ик эн лишыл ӱшанъеҥже семын палемден, «Роснефть» нефть компанийын у директор-влак каҥашышкыже сайлалтын да тудын председательже лийын. Пеш вашке «Роснефтьын» виктарымашке нефтьым тулышо «Юганскнефтегаз» куснен, ондак тудо ЮКОС-ын лийын.

Тӱжвал политике

Владимир Путин Россий-НАТО саммитын мутланымаштыже. 2002 ий

Тыгак ончо: Российын тӱжвал политикыже да Президент Путинын йотэлыш лектын коштмо радамже

Кугыжанышым вуйлаташ тӱҥалме икымше кече гычак Путин Касвел дене, тидын шотыштак НАТО дене пырля пашам ышташ кӱлмӧ нерген ойлен. 2000 ий 5 мартыште «Би-би-си» телеканалыште мутланышыжла, палемден: «Россий — тиде европысо тӱвыран ужашыже» да тудлан НАТО-м тушман олмышто ужаш неле, но посна шижтарен: Россий НАТО-н кумдыкым шарымыжым уда пашалан шотла. Тидын годым Российын НАТО-ш пурен кертмыжымат палемден, кок могыр гычат шке интересым аралаш гын.

Российын НАТО-ш пурымо йодыш 2000 ийыште Москошто Путинын Билл Клинтон дене кутырымаштат нӧлталалтын, но США-н президентше да чыла американ делегаций тиде темлымашым эскерен колыштыныт.

2000 ий июнь тылзыште президент Путинын кӱштыкшӧ дене «Россий Федерацийын тӱжвал политике концепцийже» пеҥгыдемдалтын. Тудын тӱҥ шонымашыже элнан ӱшанле лӱдыкшыдымылыкшылан йӧным ыштымаш лийын; тӱня илышым икшырымын да чын чоҥаш; россий чек мучко пошкудо дене поро кумыл дене кылым ышташ; йот эл ден кугыжаныш-влак ушем дене икгай шонымашым, кӧнаш лийме пашам кычалмаш.

Тыгак ончо: Россий-американ кыл

Джордж Бушын икымше президент жапшым — (2001–2005), поснак 2003 ий мартыште, Иракыште сар тӱҥалме деч ончыч, эксперт-влак россий-американ кылым «историйысе апогей» манын лӱмденыт, тыге нуно россий-американ кокласе кылым, «террор сар» кышкарыште кӱкшӧ ваш умылымашым да президент-влак кокласе поро кумылым акленыт.

Тыгак ончо: Россий да НАТО

Россий ден Касвелым ваш лишемдыше событийлан США-ште 2001 ий 11 сентябрьысе террорист акт шотлалтеш, тунам Россий кокытеланыде тӱнямбал терроризм ваштареш кучедалмаште американ-влак пелен лийын. Тиде лишеммашын эн кӱшыл точкыжо семын тидым ончыман: Россий США-н Афганистаныште талиб-влакын режимышт ваштареш сарым ямдылыме да вӱдымӧ антитерроризм коалицийыш ушнен да «Россий — НАТО кыл: у сайлык» Римысе декларациеш кидпалым пыштен. Тудын дене келшышын Россий Совет — НАТО («Совет двадцати») ышталтын, тидын деч вара Россий ден НАТО кылын утыр кӱш нӧлтмыжым вучаш лиеш ыле, ончыкыжым Россий НАТО-н тичмаш праван йыжъэлже лийшаш ыле. Россий США ден НАТО-н сар нумалтышыштым да сарзыеҥ-влакым Афганистаныш транзит дене наҥгаяшлан шке юж кумдыкшым почын.

2001 ийыште российысе вуйлатыше-влак Кубышто (Лурдес) да Вьетнамыште сар базе-влакым петырыме нерген увертареныт. Амалжым экономике лектышдымылыкым, тыгак йотэлысе сарысе базе-влакын чумыр пайдалыкышт укелыкым ончыктеныт.

Профессор Андре Либих ойлен: 2000 ий тӱҥалтыште Россий ден США кылым умбакыже вияҥдаш США шкежак мешаен, 2001 ий декабрьыште ракете ваштареш аралалтме кышкарым иземдыме нерген кутырен келшыме (договор) гыч шке кумылын лекме нерген увертарен. Россий велым ончаш гын, США-н ондак кутырен келшыме (договор) деч кораҥмыже у вашкыллан ӱшаным кӱрлын да глобал умылымашан лушкыдо тӱням шочыктен. США-н ПРО шотышто кутырен келшыме деч кораҥмыжлан вашмут семын Россий СНВ-II договор гыч лектын, тудым утларак лушкыдо договор дене алмаштыме, «стратегических наступательный потенциалым» иземдаш манын, 2002 ийыште кидпалым пыштыме.

Россий да Касвел кокласе вашшогымашын у йыжыҥже 2003 ий мартыште США-н да союзникыштын Саддам Хусейнын режимжым сӱмырал шуаш Иракыш керылт пурымышт дене кылдалтын. Россий Германий да Франций дене пырля США-н, ООН-ысо Лӱдыкшыдымылык Каҥашын ошкылжым туран шылталеныт. Туге гынат европысо союзник-влак варажым США могырыш шогалыныт. Путинын аклымыж почеш, тидым тудо 2012 ийысе пресс-конференцийыште ойлен, россий-американ кыл лачак 2003 ийыште, США-н Иракыш керылт пурымеке, тидын негызеш шочшо тӱрлӧ ончалтышлан кӧра локтылалтын.

2003 ий ноябрьыште Грузийыште «роза революций» тӱҥалын, тудын почеш, 2004 ий тӱҥалтыште кучемыш Михаил Саакашвили толын, тиде Грузийын политикыжым туран США велыш виктарен да ончыкыжым НАТО-ш пурымо корным ойырен. Тудын президент лийме жапыште россий-грузий кылын эн чот неле пагытшылан толын, тудын вияҥме кӱшыл татше Грузийын 2008 ийыште тӱҥалме сар лийын.

2004 ий мартыште НАТО-н черетан кумдаҥмыж годым альянсыш эше шым эрвел европысо эл-влак пуреныт, ты радамыште Россий дене чекланыше Эстоний, Латвий и Литва, тиде пӱтынек Россий кугыжанышын лӱдышдымылык шотышто политикыж ваштареш ышталтын. «Ведомости» газетын аклымыж почеш, НАТО-н эрвелыш шарлымыжым Путин США президент Джордж Бушын да Великобританий премьер-министр Тони Блэрын «тудым ужалыме» / «личное предательство» семын умылен, тудо жапыште Путин нуным шке йолташыж семын ончен, нунын дене партнёр вашкылым чоҥен. 12 ий эртымек, Крымысе ойыштыжо Путин тыге каласен: «Мемнам ик гана веле огыл ондаленыт, мемнан туп шеҥгелнына пунчалым луктыныт, мемнам илышыш пуртымо факт ончылан шогалтеныт. Тыгак лийын НАТО-н эрвелыш куснен шарлымыже, мемнан чек воктене сар инфраструктурым вераҥдымыже дене. Мыланна эре иктымак тӱэныт: „Ну, тиде тендан шотышто огыл“».

2004 ий мучаште Украиныште президент сайлымаште россий кучем Виктор Януковичлан полшен — Украинысе кундем-влак партийын кандидатшылан, тудо Россий дене экономике вашкыл верч, Ик экономике кумдыкым ыштыме, руш йылмылан кокымшо кугыжаныш йылме статусым пуымо нерген ойлен. Туге гынат у украин президент Виктор Ющенко Украинын евроатлантике могырыш лупшалтмыж нерген увертарен, тудо тӱҥ корнылан НАТО-ш пурымо нерген шонымашым ойырен налын, тидын годым конституцийыште пеҥгыдын каласыме нейтралитет принциплан ваштареш лийын (тидын негызеш гына Россий Украинын суверинитетшым сайлан шотлен), да шке ондаксыеҥже (предшественникше) Леонид Кучмын геополитике корныж деч ӧрдыжкӧ кораҥын. Россий вуйлатыше-влак касвел гыч ылыжтен да виктарен шогымо(инспирироватлыме) «Оранжевый революцийым», тыгак Ющенкон политикыжымат уда паша семын аклен. Ющенко вуйлатыме вич ий жапыште (2004—2009) Украина ден Россий кокласе кыл эре начарешт толын.

2004 ий 14 октябрьыште, Пекиныш визит дене лийме годым, Путин Тарабаров отром, Амур эҥерысе Кугу Уссурийысе отрон пелыжым, пӱтынь кумдыкшо 337 кв. уштыш да Аргунь эҥерысе Кугу отрон пелыжым КНР-лан кусарыме нерген келшыкеш кидпалым пыштен; тиде россий-китай чекым раш палемдыме пашам (демаркация) мучашлаш йӧным ыштен. Китай дене кылым саемдыме да ончыкыжым кундемысе конфликт лийын кертме лӱдыкшым кораҥдыме шотышто тунам сай лектышыш шумо.

Жак Ширак, Людмила Путина, Владимир Путин, Джоржж Буш-изиракше да Лора Буш. Моско, 2005 ий 9 май парад

2006 ийыште Россий «кандашан тӱшкаште» («Кугу кандашан» / («Большая восьмёрка») мутланымашым вӱден.

2006 ий Россий ден США кыл Грузий верч начарештын, ты эл Саакашвили президент годым совет деч варасе кумдыкышто США-н тӱҥ ушемэл (союзницыже) лийын. Абхазий ден Кечывалвел Осетий йыр илыш утыр пудыранымеке, Россий Грузийлан транспорт блокад тӱҥалме нерген увертарен, тиде 2010 ий марте шуйнен, Грузий дене вияш авиакорно петыралтын.

Владимир Путин «Кугу Пётр» атом крейсерын бортыштыжо Йӱдвел флотын тунеммыж годым. 2005 ий

Тӱҥ статья: Владимир Путинын Мюнхенысе ойжо

2000-шӧ ийлан кокымшо пелыж гыч калык ончылно ойлышыжла, тыгак лӱдыкшыдымылык политике шотышто Мюнхен конференцийыште (2007 ий февраль), Путин американ тӱжвал политикын экспансионист (торжан керылт пурышо) сар планышт дене келшыдымашым ончыктен. Мюнхеныште Путин американ сарзыеҥ ден ракете деч аралалтме саргурал ужаш-влакым Эрвел Европышто верлатымылан торешмутым каласен, да сандалыкым милитаризацийлыме ваштареш улмыжым ончыктен. Путин посна палемден: США тӱнялан икполяран кышкарым тушкен пуаш, тӱнямбалсе чыла йодышым сар йӧн дене тӧрлаш тӧча, ООН-ым алмашташ тӧчымыштлан НАТО ден Евроушемым шылтален. Путинын Мюнхеныште ойлымыжо касвел политик-влакым шекланаш таратен.

Туге гынат россий вуйлатыше-влакын тореш улмышт Российын чекше воктен ПРО-м вераҥдыме шотышто американ планым вашталтен кертын огыл. Эрвел Европышто ты кышкарым вераҥдымаш российысе ракете-ядер вий-куатым укешке луктын, тыге 2012 ий февральыште, тидын ваштареш вашмут семын, Калининград кундемыште «Искандер» ракете кышкарым вераҥдаш ямдылалтмаш тӱҥалын.

2007 ий 14 июльышто Путин «Россий Федерацийын Европысо тыглай саргурал нерген да тудын дене кылдалтше тӱнямбал Кутырен келшымашым чарыме нерген» / «О приостановлении Российской Федерацией действия Договора об обычных вооружениях в Европе и связанных с ним международных договоров» кӱштыкеш кидпалым пыштен. 2007 ий декабрьыште тиде мораторий вийым налын.

