Сеҥымаш кече
РАН-ын экспертизыже
РАН-ын экспертизыже
экспертизым эртарен
Б. Н. Ельцин лӱмеш книгагудын материалже
Б. Н. Ельцин лӱмеш книгагудын материалже
| Сеҥымаш кече | |
|---|---|
 2005 ий 9 майыште Сеҥымаш кечылан 60 ий темме лӱмеш Москосо Йошкар площадьыште пайрем салют | |
| Тӱрлылык | Каныш пайрем кече, Российысе сарзе чап кече |
| Официал | Сеҥымаш кече |
| Тыгак | 1941—1945 ийласе Кугу Ачамланде сарыште совет калыкын Сеҥымаш кечыже |
| Ыҥ | 1941—1945 ийласе Кугу Ачамланде сарыште совет калыкын сеҥымаш нерген уверым шарыше Германий капитуляций шотышто актыш кидпалым пыштыме кече |
| Ышталтын | СССР Кӱшыл Каҥаш Президиумын 1945 ий 8 майысе кӱштыкшӧ дене |
| Палемдат |
|
| Кече | 9 май |
| Пайремлымаш | сарзе парад, панихиде, венокым пыштымаш |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Сеҥымаш кече (руш. День Победы) — 1941–1945 ийласе Кугу Ачамланде сарыште Йошкар Армийын да совет калыкын нацист Германийым сеҥыме пайрем. СССР Кӱшыл Каҥаш Президиумын 1945 ий 8 майысе кӱштыкшӧ дене пеҥгыдемдалтын[5] да кажне ийын 9 майыште палемдалтеш. 1945—1947 ийлаште да 1965 ий гыч Сеҥымаш кече — пашам ыштыдыме пайрем кече[6].
9 май Российын сарзе чап кечыже-влак кокла гыч иктыже.
Сеҥымаш кечын Российысе шуко олаште сарзе парад да пайрем салют-влак эртат, Москошто Палыдыме Салтакын Шӱгарже деке пеледыш аршашым пышташ толыт, кугурак олалаште пайремлын таҥошкылмаш да фейерверк лийыт.
Сеҥымаш кечым тыгак лу дене лишыл да тора йот эллаште палемдат, икмыняр кугыжанышыште тиде кугыжаныш пайрем улеш.
2010-шо ийлаште ветеран-влакын портретышт дене таҥошкылмаш — «Курымашлык полк» — кумдан шарлен.
Сарын пытартыш кечыже-влак
Берлиныш наступатлыме операций
1945 ий апрельыште Йошкар Армий Берлин дек чот чак толын. Совет войскан операций тӱҥалме годым 149 стрелковый да 12 кавалерийский дивизий, 13 танковый да 7 механизированный корпус, 15 посна танковый да самоходный бригаде шотлалтыныт, чылаже 1 900 000 утла еҥ лийын. Операцийыште лийше Польский Войскан 1-ше да 2-шо армийыштыже 10 пехотный да 1 танковый дивизий, тыгак 1 посна кавалерийский бригаде шотлалтыныт, чылаже 155 900 еҥ лийын. Чылаже операцийыште 2 миллион утла салтак да офицер[7], 6250 танк да самоходный орудий, 41 600 орудий да миномёт, 7500 самолёт лийын.
Немыч войска Одер да Нейсе эҥер-влакын касвел серышт мучко аралалтыныт. Берлин дек лишеммаште да ола кӧргыштӧ 62 дивизий (ты шотыштак 48 пехотный, 4 танковый да 10 моторизованный), 37 посна пехотный полк да 100 утла посна пехотный батальон улман сарзывий группировко, тыгак шуко артиллерийский часть да подразделений чумыралтын. Тиде группировкышто миллион наре еҥ, 1500 танк, 10 400 орудий да миномёт, 3300 сӧйлык самолёт шотлалтын[8]. Берлиным шкенжымат пеш чот пеҥгыдемдыме районыш савырыме да уремлаште кредалмашлан ямдылыме. Берлин йыр кум аралыме оҥго ышталтын, ола кӧргыштӧ тӱжем еҥ марте кужу жаплан ыштыме гарнизонан 400 утла тулан кӱртньӧ-бетон точкым ыштыме. Берлинын шке гарнизоныштыжо 200 000 наре еҥ шотлалтын.
Берлин операций жапыште Йошкар Армий 78 291 еҥым мӧҥгеш толдымашын йомдарен да 274 184 еҥ санитарлык йомдарымаш лийын[7]. Вес семынже, суткаште 15 000 утла салтак да офицер строй гыч лектын. Эше 8892 еҥым польский войска йомдарен, нунын кокла гыч 2825 еҥ — мӧҥгеш толдымын.