2008 ий тӱҥалтыште Йӱдвелатлатике алянс вуйлатыше-влакын Украине ден Грузийын НАТО-ш (ПДПЧ) пураш йодмашыштым каҥашымышт, тиде йодмашым НАТО-н илышыш шыҥдараш ямдылалтмыж нерген паша планым чоҥымышт Россий, США ден НАТО кокласе кылыште черетан нелылыкым шочыктен. НАТО-со эл вуйлатыше ден кугыжаныш виктер-влак Бухарестыште тыге увертареныт: Грузий ден Украина ончыкыжо, член-влак деч посна йодмашым шотыш кондымекышт, НАТО-н йыжъэлже (членже) лийыт, тиде Российын лӱдыкшыдымылыкшылан кугу лӱдыкшым ыштен. Тиде пунчал НАТО-н моло варасе саммитыштыже пеҥгыдемдалтын.

Путин президент да премьер лийме жапыштыже НАТО-н эрвелыш куснен толмыжым Российым шыгыремдыме, шкем аралыме шотышто лӱдыктымӧ семын аклен. Грузий ден Украинын НАТО-ш пураш тӧчымышт дене Путин Абхазий ден Кечывалвел Осетийын вуйлатышыштын йодмыштым шуктымо нерген ойлен, НАТО-н саммитысе пунчалже нунын кугыжанышланыштланат лӱдыкшым шочыктен. 2014 ий 24 ноябрьыште Россий ден Абхазий президент-влак Сочиште келшен илыме да вашкылым кучымо нерген 10 ий жаплан Келшыкеш кидпалым пыштеныт, тидын негызеш ик аралалтме кумдык, пырляштарыме сарзе-тӱшка шочын, тидын дене кок кугыжаныш ончыкыжым тичмашнек сарзе-политике интеграций йӧн дене илаш корным ойырен.

2000–2010 ийласе жапым аклымаш

Британ историк, Билькент университетын тӱнямбал кыл кафедрыжым вуйлатыше Норман Стоунын (2007) шонымыж почеш, Путин 2000 ийлаште «Российым историйын вияҥме корныж (тенденций) гыч шупшын луктын кертын, тудо умбакыже шке семын шуйна ыле гын, Российым кугыжаныш семын шаланымашке конда ыле». Журналист Марк Симпсон «The Guardian»-ыште серен: Путин ты жапыште российысе кугыжанышым да россий куатым угыч шочыктен да тудын шонымыжым (интересшым) аралаш ок лӱд. 2007 ийыште Time американ журнал Путиным идалыкын айдемыже ман лӱмден, тыге вуйлатышын ончылъеҥ (лидер) улмыжым, Российыш тыныс илышым шыҥдараш тыршымыжым палемден, тидын годым икымше луий мучаште мер шонымашым шымлыше тӱнямбал йодыштмаш почеш Путин тӱнямбалсе кандаш лидер коклаште рейтингын ӱлыл вержым айлен (Россий кӧргыштӧ ӱшаныше калык 82 % улмо годым).

Виктерын председательже (2008–2012)

Путинын кокымшо виктерже

Тыгак ончо: Путинын кокымшо виктерже, Дмитрий Медведевын президент лиймыже да Cомылшуктызо (исполнительный) кучемын Россий федерал орган-влак кышкарышт (2008–2012)

2008 ий 8 майыште, Дмитрий Медведевын инаугураций эрлашыжым, Кугыжаныш думо Путинын кандидатурыжым Россий виктерын вуйлатышыже олмышко пеҥгыдемден. Тудо кечынак тидын нерген кӱштыкеш Медведев кидпалым пыштен. 12 майыште Путин Россий правительствын у кышкаржым увертарен.

2008 ий 27 май гыч 2012 ий 18 июль марте Путин тыгак Белоруссий ден Россий кугыжаныш ушемын Министр-влак каҥашыштым вуйлатен.

Путинлан ӱшаныме 2007–2011 индекс, ВЦИОМ-ын шымлымыж почеш

Тиде пагытлан российыште 2008–2010 ийысе финанс-экономике шотышто лӱдыкшӧ да неле жап (кризис) лийын, тиде глобал кризисын кышаж дене толын.

Тӱжвал политике (2008–2012)

2008 ий август тылзыште Российын да Касвелын вашшогымаштышт у йыжыҥым Грузийысе сар ыштен. Грузийын Кечывалвел Осетий ден россий миротворец-влакым лӱйкалаш тӱҥалмекыже, премьер Путин ден президент Медведев «Грузийым тыныс илышлан ӧкымлымӧ шотышто военный операцийым тӱҥалаш» пунчалым луктыныт. 5 кече жапыште Россий сарзе-влак кугыжанышлан шотлыдымо республикын кумдыкшым грузий армийын сарзе армийже деч утареныт да Грузийыште улшо сарлык верым бомбо дене пытареныт, тидын деч вара Россий Кечывалвел Осетий ден Абхазийым шкевуя лийын кертмышт нерген увертарен. Касвелыште, Грузийысе сар верч, Абхазий ден Кечывалвел Осетийын эрыкан улмыштым увертарымылан кӧра, Российым санкций дене шыгыремдаш ой йоҥген гынат, Россий, Евроушем да США кокласе кыл начарештын огыл, мӧҥгешла саемаш веле тӱҥалын.

Правительствым вуйлатыше олмышто Путин БРИКС (Бразилий, Россий, Индий, Китай, ЮАР) тӱшкам чумырымаште чолган тыршен. Эше Мюнхеныште тудо раш палемден: тиде ныл вияҥше элын экономике ВВП кышкарже США ден Европысо эл-влакын чумыр налмаште ВВП-шт деч кугырак. Путин тиде экономике блокым политике тӱшкаш савырашлан БРИКС-ын 2009 ийысе Екатеринобургысо икымше погынымашыж гычак ятыр вийым пуэн.

2009 ий гыч Путин Казахстан да Белоруссий дене утларак пеҥгыде экономике интеграций нерген ойлен, тидын лектышыже Белоруссийын, Казахстанын да Российын Таможньо ушемыштым ыштымаш лийын. Путин тидым «совет деч варасе кумдыкышто тыглай экономике да торгайыме кылым тӧрлымӧ шотышто икымше чын ошкыл» семын аклен.

Владимир Путин да вице-президент Джозеф Байден 2011 ийыште

2011 ий октябрьыште Российын, Украинын, Белорусийын, Казахстанын, Арменийын, Молдавийын, Киргизийын да Таджикистанын виктер вуйлатышышт ужалыме шотышто эрыкан кумдыкым ыштыме нерген кутырен келшыме нерген кидпалым пыштеныт.

2010 ий ноябрьыште Forbes журналын рейтингше почеш Путин тӱнян эн куатле (влиятельный) еҥже-влак радамыште 4-ше верым айлен. 2011 ий ноябрьыште, Forbes-ын тыгаяк йодыштмаштыже Путын 2-шо верыш лектын. 2011 ийыште журнал Путинын тӱҥ сеҥымашыжлан Евразий ушем ыштыме шонымашым палемден.

2010 ийыште Süddeutsche Zeitung немыч газет ий еда эртаралтше экономике форумлан пӧлеклалтше статьяштыже Путин Евроушемлан Владивосток гыч Лиссабон марте экономике альянсым ышташ ойым ыштен, тӱҥалтышлан икгай таможньо тарифым палемдаш, тудым технике йӧн дене шотыш кондаш, визе режимым кораҥдаш темлен. Туге гынат тиде шонымаш вияҥын илышыш шыҥдаралтын огыл. Тиде жапыште Евросоюз, Российым ӧрдыжтӧ кучен да шке проектшым шӱкен, нуно совет деч варасе кумдыкышто улшо Азербайджан, Армений, Белоруссий, Грузий, Молдавий да Украина кугыжаныш-влакым шке орбитышкышт налаш пӱтынь вийым пыштеныт, нуным «Эрвер йолташ-влак» / «Восточное партнёрствыш» ушнаш темленыт.

Россий да Касвел коклаште у поргем 2011 ий тӱҥалтыште шочын, кунам премьер Путин НАТО-н Ливийысе сар операцийым ырес (крестовый) поход дене таҥастарен. Тидын годым Путин Ливий шотышто ООН-ысо СБ-ын резолюцийжым шылтален (тудын верч йӱклымаште Россий коктеланен, но чарашлан (вето) праважым кучылтын огыл), тудым «уда огыл да эҥгекым кондышо» ман аклен.

2012 ий 4 февральыште ООН-ын Лӱдыкшыдымылык Каҥашыште Сирий дене кылдалтше тыгаяк резолюцийлан йӱклымӧ годым Россий чараш праван улмыжым (вето) кучылтын.

Президент сайлымаш (2012 )

Тӱҥ статья: Россий Федерацийыште Президент сайлымаш (2012)

2012 ий 4 мартысе президент сайлымаште Путин икымше турышто сеҥен, сайлыше-влакын 63,6 % (45602075) йӱкыштым поген.

Россий Президентыш кандидат Геннадий Зюганов (КПФ), «Олма» / «Яблоко» да «Вес Россий» / «Другая Россия» партий-влак, «Йӱк» / «Голос» ассоциаций да моло мер ушем сайлымашым легитивный огыллан шотлаш йодыныт, сайлымаш деч ончычсо кампаний жапыште да сайлыме годымат тӧртыкым шуко гана пудыртымаш тыгай кӱкшӧ лектышым ончыктен ман ойленыт.

Президент лийме кумшо, нылымше да визымше пагыт (2012 ий гыч)

Владимир Путин Россий Федераций президентын олмышкыжо шогалеш

Тӱҥ статья-влак: Владимир Путинын кумшо президент пагытше да Владимир Путинын нылымше президент пагытше

Тӱҥ статья: Российыште президентым сайлымын эртыме радамже (2024)

2012 ий 7 майыште Путин президентын олмышкыжо кумшо гана шогалын. Ты олмыш шогалме кечын Путин программе сынан кӱштык-влакеш кидпалым пыштен (майысе кӱштык-влак). Олмыш шогалме эрлашыжым Кугыжаныш думышто Дмитрий Медведевын кандидатурыжым виктерын председательже олмышко темлен, а тудым пеҥгыдемдыме деч вара тудлан у правительствым чумыраш кӱштен.

2012 ийысе тӱнямбал финанс кризис деч вара экономике илыш Путинын президент лийме ондаксе кок пагыт деч утларак неле лийын.

2013 ий 12 июнь гыч Путин Пӱтынь российысе калык фронт мер толкыным (ОНФ) вуйлатен.

2013 ий тӱҥалтыште Россий шке кумдык аланыштыже Украиным арален кодымо шотышто чолган пашам ышташ тӱҥалын. Декабрьыште Россий Украинылан чумыр налмаште 15 млрд долларым тыглай полыш, кредит да моло тӱрлӧ йӧн (преференций) семын, ты шотыштак газлан темлен. Путинын пунчалже почеш полышын икымше ужашыже (транш) 3 млрд доллар кредит формо дене шукталтын. Туге гынат Украинын националист шӱлышан политике элитыже Касвел могырышкыла тайналтын. 2013 ий мучаште тӱҥалше Евромайданын тӱҥ шонымашыже Россий дене пайдале кылым кӱрыштмаш да президент Януковичым президент олмо гыч кораҥдымаш лийын.

2014 ий тӱҥалтыште националист-влакын да «Пурла секторын» Украине президентын администрацийжым, Верховный Радым сӱмырен (штурм) дене налаш лӱдыктымышт дене, Украние президент Януковичым виеш кораҥденыт. Украинын кечывалвел-эрвелыштыже да Крымыште тиде ошкыл кугыжаныш савырголтыш (переворот) семын умылалтын. Тыгай саманыште мер шонымашым пален налашлан, 2014 ий февральыште эртарыме йодыштмашлан эҥертен, Путин Крымым Россий Федераций кышкарышке пӧртылтымӧ шотышто пашам тӱҥалаш пунчалын, тидыже референдум йӧн дене шукталтын. Тидым Российыште да Крымыште калык кугу кумыл дене вашлийын, Путинын чапшым у толкын кӱкшытыш нӧлталын. 2014 ий гыч Россий Украинын кечывалвел-эрвелысе калыкшылан, Донбассыште сар конфликт эртыме годым шуко шӧрынан полышым пуэн.

2018 ий 18 мартыште Путин Россий Федерацийын президентшлан нылымше гана сайлалтын, эн кӱкшӧ 76,69 % йӱкым поген.

2018 ий 7 майыште Путин Россий президентын олмышкыжо нылымше гана шогалын.

2020 ий 15 январьыште Путин Федерал погынымашлан РФ Конституцийыш икмыняр тӧрлатымаш пурташ темлен. Кугыжаныш думын пеҥгыдемдыме да референдумыш лукмо тӧрлатымаш президент олмышто кок пагыт деч утларак лияш чарыме, тунамак полномочийжым кумдаҥдыме йодышым рашемден, Россий Конституцийын кугыжаныш кокласе пунчалын приоритетшым, илен лекташ кӱлшӧ эн изи окса кугытым (МРОТ), пенсий индексацийым талукышто ик гана деч шуэн огыл шотлымо да моло нергенат вашталтышым пуртен.

2020 ий 16 январьыште Путинын темлымыж почеш виктерым РФ Федерал налог службым вуйлатыше Михаил Мишустин вуйлаташ тӱҥалын. Правительствын кышкарыштыже посна айдеме-влак шотышто пеш кугу вашталтыш лийын.

2020 ийыште Российыште Конституцийыш тӧрлатымаш-влакым пуртымо шотышто йӱклымаш эртен. Тӧрлатымашым пуртымо деч вара Путин 2024 ийыште у президент сайлымаште шке кандидатурыжым лукташ правам налын.

2023 ий 8 декабрьыште, Кремльыште Российын Талешкыже-влакым суапландарыме годым, Владимир Путин 2024 ийыште президент сайлымашке лекташ шонымыж нерген увертарен.

Россий Президентын олмышкыжо 15 гыч 17 март марте эртыше сайлымаште сайлалтын (2024 ий 17,28%, 76 277 708 еҥ).

Социал-экономике политике

2013 ий мартыште Путин Российыште нужналык ваштареш кучедалмым кугыжанышын ик тӱҥ пашаж семын увертарен.

2018 ий 1 январьыште Российыште Резерв фондым Калыкле поянлык Фонд дене иктеш ушымо нерген пунчал вийым налын (Резерв фондын оксаже 2017 ийыште тичмашнек бюджетысе дефицитым петырашлан кучылталтын). Нефтьым барельлан 40 доллар деч шергыракын ужалыме окса парыш (2017 ийысе ак) пӱтынек Калыкле поянлык фондыш (ФНБ) пурен.

2019 ий 27 декабрьыште Путин Российын кочкыш лӱдыкшыдымылыкшӧ шотышто у доктриным пеҥгыдемден. Тиде кагаз почеш азап лийме годым, игече йӧндымылык але кинде лектыш деч посна кодмо годым ялозанлык сату ден кочкыш сату шотышто кугыжаныш шапашым ямдылаш шонымо.

2020 ий 15 январьыште Путин Федерал погынымашлан Российыште илыше-влакын илышйӧныштым нӧлтал колтышаш верч ыштышаш паша радамым увертарен. Но тиде пашам тӧрлен колташ у коронавирусын пандемийже йӧным пуэн огыл.

Пенсий реформо (2019 ий гыч)

Владимир Путин пенсий реформын кӱлешлыкше да виктерысе тӧртык проектыш вашталтышым пуртымо нерген ойла, Моско, 2018 ий 29 август

Тӱҥ статья: Российыште Пенсий реформо (2019-2028)

Тыгак ончо: Российыште пенсий ийготым кугемдыме шотышто келшыдымаш (2018)

2018 ий 14 июньышто виктер пенсийыш лекме ийготым кӱзыкташ шонымо нерген увертарен да кок кече гыч тӧртыкпроектым Кугыжаныш думыш пуртымо, тидыже мер калыкым кенета ӧрыктарен да россий еҥ-влакын ваштареш улмыштым уремыш лектын тӱшкан каласаш таратен. Варажым, 29 августышто, Путин телевизор дене калыклан ойлышыжла, реформым молан пуртыде ок лий умылтарен да икмыняр лушкыдемдыше тӧрлатымашым темлен. 27 сентябрьыште тӧртык проектым Кугыжаныш думо пеҥгыдемден, 3 октябрьыште — Россий Федерацийын Каҥашыже да ты кечынак Путин шке кидпалыжым пыштен.

Коронавирус пандемий (2020—2022)

Тӱҥ статья-влак: COVID-19 пандемий да COVID-19 Российыште шарлымыже

Владимир Путин COVID-19-ан пациент-влаклан ямдылыме 40-ше №-ан Коммунаркысе ГКБ-те 2020 ий 19, 24 март

2020 ий гыч тӱҥалын, Российыште, тыгак пӱтынь тӱняштыжат социал-экономике илышлан кугу йӧндымылыкым COVID-19 ыштен. 2020 ий 7 апрельыште Российыште черланымым пален налме у случай-влакын чотышт суткалан икымше гана тӱжем еҥым эртен.

2020 ий 25 мартыште коронавирусын шарлаш тӱҥалмыж дене, Путин Россий граждан-влак дек ой дене лектын, калык озанлыкын, бизнесын эҥгекыш логалше аланлаштыже социал-экономике полышым пуымо нерген увертарен. Банкыш аралаш пыштыме ик миллион теҥге деч кугырак оксалан налогым тӱлымӧ нерген, россий компаний-влакын оксам йот элыш лукмо шотышто финанс-экономике мероприятийым пеҥгыдемдыме нерген увертаралтын. Элыште карантиным увертарыме. Регионысо вуйлатыше-влаклан ешартыш полномочийым пуымо.

23 июньышто Путин Россий граждан-влак дек телеойыштыжо коронавирус инфекций дене кучедалме пашам иктешлен, умбакыже ыштышаш паша радам нерген увертарен. Тудын аклымыж почеш, «эрма жапыште энергетике, ЖКХ, транспорт, кыл, торгайыме кышкар ӱшанлын шке пашаштым шуктеныт, нуно эн кӱлешан сатум граждан-влаклан налаш йӧным ыштеныт.

11 августышто Путин Российыште COVID-19 деч вакциным регистрироватлыме нерген увертарен. 2020 ий сентябрьыште Российыште тӱшкан шке кумылын вакцинан уколым шындыме кампаний тӱҥалын, но туге гынат, тудо пеш эркын эртен. Путин шкеже вакцинаций курсым тичмашын 2021 ий 23 мартыште да 14 апрельыште эртен. Президентын пашаштыже коронавирус деч шекланыме йӧн эскералтын, тидын шотыштак кутырымо годым социал торалыкым эскерыме.

Пандемий, моло элысе семынак, Российын экономикыжым лушкыдемдымашке конден. Тичмаш ончалмаште, Путинын аклымыж почеш, калыклан да бизнеслан шке жапыштыже антикризис полышым пуымо радамым шуктымылан кӧра, Российыште кризис кугу кышкаран сыным налын огыл. Экономист Андрей Клепачын аклымыж почеш экономикылан полыш кугыт ВВП-ын 3,5 % шуын.

Сар вий

Тӱҥ статья: Российын Сарысе доктриныже

2012 ий 6 ноябрьыште Россий обороно министрлан Сергей Шойгум шогалтыме. Шогалтымыж годым Путин умылтарен: у обороно министрлан тугай айдеме шогалшаш, кудо «Гособоронын йодмыжым да армийын саргуралжым уэмдыме шотышто кугу шонымашым шукташ йӧным ыштен кертеш».

Сергей Шойгу ден Владимир Путин «Эрвел-2018» сарысе тунеммаште

Президент Путинын 2018 ий 1 мартыште ий еда колтымо серышыже тӱнямбалне кугу мутланымашым тарватен, тыште Российын шкем арален кертме сӧрымаш нерген тезис ик эн тӱҥ лийын. Путин икымше гана саргурал кышкарым уэмдыме шотышто пеш кӱлешан икмыняр у лектышыш шумо нерген ойлен, тиде, тудын мутшо почеш, «США-н ракете ваштареш аралалтме договор гыч ик могырым лекмыжлан кӧра да тиде кышкарым США кумдыкышто, тыгак нунын калыкле чек вес велне шарымыштлан вашмут семын ыштыме». Тидын годым тудо атоман («Сармат» МБР) да гиперйӱкан («Кинжал» ракете) саргурал-влакын, тыгак моло у комплексын, тидын шотыштак теҥызысынат икмыняр ойыртемже нерген шылтыде ойлен.

РША-н (РАНын) академикше Алексей Арбатов тыге шонен: президент серышыште «сарзе-технике» ужаш американ администрацийын у атоман стратегийжылан вашмут семын лийын, тудын тӱҥ шонымашыже атоман лӱйкалымашым чарымаш, тыге тудо Российымат ты ошкыл деч утараш шонен. Арбатовын мутшо почеш, Путин тиде шотышто шке серышыштыже чын да раш шонымашым увертарен: «Россий але тудын союзникше-влак ваштареш изи, кугу, да кеч-могай куатан атоман саргуралым кучылтмым мемнан элыш керылтме семын аклаш тӱҥалына. Вашмут тудо татыштак да тыгакяк эҥгекым кондышо лиеш».

Атоман политикым лыпландарымаш

Тӱҥ статья: Россий Федерацийын стратегийысе атоман вийже

2020 ий июньышто президент Путинын «Россий Федераций кугыжанышын атоман политике негызше нерген» кӱштыкшӧ вийыш пурен, туштыжо кугыжанышын атом саргуралым кунам кучылт кертмыж нерген ныл келшыкым рашемден палемдыме. Тыгай келшыклан шотлалтыт:

• Российын але тудын ушемэлжын (союзникшын) мланде кумдыкыш виктаралтше баллистикысе ракете-влакын чоҥештымыж нерген чын увер улмо годым;
• Россий але тудын ушемэлже ваштареш тушманын атоман але тӱшка калыкым пытарыше моло тӱрлӧ саргуралым кучылтмыж годым;
• тушманын критически кӱлешан кугыжаныш але сарзе объектлашке шыҥымыж годым, ты объектын шаланымыже атоман вийын вашмутым пуэн кертдымашке кондымыж годым;
• Россий ваштареш тыглай саргуралан керылт пурышо кугыжанышын илышыжлан лӱдыкшӧ ыштыме годым.