Немыч обороным кӱрлмӧ годым, тыгак олаште кредалмашлан, танкым кумдан кучылтыныт. Ола кӧргыштӧ нуно шкеныштын вийыштым чылажак кучылт сеҥен огытыл да чӱчкыдын немыч-влакын танк ваштареш кучылтмо йӧнештарымыштлан йӧнан мишень лийыныт. Тидат кугу йомдарымашке шуктен: кок арня кредалмаш годым Йошкар Армий Берлин операцийыште участвоватлыше танк ден САУ-н кумшо ужашыжым йомдарен, тиде 1997 единице лийын. Тыгак 2108 орудий ден миномётым да 917 сӧйлык самолётым йомдарыме, но операцийын тӱҥ задачыжым совет войска тӱрыс шуктен: тушманын 70 пехотный, 12 танковый да 11 моторизоватлыме дивизийым пытареныт, 480 тӱжем наре еҥым пленыш налыныт[9], Германийын рӱдолажым налыныт да Германийым чынже денак капитуляцийлан ӧкымленыт.
1945 ий 1 майыште эрдене эрак, Рейхстагым штурмоватлыме годым, сержант Михаил Егоров ден младший сержант Мелитон Кантария младший лейтенант А. П. Берестын вуйлатымыж почеш Сеҥымаш Тистым Рейхстаг зданийын леведыш ӱмбакыже нӧлталыныт[10].
Капитуляциеш кидпалым пыштымаш
1945 ий 1 майыште 3:50 годым 8-ше гвардейский армийын командный пунктышкыжо вермахтын сухопутный вийжын генеральный штабшын начальникше пехото генерал Кребсым кондымо, тудо тыныслык нерген вашмутланымашым эртараш полномочиян улмыж нерген увертарен. Но Сталин мут лукде капитуляций деч посна моло тӱрлӧ вашмутланымашым эртараш кӱштен огыл. Немыч командованийлан ультиматумым шындыме: 10 шагат марте мут лукде капитуляций нерген кӧнымаш ок лий гын, совет войска чылажымат пытарыше ударым ышта. Вашмутым налде, совет войска 10:40 годым Берлин покшелне обороно деч мо кодшыжо ӱмбак тӱтан гай тулым почыныт. 18 шагатлан пале лийын: капитуляций нерген кӱштен йодмашлан тореш лийме. Тылеч вара олан покшел ужашышкыже, Имперский канцелярий улмо верыш, мучаш штурм тӱҥалын. 1 гыч 2 майлан йӱдмучко канцелярий верч кредалмаш шуйнен. Эрденылан чыла пӧлемымат совет салтак-влак налыныт.
2 май йӱдым 1:50 годым радио дене тыгай уверым налме: «Бисмарк-штрассе кӱварыш шкенан парламентёрна-влакым колтена. Сарзе пашам чарнена». Варарак пропаганде министрын алмаштышыже доктор Фриче совет командований деч радио дене Берлин гарнизонын немыч войскажлан торешланымым чарныме нерген ӱжмаш дене лекташ пуаш йодын. 15 шагатлан Берлин гарнизон деч кодшыжо (134 тӱжем утла еҥ) пленыш вонченыт.
7 майыште 2:41 годым (рӱдӧ Европысо жап почеш) Реймсыште Германийын мут лукде капитуляцийже нерген актеш кидпалым пыштыме, тудо вийышке 8 майыште 23:01 годым (Моско жап дене 9 майыште 00:01 годым) пурталтшаш лийын. Немыч Тӱҥ командованийын лӱмжӧ дене протоколеш генерал Йодль кидпалым пыштен, тыгодым тыште генерал Уолтер Смит (союзный экспедиционный вий лӱм дене), генерал Иван Суслопаров (совет Тӱҥ командований лӱм дене), тыгак актеш свидетель семын кидпалым пыштыше француз армийын генералже Франсуа Севез лийыныт. Но генерал Суслопаровын Германийын капитуляцийже нерген актеш кидпалым пыштагш Моско гыч разрешенийже лийын огыл, Совет Ушем вес Актеш кидпалым пышташ кӱштен йодын.
8 майыште рӱдӧ Европысо жап дене 22:43 годым (Моско жап почеш 9 майыште 9 май 00:43 годым) вермахтын генерал-фельдмаршалже Вильгельм Кейтель, тыгак Дёниц деч кӱлешан полномочиян улшо люфтваффен генерал-полковникше Штумпф ден кригсмарине адмирал фон Фридебург капитуляций нерген эше ик актеш кидпалым пыштеныт, тудат вийышке 9 майыште 00:01 годым пурталтшаш лийын.
Капитуляцийым налмеке, Совет Ушем Германий дене тыныс ойпидышеш кидпалым пыштен огыл, вес семынже Германий дене сар улманыштак кодын. Германий дене сар де-юре 1955 ий 25 январьыште СССР Кӱшыл Каҥаш Президиумын келшыше пунчалым лукмыж дене мучашлалтын.