Тӱжвал политике (2012)

Владимир Путин Петербургысо G20 саммитыште, 2013 ий

Bloomberg агентстве 2019 ийыште Путинын кучемыште улмо 20 ий жапыште эртарыме тӱжвал политикыжым сеҥымашан политике семын аклен. Тидын шотышто, Путин КНР дене кылым пеҥгыдемден, Крымым шкеж деке ушен, Сирийыште сарын каен шогымо сӱретым вашталтен да Лишыл Эрвелыште Российым тӱҥ модшыш савырен, НАТО-ш пурышо Турцийлан ЗРК-400 ужален кертын, тыгак Американ ушемэлже — Саудовысе Аравий дене саргурал да нефть дене кылдалтше кугу контрактым ыштен. Россий пытартыш 20 ий жапыште икымше гана Африкыште шке куатшым кумдаҥден ончыктен.

США

Тӱҥ статья: Россий-американ кыл

2013 ий августышто россий-американ кыл туран удаҥын, амалже — Россий ЦРУ-н ончычсо пашаеҥже Эдвард Сноуденлан жаплан шылын илаш верым (убежище) пуэн, Сирий шотышто тӱрлӧ ончалтыш да Российыште айдемын праваж шотышто йодыш.

Владимир Путин ден Барак Обама 2015 ий 29 сентябрьыште

2016 ий ноябрьыште США президентым сайлымаште Дональд Трампын сеҥымашыже Российыште россий-американ кылын саеммыжлан ӱшаным шочыктен. Но Трамп, ик гана веле огыл Россий вуйлатыше дене кылым кучаш тыршымыж нерген ойлен гынат, тудын деч посна тыршыше американ разведке службо россий кучемын сайлыме пашаш шӱшкылтмышт нерген титаклаш чарнен огытыл.

Владимир Путин ден Дональд Трамп Россий-США саммитыште Хельсинки. 2018 ий

2019 ий декабрьыште президент Трамп «Йӱдвел йогын-2» газпучым чоҥышо компаний-влак ваштареш санкцийым лукшо тӧртыкеш кидпалым пыштен.

США кучемыш Джо Байденын администрацийже толмеке, сӱрет вашталтын. 2021 ий 24 январь гыч вӱд йымалсе ужашым чоҥымаш уэштаралтын, а май мучаште президент Байден каласен: пучпроводым чоҥымашым «пытарыме гаяк», проект ваштареш у санкцийым лукмаш США-лан Европысо кыллан пайдале огыл. 2021 ий 10 сентябрьыште «Йӱдвел йогын-2» газпучым чоҥымаш мучашлалтын. 2022 ий 15 февральыште, Российын да «тӱшка Касвел» кылын нелеммыже, Россий деч лӱдыкшдымылык шотышто йодмым шукташ темлыме годым, Байден каласен: Россий Украиныште сар пашам тӱҥалеш гын, США «Йӱдвел йогын-2» газпучлан пашам тӱҥалаш эрыкым ок пу.

2022 ий 26 сентябрьыште «Йӱдвел йогын-2» газпуч шотышто кугу диверсий ышталтын, ныл газпуч корно гыч кумытшо шаланен да «Йӱдвел йогын» почеш газ колтымым чарыме. 2022 ий сентябрьыште Путин шке шонымышым каласен: «Йӱдвел йогын» диверсийым «англосакс-влак» ыштеныт, лачак нунылан газпучым пудештарымаш пайдале лийын.

Эше инаугураций деч ончычак Байден президент Путин дене телефон гоч США ден Россий кокласе СНВ-III шотышто келшыкым нимогай ешартыш деч посна вич ийлан шуйымо нерген кутырен келшеныт, 3 февральыште тиде ой-пидыш вийым налын.

2021 ий 16 июньышто Женевыште Путин ден Байденын икымше вашмутланымашышт лийын. Самит эртыме жапыште, тыгак, пеҥгыде стратегий шотышто россий-американ мутланымашым тӱҥалаш кӱлмӧ нерген кутырен келшыме.

Тӱҥ статья: НАТО-н эрвелыш шарлымыжым чарыме нерген кутырен келшыме нерген йодыш

2021 ий декабрьыште российысе вуйлатыше-влак Российын да НАТО эл-влаклан лӱдыкшым пытарыме шотышто сӧрен шуктышаш паша нерген келшыкын у проект-влакым США ден НАТО-лан кучыктен. Проектлаште Россий Украинын кумдыкыштыжо альянсын шарлымыж ваштареш гарантийым, Эрвел Европо да Прибалтике гыч саргуралым да саргуралан вийым кораҥдыме нерген йодын. Касвел партнёр-влаклан шижтарен увертарыме: Россий лӱдыкшыдымылык гарантий деч посна кодмо годым шке сарзе-техник куатшым кучылташ ямде.

2022 ий январьыште эртыше мутланымаш-влак порволымо дене мучашлалтыныт, США ден НАТО тӱҥ йодмаш-влакым кӱлешанлан шотлен огытыл, — альянс умбакыже кумдаҥдымашым чараш, НАТО-м 1997 ийысе чек деке пӧртылташ тореш лийын. 2022 ий февраль гыч Россий ден США-н стратегий пеҥгыдылык шотышто йодыш-влакым каҥашымаш кӱрылтын, кыл пӱтынек начарештын.

2022 ий 24 февральыште Путинын пунчалже почеш Лӱмын ыштыме сар операций тӱҥалын, тудын эртыме жапыште США Украинылан эреак полышым пуэн шоген. 2023 ий ноябрьлан американ администрацийысе административ-бюджет управленийжын уверже почеш, США деч чумыр полыш 111 млрд утла долларыш шуын .

Сирийысе кризис

Тӱҥ статья-влак: Российын Сирийыште сар операцийже да Сирийысе граждан сарыште Российын верже

2011 ий шошым, Сирийысе граждан-влакын пудыранчыкышт тӱҥалме годымак, Россий президент Башар Асадлан дипломатий полышым пуэн. Россий сирийысе виктерлан саргуралым, сар техникым да шапаш куралым пуымо дене полшен, тыгак сар пашалан туныктымо да сарзе ойпуышо (советник)-влакым колтымо дене пашам виктарен шоген. 2015 ийыште Путинын пунчалже почеш совет жап деч вара икымше Хмеймим авиабазым мӱндыр йот элыштыже чоҥен почмо.

2015 ий 29 сентябрьыште Путин, ООН-ын 70-ше Генассамблейыште ойлышыжла, Касвел эл-влакым, тӱнямбал илышым пудыратылмылан, поснак Лишыл Эрвелыште, титаклен. Вес кечын, 2015 ий 30 сентябрьыште, Башар Асадын йодмыж почеш Россий «Ислам кугыжаныш» да «Джебхат ан-Нусра» террорист формирований ваштареш сар операцийым тӱҥалын, Россий армийын сирийысе сарыш пурымыжо США дене кутырен келшыдымаш кушкын толмо дене кылдалтын.

Путин Сирийысе Хмеймим авиабазыште сар операцийым пытарыме нерген увертара. 2017 ий 11 декабрь

2017 ий 11 декабрьыште Хмеймим авиабазыште Путин сар операцийым мучашлыме нерген, эл гычын российысе сарзе тӱшкан тӱҥ вийжым лукмо нерген увертарен, тыште лийме тӱҥ лектыш — Сирийым посна эрыкан кугыжаныш семын арален кодымо, ООН-ын вуйлатымыж почеш политике илышлан йӧным шочыктымо, каласен тудо. Сирийын кумдыкыштыжо сырен илыше-влакым сӧрасыме шотышто россий рӱдер умбакыжат пашам ыштен, Сирийыште тыныс илышым чоҥымо да эл гыч куржшо-влакым пӧртылтымӧ пашам тӱҥалме шотышто программе илышыш пурталтын. Тӱнямбал келшык-влак дене келшышын, Сирийыште Российын кок кумдыкшо эрелан кодын — Хмеймим авиабазе да Россий ВМФ-ын технике погым кучымо Тартусышто вер.

Сарысе сеҥымаш российысе темлымаш-влак негызеш кутырен келшаш йӧным ыштен, Турций ден Саудовысе Аравий умыленыт: нунын вийышт да ваштареш улшо-влаклан полышышт дене ты сарыште нимом ышташ, а Башар Асад 2000 ий гыч ондаксе президент олмыжым арален коден. 2023 ийыште Российын сар-сандалык вийже верлаште шот-радамым куча, Сирийысе тӱнямбал терроризм ваштареш шуктымо сар пашаже умбакыже шуйна.

Турций

2015 ий ноябрьысе ваштӱкнымаш (инцидент) деч вара Турций дене кыл ятырлан начаремын, тунам турко сарысе самолёт Сирийысе юж кумдыкышто россий бомбардировщикым тӱкен. 2015 ий 28 ноябрьыште Путин «Россий калыкле лӱдыкшыдымылыклан йӧным ыштыме, Россий граждан-влакым осал, моло тӧртык дене келшыдыме паша деч аралыме да Турций шотышто лӱмын экономике йӧным кучылтмо нерген» кӱштыкеш кидпалым пыштен. Россий Турций гыч толшо чыла экспорт сатулан, пашазе вийлан чарымашым (эмбарго) увертарен. Турцийыш чартер рейс чоҥештылмым чарнен, Российысе турфирме-влаклан турко курортлашке путёвкым ужалаш чареныт. Пырля илышыш шыҥдарыме ятыр проект-влак, ты шотышто «Турко йогын» / «Турецкий поток» петыралт чарналтын, кок эл коклаште визе деч посна коштмо режимат уке лийын.

Кыл чыла шотыштат 2016 ий 27 июнь марте укешке савырнен, тунам Реджеп Тайип Эрдоган россий могырым вуеш налаш огыл йодын. 2016 ий гыч Россий, Иран да Турций шке ӱмбакышт Сирийыште сар тулым чарыме, да тыныс илышым шотыш кондымо шотышто порысым шке ӱмбакышт налыныт. 2019 ий 22 октябрьыште Путин ден Эрдоган Сочиште вашлиймышт годым Сирийын йӱдвел-эрвелыштыже у кумдыкым аралыме, сирий-турко чек воктенсе кумдыкым пырля оролымо нерген кутырен келшеныт.

2020 ий январьыште Шем теҥыз пундаште пыштыме «Турко йогын» газпучым почмаш лийын, тиде Россий ден Кечывалвел Европысо эл-влакым ушен.

2022—2023 ийлаште Турцийын полшымыж дене шурно шотышто Шемтеҥзысе темлымаш илышыш шыҥдаралтын. 2022 ий мартыште россий-украине вашмутланымаште, Турцийысе осман султан-влакын Долмабахче Полатыште, Россий ден Украине «Украинын нейтралитетше да лӱдыкшдымылык шотышто сӧрымаш» / «Договор о постоянном нейтралитете и гарантиях безопасности Украины» тыныс проект шотышо ситыдымашым кораҥдаш кутырен келшыме гаяк чак лийыныт, — тиде Украинылан милитаризацийдыме лияш да вашшогышо эл-влак коклаш пурыдымо илышым чоҥаш йӧным почын, ты шотышто икмыняр эл, нунын тӱшкаште Россий ден США поро кумылым ончыкташ сӧреныт. Но ты келшыкым пеҥгыдемдыме пашамат Касвел эл-влак кӱрлыныт, тидлан кӧра Россий сарзе-технике йӧнжӧ дене СВО-лан шындыме задачым умбакыже шуя.

Совет деч варасе эл-влак

2014 ий 24 ноябрьыште Путин Абхазийын президентше Рауль Хаджимба дене вашполыш да стратегий вашкыл нерген 10 ийлан Келшыкеш кидпалым пыштен, тиде аралалтме шотышто ик кумдыкым да иквереш тӱшкан чумыргышо сарзывийым пеҥгыдемден, умбакыже сарзе-политике вияҥмашым (интеграцийым) пырля чоҥаш йӧным почын. Россий Абхазийлан палынак окса полышым кугемден.

Белоруссийыште 2020-шо ийысе президент сайлымаш политике пунчежым (кризис) шочыктен. Эн пӱсӧ татыште Путин кучемым арален кодаш кумылан Александр Лукашенко дене эреак пеҥгыде кылым кучен; Российыште, Белоруссийысе илыш сӱрет пудыраныме гай лийме шот дене, Лукашенкон йодмыж почеш, правам аралыше орган-влакын шапаш вийыштым чумырымо. Россий ден Белоруссий президент-влак 1 млрд доллар кугытан белорус парымым петырыме (рефинансироватлыме) нерген кутырен келшеныт.

2021 ий 5 ноябрьыште Путин ден Лукашенко «2021-2023 ийлаште Ушем кугыжанышым ыштыме нерген Келшык почеш шуктымо тӱҥ паша нерген» / «Об основных направлениях реализации положений Договора о создании Союзного государства на 2021—2023 годы» Ушемысе кугыжаныш нерген декретыш кидпалым пыштеныт, вияҥме шотышто 28 программым пеҥгыдемденыт.

Тӱҥ статья: Кокымшо Карабах сар

СССР шаланымек, 2020 ийыште совет деч варасе кумдыкышто Армений ден Азербайджан коклаште сӧй тӱҥ событий лийын. Азербайджан Нагорный Карабах пелен улшо кундемын кугу кумдыкым, тыгак Нагорный Карабахын мландыжымат шке кид йымакыже пӧртылтен кертын. 44 кече шуйнышо сӧй 9 ноябрьыште Арменийысе премьер-министр Николай Пашинын, Азербайджан президент Ильхам Алиевын да Путинын йодмашеш кидпалым пыштыме дене мучашлалтын. Келшык почеш вашшогымо верыште россий тынысъеҥ (миротворец)-влакым вераҥдыме нерген ойпидыш лийын, тидыже сарын угыч ылыжмыж деч аралышаш, дипломатий мутланымашым угыч тӱҥалаш йӧным ыштышаш ыле.

Но 2022 ий шыжым, карабах йодышым Прага ден Брюссельыште каҥашыме годым, Россий МИД-ын аклымыж почеш, Пашинянын ик могырым шеҥгек чакнымыже, 2020 ий 9 ноябрысе Путинын, Алиевын, Пашинянын кум могыран, кидпалым пыштыман йодмаш почеш кутырен келшымым, пӱтынек укешке луктын. Нуно пӧръеҥ семын ум ончылъеҥын кутырен келшымыштлан, Нагорный Карабахын статусшо нерген йодышым ончыкылык тукымлан тӧрлаш кодаш ойлан ваштареш лийыныт. Пашинянын йоҥылыш ошкылжо теве куш конден: 2023 ий сентябрьыште Азербайджан у спецопераций дене Нагорный Карабахым тичмашнек шке кидышкыже руалтен налын, НКР-се вуйлатыше-влакым пленлен, 100 тӱжем утла карабысе армян-влак куржыныт, а 2024 ий 1 январь гыч Нагорно-Карабах Республикым официальнын укешке лукмо. Поро огыл илыш сӱретыште Армений ден Российын келшыме кылышт лушкыдемын. 2023 ий октябрьыште Арменийын Тӱнямбал уголовный судын Римысе статутыш ушнымыжат, нуно март тылзыште тӧртыкдымын Путиным арестоватлаш ордерым пуыэныт, удам гына ешарен.

Тӱнямбалысе форум-влак

2015 ий сентябрьыште Путин Нью-Йоркышто ООН-ысо Тӱҥ Ассамблейын сессийыштыже икымше гана ойлен. Тудо «Ислам кугыжаныш» ваштареш кучедалме шотышто кумда антитеррорист тӱшкам (коалиций) ышташ ӱжын.

2020 ий 23 январьыште Путин, Иерусалимыште эртыше, Холокостым шарныме тӱнямбал форумышто лийын, тыштат у глобал темлымаш дене лектын, 2020 ийыште ООН-ын Лӱдыкшдымылык Каҥашыжым, эре йыжъэл улшо, кугыжаныш вуйлатыше-негызлыше-влакым, тӱҥ глобал йодыш-влакым пырля каҥашашлан вашлияш ӱжын. Но коронавирус пандемий тиде ойымат шукташ эрыкым пуэн огыл.

Президентлан шогымо жапыште Путин ятыр гана саммит да форумлаште пашам ыштен, «Азиат-тихийокеанысе экономике вашкыл» (АТЭС), Эрвел экономике, Евразийысе экономике форумлаште, Шанхайысе вашкыл организацийын, Тӱшка лӱдыкшыдымылык нерген ойпидыш организацийын тӱшка каҥашыштыже (ОДКБ) «Ик кумдык — ик корно» форумышто, Эрыкан кугыжаныш-влакын (СНГ) саммитыштышт, Петербургысо тӱнямбал экономике форумышто, «Россий ӱжеш!» инвестиций форумышто да моло тӱнямбал вашлиймаштат лийын.

КНР, Азиат да Тихийокеанысе кумдык (АТР)

Украинылан кӧра, Касвел дене вашшогымаш тӱҥалме деч ончычак Путин Российын тӱжвал политикыжлан «эрвелыш савырнаш» кӱлешлан (приоритет) шотлен. Тиде «савыртыш» АТР-ысе шуко элын касвел санкцийым шотыш налдымыштлан кӧра шукталтын, тиде тыгак Российым кугу эҥгек деч утарен. Тыге Азиат-Тихийокеан кумдык Российлан углеводород ден саргуралым ужалыме у экспорт пазар лийын, касвелысе капиталым алмаштыме шотышто у технологий дене ончыко лектын.

БРИКС элласе вуйлатыше-влак 2017 ийыште

2012 ий октябрьыште Путин «Газпромлан» газпуч проектым ончаш пуэн, варажым тиде проект «Сибирьын вийже» лӱмым налын. Китайыш газым газпуч дене тулымаш 2019 ий 2 декабрьыште тӱҥалын. «Эрвел Сибирь — Тихий океан» пучпроводым пашаш колтымо дене Россий Китайыш эн кугу нефтьым тулышо лийын, тыгодым Садовскысе Аравийым шыгыремден. 2014 ий гыч Россий Китай ден Индийысе инвестор-влаклан шке тулышо секторжым да транспорт инфраструктуржым почын.

Россий ден Китай дене кыл аралалтме технологий шотыштат вияҥын, Российын полшымыж дене Китайыште ракете керылтмаш нерген ончылгоч шижтарыше кышкар ышталтеш.

2022 ий февральыште Украиныште пудыранчык тарваныме годым Китай нигӧн могырышкат ушныдымо (нейтралитет) кумылым ончыктен, Российын у кумдыкшымат шотыш налын огыл, но Россий ваштареш санкций деке ушнен огыл, 2023 ий февраль тылзыште тыныс илышым ыштыме нерген 12 темлымашан шке планжым темлен, тыгодым россий сарзе-влакым утарыме кумдык гыч мӧҥгеш пӧртылташ темлен огыл.

2023 ий мартыште да октябрьыште Москошто да Пекиныште Путин ден Си Цзиньпин вашлийын мутланеныт. Шошым кок вуйлатыше Йӱдвел теҥыз корным вияҥдыме шотышто паша орган нерген ойым пидыныт, «Сибирьын вийже-2» газкорным чоҥымо нерген тӱҥ йӧным рашемденыт, Россий гыч Китайыш Монголий гоч транспорт коридорым цифровизацийлыме нерген кутырен келшеныт. Россий ден китай лидер-влак шуко поляран тыныс тӱням ыштыме нерген увертареныт, тудын рӱдыжлан США ден Европым ойырен огытыл. Октябрьысе «Ик кумдык — ик корно» форумышто Россий ден Китай политике вашкылым келгемдаш кутырен келшеныт, кажне кугыжанышын вияҥаш праван улмыжым палемденыт, Израиль ден Палестина кокласе вашшогымашын пӱсеммым, тыгак кок пошкудо-кугыжаныш кокласе икмыняр йодышым каҥашеныт. Путин ден Си Цзиньпинын пырля лукмо уверыштышт Россий ден Китай кокласе кылым «у эпохыш пурышо, чыла шотыштат йолташла келшене илыме да вашполышым пуышо кыл» ман каласеныт.

2024 ийыште, президент сайлымаш деч вара Путинын икымше йотэлыш лектын коштмыжо Китайыште лийын.

Крымын Россий дек ушнымыж деч вара Украина дене кыл

Тыгак ончо: Россий-украин кыл, Россий Федерацийыш Крымым ушымаш, Украинысе сар паша (2022 ий гыч) да Руш ден украин-влакын ик историйышт нерген

Тыгак ончо: Крым кӱвар

Крым ден Севастополь олам Россий кышкарыш налме нерген келшыкеш кидпалым пыштымаш. Моско, Кремль, 2014 ий 18 март

2014 ий 19 мартыште, Крымын Россий кышкарыш пурымо вес кечынже, Путин Керченский пролив гоч автомобиль ден кӱртньыгорно кӱварым чоҥаш задачым шынден, тиде пелотрон Россий дене ушнымаште тӱҥ паша семын аклалтын. 2018 ий 15 майыште Путин Крым кӱварын автокорно ужашыжым почмаште лийын. 2019 ий 23 декабрьыште кӱртньыгорно ужашым почмо.

2019 ий 11 июльышто украин велым темлыме почеш, президент-влак Путин ден Зеленский коклаште икымше телефон мутланымаш лийын, тиде кучалтше еҥ-влакым утарыме шотышто чолган тыршымашке конден.

2019 ий 9 декабрьыште Парижыште «нормандийысе нылытан» / «нормандская четвёрка» саммитше — 2016 ий деч вара лидер-влакын икымше вашлиймашышт эртен. Саммит жапыште тыгак президент-влак Путин ден Зеленскийын кок могыран икымше да пытартыш вашлиймашышт лийын.

2021 ийыште Россий США да НАТО эл-влак деч эрвелыш шарлен кертме деч гарантийым, Украиным НАТО-ш пурташ огыл, НАТО блокым 1997 ийысе чекыш пӧртылташ, да Россий дене чекланыше эллаште ударлын ончык кайыме саргурал кышкарым вераҥдыме деч шӧрлаш йодын. Российын тӱҥ йодмашыж-влакым НАТО кӱлешлан шотлен огыл.

Владимир Путин 2023 ий 21 февральыште Гостиный дворышто Федерал погынымашлан ойлымыж годым

2022 ий 21 февральыште Путин ДНР-ым да ЛНР-ым шотлымо нерген кӱштыкеш кидпалым пыштен, а 24 февральыште Путинын пунчалже почеш Лӱмын ыштыме сар операцийым тӱҥалме. 2024 ий 14 июньышто Путин, вашшогымашым тӧрлаш, тулым чарыме да мутланаш тӱҥалме тӱҥ йӧн-влак дене палдарен. Российын йодмашыже тыгай лийын: украин сарзе-влакым Донецк, Луганск республикыла гыч, Запорожье кундем гыч Украина кумдыкыш пурымо жапысе административ чекше марте лукташ; Украинын статусшо нейтралне лийшаш, блок деч ӧрдыжтӧ, да атомдыме лийышаш; Крымын, Севастопольын, ДНР-ын, ЛНР-ын, Херсон и Запорожье кундемын статусыштым тӱнямбал келшыклаште российысе регион семын ончыкташ; Россий ваштареш чыла касвел санкцийым шӧраш. СВО жапыште украинысе лӱмын ыштыме службо-влак ик гана огыл президент Путиным пушташ тӧченыт, но россий кугыжанышым вуйлатыше ваштареш чыла террор актым чарен шогалтыме.

Российысе кугу амалкалче-влак дене кыл

1980-шо ийла мучаште, КГБ-ын дрезденысе резидентурышто пырля пашам ыштыме жап гыч Путин Николай Токарев ден Сергей Чемезов деке лишыл улеш.

2013 ий декабрьыште российысе да тӱнямбал прессын тӱткылыкыштым Путинын лу ий эрык деч посна кучымо деч вара Ходорковскийым серлагыме йодыш авалтен, тиде Сочисе олимпиаде деч ончыч Российын сынжым саештараш тыршыме семын аклалтын.

2014 ий мартыште США «Россия» банк ваштареш санкцийым увертарен, тудым «Россий Федераций кучемыште кугу олмым айлыше» да кугу бизнесъеҥ-влакын «шке банкышт» ман лӱмденыт, нуным президент Путин дене паша кыл кучышылан шотленыт (Геннадий Тимченко, иза-шольо Аркадий ден Борис Ротенберг, Юрий Ковальчук). Шукертсе келшымаш кыл Путиным виолончелист да амалкалче Сергей Ролдугин дене кылден.

Критике

Тӱнясе тӱрлӧ элын савыктышыже-влак Путинын ончылгочак палемдыме кугыжаныш, виктер вуйлатыше, королевствын пагалымыже, римский Папа дене вашлиймашке вараш кодын толмыжым палемдат.

Путинлан ваштареш шогышо-влакын туран луктын ойлымо статья-влакым шымлышыла, Массачусетск институтысо русистке, профессор Элизабет Вуд шекланен: оппозиционер-влак националист (але ксенофобий) шӱлышым (риторика) либерализм дене лугаш тӧчат, а шке ӱжыкмутыштым Путиным «шемемден» ойлымо дене негызлат. Политике ваштареш улмым ончыктымо эн проста йӧнлан вуйлатыме режим дене политике вуйлатышым иктӧр шынден кержалтмаш (нападке) шотлалтеш гынат, тыгайже пӱтынь тӱня мучко шарлен, тысе сӱретым ончымаште, Вудын шонымаштыже, оппозиционер-влакын ваштарешлык чолгалыкышт айдеме кокласе мыскылыме сыным путырак налын.

Россий президентым Украинысе сӧйлан кӧра шылталышыла, Польшын экс-премьерже Матеуш Моравецкий 2024 ий январьыште Express савыктышлан пуымо интервьюштыжо палемден: Российын да президент Путинын «тӱнямбал политикыште кугу шапаш вийже (ресурсшо), стратегий келгытше, чытышыже уло».

2024 ий июньышто лӱмлӧ британ политик Reform UK пурла партийын ончылъеҥже Найджел Фараж, Би-би-си-лан интервьюштыжо, Путин нерген шонкалышыжла каласен: Путин тудлан айдеме семын ок келше, но «политик пашаеҥ семын тудым куанен ончем».

Коррупций да налогым тӱлыдымӧ дене кучедалмаш

Тӱҥ статья: Российыште коррупций

2006 ийыште президент Путин Россий лӱм дене коррупций ваштареш ООН-ын конвенцийеш кидпалым пыштен. 2012 ий гыч Путин Коррупций ваштареш кучедалме шотышто икмыняр калыкле планеш кидым пыштен. 2012 ийыште президентын олмыш Путинын шогалмеке, тудын эскерымыж да кӧнымыж почеш у антикоррупционный паша почылтын, коррупций дене кылдалтше кӱкшӧ олмым айлыше чинъеҥ, губернатор, амалкалче-влакым эрык деч посна кодымо. Судын титаклыме пунчалже почеш кугу лӱман-влак кужу пагытлан эрык деч посна кодыныт: Алексей Улюкаев, Никита Белых, Александр Хорошавин, Сергей Фургал, Виктор Ишаев, Леонид Маркелов, Вячеслав Гайзер, Вячеслав Дудка, Андрей Нелидов, Николай Подгорнов, Владимир Торлопов, Николай Денин, Александр Прохоров, Александр Реймер, Михаил Ходорковский, Рауф Арашуков, Магомедов иза-шольо-влак да молат.

2023-2024 ийлаште РФ Аралтыш министерствын кӱшыл чинъеҥже-влак ваштареш антикоррупций паша толкынла нӧлталалтын, тидын годым лу дене кӱкшӧ олмышто шинчыше еҥ-влакын пашашт негызеш уголовный делам почмо, ты радамыште чоҥымо да тылысе йӧным ситарыме шотышто министрын кок алмаштышыже, кадр шотышто Тӱҥ управленийын начальникше улыт.

2010 ийла тӱҥалтыште Российыште кугыжаныш закупокым электрон кышкар гоч шукташ тӱҥалыныт, ондак мер калык деч шылтен ыштыме паша-влак ятырлан куштылемыныт да вошткойшо лийыныт.

Ernst & Young британ компанийын 2012 ийыште шымлымыж почеш, 2011 ийыште Российыште коррупций риск ятырлан иземын да ятыр шотышто тӱнямбал кокла кӱкшыт деч изирак лийын. Тыге, 2011 ийыште Российыште йодыштмо менеджер-влак гыч 39 % бизнесым аралаш да корпоратив пайдам налаш пӧлек оксам пуаш кӱлмӧ нерген ойлен гын, 2012 ийыште тыгай 16 % лийын.

МУС-ын титаклымашыже

2023 ий 17 мартыште Тӱнямбал уголовный суд В. Путиным да М. Львова-Беловам арестоваяш ордерым пуэн. Уголовный судын уверже почеш, Путин ден Львова-Белова «ончылгоч увертарыме почеш, сарысе титаклан мутым кучат», тыгайлан суд Россий Украине кокласе вашшогымаш годым Российын кучымаште улшо мланде гыч украин йоча-влакын тӧртыкдымын депортироватлымым шотла.

Россий вел титаклымашым ӧрдыжтара, тудо Тӱнямбал уголовный судын юрисдикцийжым чынлан ок шотло. Пресс-секретарь Дмитрий Песковын пеҥгыдемдымыж почеш, РФ-се права могыр гыч ончаш гын, судын пунчалже-влак «нимолан йӧрдымӧ» улыт.

Тӱняумылымаш, политике ончалтыш, юмыйӱла кумыл

Тӱняумылымаш

Политолог ден журналист-влак Владимир Путиным политике кумылжо дене консерватор-влак радамыш пуртат.

Философ ден историк-влак коклаште, кудын ойыштым Путин чӱчкыдын ушештара, утларакшым пурла консерватор-влак улыт: И. А. Ильин, К. Н. Леонтьев, Л. Н. Гумилёв, Н. А. Бердяев, Н. М. Карамзин, Д. И. Менделеев, В. С. Соловьёв. Йӧратыме философшылан политолог-влак И. А. Ильиным шотлат.

Философ Мишель Ельчанинов Путинын тӱняужмыжын тӱҥ сынжым тыге радамлен пуэн: консерватизм, касвелдыме, шке семын вияҥме «руш корно» теорий да ервазийлык. Путинын тӱняумылымаштыже эртыше совет илыш шке палыжым коден.

2011 ден 2013 ийлаште Путин шкенжым «коммунистдыме консерватор» да консерватор дек тайныше прагматик ман аклен, 2014 ийыште шкенжым либерал-влак пелен улшылан шотлен да «Российын эн кугу националистше» манын (2018 ийыште Российыште «эн чын да пайдале лектышан националист» марте ешарен рашемден). Тидын годым Путин «Россий — руш-влаклан» шонымашым шылтален (2021 ийыште «пещерысе национализмын» ӱжыкмутшо ман ойлен), тудым сепаратист да ирредентист амбицийлан ваштарешлыше ман ойлен — 2022 ийыште ик телемутланымаштыже тудо увертарен: тудын тӱҥ шонымашыже «руш калыкым чумыраш». Песковын мутшо почеш, Путин йӱштын да «ӱшан деч посна» монархийым онча — 2016 ийыште Путин шкежак каласен: тудлан эреак социалист шонымаш-влак келшеныт.

Путин сталинизмым осал шӱлышыш савырыме ваштареш шоген, тыгак тудым шылталыше-влак южгунам сталинист семын акленыт, но Алексей Венедиктовын пеҥгыдемден ойлымыж почеш, «Путин — сталинист огыл, да тудо Сталиным ок йӧрате», а руш монарх-шамыч гыч Екатеринам эн чот чонеш шыҥышылан шотла. Путинын Лениным да тудын СССР-ште калыкле-кугыжанышым чоҥымо модельже-влакым, 1922 ийыште СССР-ым ыштыме годым Донбассын, Харьковын, Малороссийын чылт руш мланде кумдыкым Украин ССР кышкарыш пуртымыжым да ушемысе кугыжаныш гыч ойырлымо марте шке вуя илаш правам пуымыжым шылталымыж нерген кумдан палат. Тидын дене пырля Путин Йошкар площадьыште В. И. Ленинын Мавзолейжым петырыме нерген радикал йодмаш дене келшен огыл.

Путин чӱчкыдынак касвел политик-влакын кучылтмо «правил почеш негызлыме шот-радам» / «порядок, основанный на правилах» умылымашым шылтала — чынже ден нигӧат ок пале, кӧ, кунам да мо негызеш Россий деч посна ты правилым палемден.

Россий да совет историй дек ончалтышыже

Владимир Путин «Российысе кугу энциклопедий» тичмаш савыктышын лекмыжым палемдыме годым

2013 ийыште Путин кыдалаш школышто Россий историйым туныктымо книга-влакым ик йогын дене ышташ темлен, тыге тудо историйым ваштарешлен, кокыте шонымашым шочыктышо ой деч кораҥдаш шонен — школлаште российысе историйым нине учебник-влак дене туныктымаш 2016/2017 тунемме ийыште лийын.

2005 ийыште Путин СССР-ын шаланымыжым XX курымысо кугу геополитике катастрофо манын. Тунамак тудо мер калыкым демократий сынан у Российым тӱзаташлан чумыргаш (консолидаций) ӱжын.

Октябрь революцийын вождьшо В. И. Ленинын паша лектышыже да шонымашыже-влак нерген Путин тура ойлен, историйысе Российым шалатымыжлан титаклен.

2019 ий декабрьыште Путин тӱнямбал ден россий форумлаште Кокымшо тӱнямбал сар тӱҥалме шотышто Касвелын мутым кучымыжыжлан икмыняр мутланымашым пӧлеклен. Путин Европарламентын резолюцийжым туран шылталымашке луктын, тыште сталинысе коммунизмын ден нацизмын осал пашаштым иктӧр аклен очыктеныт, тыгак ойленыт, пуйто Германийын да СССР-ын кок тоталитар кучем коклаште керылт пурыдымаш нерген договорлан верч сар тӱҥалын. Путинын шонымыж почеш, сӧйым тӱҥалаш чын амалым Версальысе тынысын куллык темлымашыже ыштен, Германийлан тиде «калыкле мыскылымаш» / «национальное унижение» лийын, да варажым европо кугыжаныш-влакын Германий шотышто вӱдымӧ политикышт, ончыкылык сарлан плацдармым ыштен. «Молотов — Риббентропын пактышт» тыныс нерген келшык радамыште пытартышлан ушештаралтын, тыгайым гитлерысе Германий 1930-шо ийлаште европысо моло эл-влак денат ыштен. Путин Польшым посна шылтален да кызытсе вуйлатышыжлан «ожно мо ышталтме шотышто титаклымылан извиненийым йодаш» ойым пуэн.

2022 ий 20 апрельыште Путин князь Рюрикын тукымжо шотышто норман теорий ваштареш ойлен. Президент лиймыж годсекак ты йодыш шотышто тургыжланымыже палдырнен.

Октябрьыште Путин шке шонымыжым каласен: XVIII курымышто Емельян Пугачёвын пудыранчыкшат Россий империйысе рӱдӧ кучемын лушкыдылыкшылан кӧра лийын кертын.

2023 ий январьыште, Ленинград блокадым пытарымылан 80 ий темме идалыкыште, Путин шарныктен: блокадым ыштымаште немыч-фашист войска-влак веле огыл, а «европысо эл-влакын» ӱшанъеҥыштат лийыныт, тидын нерген ондак Россий пагален илаш кӱлмӧ кумылым ончыктымыжлан кӧра, вашкылым локтылаш огыл манын, ойлен огыл.

2023 ий шыжым Путин паледен: Совет Ушем 1956 ийыште Венгрийыш, 1968 ийыште Чехословакийыш танк-влакым пуртымо годым йоҥылышым ыштен. «Тӱжвал политике аланыште моло калык дене келшыдымашым шочыктышо нимогай пашамат ышташ ок лий», — палемден тудо. Венгрийыште нине мут-влакым шокшын вашлийыныт.

Юмыйӱла ончалтышыже

2012 ий январьыште сайлымаш кампаний деч ончыч Путин йочаж годым православий йӱла почеш тынеш пуртымо нерген ойлен. Тынеш пуртымаш 1952 ий ноябрьыште (Микал кечын) Ленинградысе Утарыше-Преображен соборышто лийын.

Путин ик гана веле огыл христиан ден коммунист идеологийым таҥастарен ойлен да пеҥгыдын ӱшандарен: коммунизмым чоҥышын Кодексыштыже тӱҥ умылымаш-влак — «эрык, иза-шольо, тӧр праван улмо, чынлык» — «чылжат Шнуй возымашым негызлат, тиде чыла тушто уло… Шонымаш-влак тӱҥ шотышто чапле улыт…, но мемнан элыште нине чапле шонымаш-влакым илышыш шыҥдарыме паша социалист-утопист-влакын возымышт дечын тораште лийын».

Путин Валаамысе Утарыше-Преображен монастырьыште архимандрит Панкратий дене пырля (шолаште), 2001 ий 16 август

Путин Моско да Пӱтынь Российын патриархше Алексий II дене эреак вашлийын (1999 ий 31 декабрь гыч тӱҥалын — ты кечын Борис Ельцин президент кучемым Путинлан кучыктен, — да 2000 ий 11 январьыште, кунам Путин Алексий II дене пырля Христосын шочмыжлан 2000 ий теммым Кремльыште палемдыме паремле вашлиймаште лийын, Моско да Пӱтынь Российын патриархше Кирилл дене вашлиялтеш, юмылан кумалмаште лиеда, эл мучко лектын коштшыжла, православий черке ден монастырьлаш пура, юмылан вуй савымыж годым ыресла.

Los Angeles Times американ савыктышын аклымыж почеш, Путин 2007 ий майыште патриарх Алексей II дене пырля йот элласе Руш православий черке ден РПЦ кокласе 80 ияш вашшогымашым пытарымаште, РПЦЗ-ын шкевуя виктараш праван черке семын РПЦ-ыш ушнымаште тӱҥ верым айлен.

Путинын шонымыш почеш, «Российын йӱлаш пурышо конфессийже-влак, да атом щитше россий кугыжанышым пеҥгыдын кучышо йыжыҥ, элнан кӧргӧ да тӱжвал лӱдыкшыдымылыклан йӧным ыштыше негыз улыт».

Публичный образ

Владимир Путин Су-27 кабиныштыже, 2000 ийысе президент кампаний годым

2013 ийыште Путин, «Forbes» журналын ий еда эртарыме «тӱнян эн пагалыме еҥже-влак» рейтингыште икымше верым налын, Барак Обамым кокымшо верыш шыгыремден. Рейтингым ыштыше-влакын шонымышт почеш, Путин 2013 ийыште «шке элыште да тӱнямбал ареныште куатшым ончыктышо шкевуякучышо (самодержец) семын икымше верым налын. Тыгаяк иктешлымаш 2014 ийыште угычтаралтын, варажам 2016 ийыштат. «Россий президент шке куатшым мланде шарын кажне лукышкыжо гаяк кумдаҥден шуктен».

2015 ий октябрьыште Путин шкенжым «кӱртньӧ шулдыран кӧгӧрчен» семын аклен, а айдемын чыташ лийдыме койышыж гыч шоялык ден ӱлыкшӧ умылымашым палемден. Дрезденыште служымо ийлаште Путин пырля пашам ыштыше-влак коклаште айыкын илымыж дене ойыртемалтын, но 2018 ийыште тудо пивым йӧратымыж нерген чоным почын, а ончыкыжым йошкар арака ышташ кумылан улмыжымат шӧрен огыл.

Шкем ончыктымо (имидж) акций-влак

Владимир Путин футбол дене Тӱнян XXI чемпионатшым почмо пайремыште

2008 ий 31 августышто Путин Уссурийысе заповедникыш миен, тушто уссурийскысе тигр-влакым утарыме паша дене палыме лийын.

Путин нарынчалге Лада Калина руль воктене «Амур» трассыште. 2010 ий

2010 ий 28 апрель Путин Франц-Иосиф Мландысе архипелагыш миен, тушто ош маска-влакын урлыкыштым эскерыше шанчызе-шамычын экспедиций пашашт дене палыме лийын. Ик маскалан Путин GPS-шӱйӱштым чиктен.

2012 ий 5 сентябрьыште Путин Салехард лишне «Кушеват» орнитологий станцийысе экспериментыште лийын, тиде Йошкар книгаш пуртымо ош турня-влакым утарыме «Ӱшанын чоҥештымыже» проект кышкарыште эртен. Рязаньысе питомникыште ончен-куштымо куд турнялан теле жаплан шокшо велыш кайыме корным ончыкташ манын, Путин ош чием дене турня каштан вуйыштыжо мотодельтоплан дене чоҥештен, кум гана каваш нӧлтын: икымше терген чоҥештылмаш лийын, эше кокытшо турня-влак дене пырля.

2018 ий кеҥежым Путин Российыште футбол дене XXI тӱнямбал чемпионатым почын.

2019 ий июльышто Путин Кугу Ачамланде сар жапыште Щ-308 «Сёмга» подлодко кӧргеш колышо-влакым шарнен вуйым саваш, Финн икса пундашке батискаф дене волен.

Чонлан келшыше паша

Курык ече дене мунчалташ йӧрата. Самбо да дзюдо дене спорт мастер. Самбо (1973) да дзюдо дене (1975) Ленинградын чемпионжо, самбо дене Российын сулло тренерже (1998), «Паша» ДСО ЦС чемпионжо, СССР Кубокым налше призёр, «Жальгирис», «Калев» ДСО-н таҥасымаштышт сеҥыше, вузласе чемпионат-влакын ик гана огыл сеҥышыже. Самырыкше годым Путинын дзюдо дене тренерже Анатолий Рахлин (1938–2013) лийын, вараже тудо дзюдо дене российысе ӱдырамаш сборныйын тренерже лийын. Рахлинын мутшо почеш, Путин моторын кучедал кертын, «эше йоча годымак корштымым чытен моштен», «таҥасымаште „физике“ дене огыл, а йӧным муын моштымыж дене сеҥен». Тидын годым Путинын ыштышаш ошкылжым ончылгоч палаш ок лий, палемден тренер, тудо лӱдыкшӧ таҥасыше улеш. Путин шкеже ойлен: тудын илышыштыже дзюдо дене туныктышо «пунчалым лукшо» верым айлен. 1998 ий гыч Путин дзюдо дене санкт-петербургысо Явара-Нева спорт клубын чапланыше президентше улеш. 2014 ийыште Кёкусин-кан каратэ-до организацийын Тӱнямбал комитетше Путинлан кандашымше Кёкусинкай даным пуэн.

1999 ийыште Владимир Путинын Василий Шестаков да Алексей Левицкий дене пырля возымо «Владимир Путин дене пырля дзюдом тунемына» книгаже лектын. 2008 ий 6 октябрьыште тиде книгалан Санкт-Петербургышто Владимир Путин дене войзымо видеоешартышын презентацийже эртен. 2012 ийысе Олимпиадыш мийымыж годым пале лийын: Путин шкеже кызытат дзюдошто вийым терга да РФ дзюдо шотышто федерацийлан полышым пуэн шога.

Немычла сайын кутырен мошта, англичанла ойлен кертеш. ОБСЕ парламентысе ассамблейын ондаксе вице-председательже Вилли Виммерын шонымыж почеш, Владимир Путин моло политик-влак коклаште калык ончылно немычла шкеора каласыме ойым чын да ӱшанлын кусарен кертмыж дене ойыртемалтеш.

• 

  Путин (пурлаште) Монакон оньыжаже Альбер II (шолаште) да Шойгу дене пырля Енисей эҥер дене волымо годым колым куча. Тыва, 2007 ий 13 август

• 

  Шке Harley-Davidson-ыште байк-шоу годым. Севастополь, 2010 ий 24 июль

• 

  Путинын деч йолым ончыч шындымаш. Токио, 2012 ий 19 апрель

• 

  Хоккей лигын йӱд матчше. 2015 ий 16 май

Шке илышыже

Еш

Владимир Путинын Людмила Шкребнева дене сӱанже. 1983-ше ий

1983 ий 28 июльышто 30 ияш Путин 25 ияш Людмила Александровна Шкребневам марлан налын.

2013 ий 6 июньышто «Россий-24» телеканалыште мутланымышт годым Владимир ден Людмила Путинмыт коктын кутырен келшыме почеш увертареныт: нунын мужыр улмышт мучашлалтын. Варарак Путин рашемден, нуно венчайыме йӱла дене кылдалтше лийын огытыл, садлан тудын мутшо почеш, ойырлымаште юмыйӱла йодыш ок шого. Ойырлымо кагаз, Путинын пресс-секретарьже Дмитрий Песков рашемден, 2014 ий март тылзылан сералтын.

Йоча ден уныка-влак

Мужыр дене илымаште кок ӱдыр шочын: Мария (1985 ий 28 апрельыште Ленинградыште) да Екатерина (1986 ий 31 августышто Дрезденыште) — СПбГУ-ште тунемыныт (2003 ийыште пуреныт) — Мария биолог-рок, Катерина — эрвел факультетлаште.

2012 ий 20 декабрь, пресс-конференцийыште журналистын йодышыжлан вашештышыжла, Путин кок ӱдыржӧ Москошто илымышт, тунеммышт да пашам ыштымышт нерген увертарен.

2012 ий 15 августышто Мариян Москошто эргыже шочын, тудын шочмыж нерген Путинын тошто йолташыже, семмастар Сергей Ролдугин 2014 ийыште ойлен, а 2017 ий июнь тылзыште, Путин Оливер Стоун дене мутланымыж годым, уныкан шочмыжым шкежат пеҥгыдемден. 2017 ий 15 июньышто Владимир Путин шукерте огыл тудын кокымшо уныкаже шочмо нерген каласен.

Родо-тукымжо

Путин дене родо лийме шот дене прессыште ушештаралтыныт:

• Коча — Спиридон Иванович Путин (1879–1965).
• Тукым шольыжо — Игорь Александрович Путин (1953 ий 30 мартыште Ленинградыште шочын), тунеммыж дене инженер, юрист, 24 ий Сарвийыште служиен, вара кугыжаныш кучемыште пашам ыштен, 2013 ийыште «Мастер-банкын» вице-президентше да правленийын йыжъеҥже.
• Тукым изаже — Евгений Михайлович Путин (25 февраль 1933 — 10 март 2024), эмлыше уролог, Ивановошто пашам ыштен.
• Урлык шольыжо — Роман Игорьевич Путин (1977 ийыште шочын), «МРТ тӱшка компаний» ООО-н директор-влак каҥашын председательже, «МРТ-АВИА» компанийын ик озаже.
• Урлык акажын эргыже — Михаил Шеломов. 2000 ийла гыч 2017 ий марте петербургысо «Совкомфлот» офисыште тӱҥ специалистлан пашам ыштен. Ешартыш (дочерняя) компаний гоч 8,4 % «Россий» банк, 12,4 % «Согаз» (2004 ий гыч), 100 % «СОГАЗ-недвижимость» (2009 ий гыч) да 50 % «Игора драйв» компаний-влакын (2009 ий гыч) акцийыштым куча, «Игора драйв» Петербург деч тора огыл Игора курыкече курортышто автомобиль дене кудалыштме трассым чоҥен.
• Тукым изажын эргыже — Михаил Путин. Тунеммыж дене эмлыше, 2018 ийыште «Газпром» председательын алмаштышыже. Кугыжаныш вуйлатышын пресс-секретарьже Дмитрий Песков прессылан увертарен: тудо В. В. Путинын укш мучаш родыжо улеш, тудын дене президент кылым ок кучо гаяк».

Парыш нерген

Деклараций почеш, Путинын 2018 ийысе парышыже 8,6 млн теҥгеш шуын. Декларацийыште ончыктымыж почеш Путинын погыштыжо 77 м² кумдыкан пачер ден 18 м² кумдыкан гараж уло, тыгак 153,7 м² вес пачер дене пайдалана. Путин ончычсылак ГАЗ М21 кок автомобильым, «Нива» автомобильым да «Скиф» прицепым куча. 2019 ийысе деклараций почеш официальный парышыже 9,7 миллион теҥге лийын, кусараш лийме, кусараш лийдыме погыжо 2018 ий дене таҥастарымаште вашталтын огыл.

Тазалыкше

Путин Симеон ден Анна черкысе Рошто пайрем кумалтыште 2018 ийыште

Путин таза илыш-йӱлам куча, тамакым ок шупш да йырым-йырысе-влакын тамакым шупшмыштым ок саламле, но, шке врачше Сергей Мироновын мутшо почеш, эм дене эмлалташ кумылан огыл, мончаш пураш йӧрата. Пеш чот кӱлеш лийме годым гына Рӱдӧ клинике больницыште эмлалтеш.

Российыште пашам ыштыше кӱшыл вуйлатыше-влак коклаште ийгот шот дене Путин нылымше улеш — РФ Конституций судын председательже Валерий Зорькин, РФ Федераций Каҥашын председательже Валентина Матвиенко да РФ йотэл паша шотышто министр Сергей Лавров деч вара.

Путин Селигерысе Крещене йӱштылмаште, 2018 ий 19 январь

Резиденций да паша транспорт

Тыгак ончо: СССР-ын да Россий вуй-влакын паша автомобильышт

Ново-Огарёвысо резиденцийын печыже

2000 ий гыч Путин Ново-Огарёвысе резиденцийыште ила. Тыгак президентын резиденцийлан официальне шотлалтыт: Санкт-Петербург воктене — Константиновысо полат; Сочиште — Бочаров изэҥер, Тверь кундемыште — «Русь» национальный паркын кумдыкшо); Валдайысе ерыште — Долгие Бороды. Кремльыште Путинын паша пачерже уло.

Путин пашаш вертолёт дене чоҥештылмыжым Моско корным шыгыремдылме деч утараш кумылжо дене умылтара, президент кортежын кече еда кудалыштмыже тыгай йӧндымылыкым луктеш. 2018 ий марте паша автомобильжылан Mercedes Pullman кучылтын, 2018 ийыште Путин ингурацийыш икымше гана «Кортеж» проектын российысе у лимузинже дене лектын. Президентын эре чоҥештылме самолётлан Ил-96 шотлалтеш, тудын бортыштыжо кугыжаныш вуйлатышын паша кабинетше да апартаментше-влак, мутланашлан зал, Сарвий виктемын команде пультшо улыт.

Путин тӱвыраште

Путиным чӱчкыдынак чапланыше, уремысе, интернет-тӱвыраште ушештарат. Тудлан сӱрет, плакат, муро, графити, видеоролик да фильм-влак (тидын шотыштак документ негызеш ыштымат), мыскара да молат пӧлеклалтыныт. Йышт илыше совет разведчик нерген «Латшым шошын татше» / «Семнадцать мгновений весны» телефильмым лончылышыла, киновед-влак Стивен Ловелл и Марк Липовецкий Путин ден Штирлицым таҥастарен каласкалат да палемдат: когыньыштынат патриот миссийлан ӱшанле улмышт европысо койыш-шоктышлан келшен толеш.

Филателийыште

Тӱҥ статья: Путин филателийыште

Азербайджан почтовый маркыште Гейдар Алиев дене (2001)

В. В. Путинлан Российын кум почто маркыже, тыгак Азербайджанын, КНДР-ын, Либерийын, Молдавийын, Словакийын, Словенийын, Украинын да Узбекистанын маркышт пӧлеклалтыныт.

Фильмографий

• 2001 — «Путин. Високос ий» / «Путин. Високосный год». Владимир Путинын икымше президент ийже нерген фильм.
• 2007 — «55» — Никита Михалковын президент Владимир Путин нерген документ фильмже. Путинын 55 ий темме вашеш ончыктымо.
• 2012 — «Путин, Россий да Касвел» / «Путин, Россия и Запад» фильм.
• 2015 — «Президент» — Владимир Соловьёвын российысе тичмаш метражан фильмже.
• 2015 — «Крым. Шочмо элыш корно» / «Крым. Путь на Родину» — Андрей Кондрашовын российысе тичмаш метражан фильмже.
• 2015 — «Тӱнясе шот-радам» / «Миропорядок» — Владимир Соловьёвын российысе тичмаш метражан фильмже.
• 2016 — «Украина тулышто» / «Украина в огне» — Игорь Лопатёнкын американ тичмаш метражан документан фильм.
• 2017 — «Путин дене мутланымаш» / «Интервью с Путиным» Оливер Стоунын американ ныл сериян документан фильм.
• 2017 — «Кугу, йӧратыме, шергакан» / «Большой, любимый, дорогой» — «Десятая муза» йоча киносудийын российысе кӱчык метражан фильмже.
• 2018 — «Валаам» — Андрей Кондрашовын российысе документальный фильмже.
• 2018 — «Тӱнян шот-радамже 2018» / «Миропорядок 2018» — Владимир Соловьёвын тичмаш метражан фильмже.
• 2018 — «Путин» — Андрей Кондрашовын тичмаш метражан фильмже.
• 2018 — «Путинын таныкъеҥже-влак» / «Свидетели Путина» — Виталий Манскийын российысе документ фильмже.
• 2018 — «Дело Собчака» — Вера Красевскаян российысе документ фильмже.
• 2019 — «Украина верч кредалмаште» / «В борьбе за Украину» — Игорь Лопатёнкын американ тичмаш метражан документ фильмже.
• 2020 — британ мини-сериал «Путин: руш шпионын историйже» / «Путин: история русского шпиона». Кум сериян документ фильм. Трёхсерийный документальный фильм.
• 2024 — Журналистлан интервью, Tucker Carlson видеоплатформым негызлыше Такер Карлсонлан.

Суаптар ден чаплӱм

Тӱҥ статья: Владимир Путинын суапле лӱмжӧ да чаплӱмжӧ-влак радам

Владимир Путин 2007 ийыште Time американ журналын версийже почеш «Идалыкын айдемыже» / «Человек года».

2013, 2014, 2015 да 2016 ийлаште Forbes американ журналын шымлымыж почеш Путин тӱнямбалне эн сеҥышоян (влиятельный) еҥ-влак радамын ончыл верыштыже лийын.

Россий да йот элласе академий ден университет-влакын чап докторжо улеш.

Пётр Великий лӱмеш калыкле мер премийын лауреатше (2001), «Православий калык-влакын иктылыкыштым пеҥгыдемден толмыжлан» премий (2002), Андрей Первозванный лӱмеш «Ӱшанлан да ӱшанле лиймылан» / «За веру и верность» премий (2004), Тӱнян Конфуций лӱмеш премийже (КНР, 2011).

2024 ий шошым Путинын лӱмжӧ дене Чечня республикын гудермесысе спецназ университетым лӱмденыт.

2025 ий апрельыште этноспортышто лидер улмылан Тӱнямбал этноспорт федерацийын лауреатше лийын, наградым Санкт-Петербургышто VII Тӱнямбал этноспорт форумышто кучыктеныт.

Сарзе лӱмпале да классысе чин

• Шапашын полковникше (1999 ий)
• Россий Федерацийын 1-ше классан кугыжаныш ойпуышыжо (1997 ий 3 апрель)

Библиографий

• Путин В. В. Стратегическое планирование воспроизводства минерально-сырьевой базы региона в условиях формирования рыночных отношений (Санкт-Петербург и Ленинградская область): дисс. … канд. экон. наук. — Санкт-Петербург, 1997. — 218 с.
• Путин В. В. Избранные речи и выступления. — М.: Книжный мир, 2008. — 471 с.
• Путин В. В. Прямая речь. — М.: Звонница-МГ, Новый ключ, 2016. — Т. 1—3. — 1000 экз.
• Путин В. В. Россия на рубеже тысячелетий // Независимая газета. — 1999. — 30 декабря.
• Владимир Путин Почему трудно уволить человека // Русский пионер. — 2009. — 16 июня.
• Путин В. В. Россия сосредотачивается — вызовы, на которые мы должны ответить // Известия. — 2012. — 16 января.
• Путин В. В. Россия: национальный вопрос // Независимая газета. — 2012. — 23 января.
• Путин В. В. О наших экономических задачах // Ведомости. — 2012. — 30 января. — № 15(3029)
• Путин В. В. Демократия и качество государства // Коммерсантъ. — 2012. — 6 февраля. — № 20/П (4805)
• Путин В. В. Строительство справедливости. Социальная политика для России // Комсомольская правда. — 2012. — 13 февраля.
• Путин В. В. Быть сильными: гарантии национальной безопасности для России // Российская газета. — 2012. — 20 февраля. — № 35(5708)
• Putin V. A Plea for Caution From Russia // The New York Times. — 2013. — September 11.
• Wladimir Putin Offen sein, trotz der Vergangenheit // ZEIT ONLINE.
  22. Juni 2021

Палемдымаш

Литератур

Кылвер-влак

• ТАСС, 7 октября 2021. Биография Владимира Путина
• putin.kremlin.ru (руш.)
  eng.putin.kremlin.ru (англ.) — официальный сайт Путина Владимира Владимировича
• Архив сайта Председателя Правительства РФ В. В. Путина (2008—2012)