Немыч ставкын пытартыш увертарымыже
9 майыште Немыч ставке, кудо ынде совет войскан налме Цоссеныште лийын огыл, шкенжын пытартыш увертарымажым луктын:
Гросс-адмирал Дёницын ставкыж гыч
Саргуралан вийын Эн Кӱшыл Тӱҥ командованийже увертара:
Эрвел Пруссийыште немыч войска кушкыжмын Вислан аҥжым да Фрише Нерунг чара мланде верын касвел ужашыжым пытартыш йӧн марте кучен шоген. Поснак 7-ше пехотный дивизий ойыртемалтын. Тудын пеш чапле пашажлан дивизий командир генерал фон Заукен Кӱртньӧ Ыресын Рыцарьлык ыресшылан кердан да бриллиантан тумо лышташ-влак дене палемдалтын.
Курляндийыште шуко тылзе жапыште пехото генерал Хильпертын командоватлыме совет танк да пехото соединений-влакын ончылтышо вийыштлан чот торешланыше да куд кугу кредалмашым патырлын чытен лекше мемнан армий тӱшкан тӱҥ вийже шкаланже колыдымаш чапым налын. Тиде армий тӱшка жап деч ончычсо кеч-могай капитуляцийым кораҥден. Тичмаш кодшо самолёт-влак Касвелыш сусыргышо да еш ача-влакым пеш сайын конден шуктеныт. Офицер да штаб-влак шке войскашт дене кодыныт. Пелйӱдым мемнан лукмо условийна почеш кеч-могай сарзе паша да войскан кеч-могай кусныл коштмыжо пытен.
Кок тылзе жапыште чыла совет атакым чактарыше Бреслаун аралышыже-влак геройлын торешланымышт деч вара пытартыш татыште тушманын ончылтышо вийжылан верым пуэныт.
Кечывалвел-Эрвел да Эрвел фронтлаште чыла тӱҥ соединенийын штабышт Дрезден марте тулым чарнаш кӱштымашым налыныт. Чех-влакын восстанийышт пӱтынь Богемий ден Моравийыште, манаш лиеш, капитуляцийын условийыжым шукташ да тиде районышто мемнан кылланна чаракым ыштеныт. Лёрын, Рендуличын да Шернерын армий тӱшкашт нерген уверым эн кӱшыл тӱҥ командованийын штабше але мартет налын огыл.
Фатерланд деч тораште эҥертышаш вер-влакым аралыше Атлантический океанын серлаштыже кредалше-влак, Норвегийыште войска да Эгейский теҥызысе отролаште гарнизон-влак, мут колыштмым да дисциплиным шуктен, немыч салтакын чапшым кученыт.
Тыге, пелйӱд гыч тӱҥалын чыла фронтыштат саргурал йӱк шыпланен. Гросс-адмиралын кӱштымыж почеш вермахт нимолан кӱлдымӧ кредалмашым чарнен. Тидын дене куд ияш, манаш лиеш, геройло вашпижмаш мучашлалтын. Тудо мыланна кугу сеҥымашым, но тыгак неле сеҥалтмашымат конден. Немыч вермахт пытартышлан тушманын пеш кугун ончылтышо вийжылан чап дене верым пуэн. Шке присягыжлан ӱшанле улшо немыч салтак, шкенжым мучаш марте шке калыкшылан пуымыж дене курымлаште мондалтдымым шуктен. Тыл пытартыш тат марте, тыгодым моткоч неле йомдарымашым чытен гынат, тудлан уло вийже дене полшен шоген. Фронтын да тылын уэш ышташ лийдыме пашашт умбакыже историйын чынле приговорыштыжо шкаланышт мучаш акым муыт.
Эсогыл тушман немыч салтак-влакын мландыште, вӱдыштӧ да южышто ыштыме чапле пашашт ден йомдарымашыштлан пагалымашым ончыктыде огеш керт. Сандене кажне салтак шке кидше гыч саргуралым чон почын да кугешнен мучыштарен кертеш да мемнан историйын тиде пеш чот неле шагатыштыже мемнан калыкнан курымашлык илышыже верч лӱдде да ӱшанлын паша мелын савырнен кертеш.
Тиде шагатыште вермахт шке колышо салтакше-влак нерген шарнымашым сакла. Колышо-влак мыланна Шочмо Элнан шуко сусыржо гыч вӱр йогымылан мут лукде ӱшанле лияш, мутым колышташ да дисциплиным шуктен шогаш кӱштат.
Торешланымашын пытартыш верже-влак
Капитуляций татлан немыч-влак Францийын атлантик серлаштыже икмыняр эҥертышаш верым (Дюнкерк, Ла-Рошель, Лорьян), Гернси, Джерси отролам да эше икмынярым, Германийын йӱдвел ужашыжым, Рӱдӧ Европысо территорийым (кечывалвел Германийын, Австрийын, Чехословакийын ужашыштым), Данциг деч эрвелнырак Путцигер-Нерунг чара мландыште (Вислан аҥже) да Курляндийыште (Латвий ССР территорийыште) плацдарм-влакым, грек архипелагысе отролам, Данийым да Норвегийын кугу ужашыжым, Голландийын сер воктенсе территорийжын ужашыжым кучен шогеныт. Рӱдӧ Европышто совет фронт ончылно шогышо немыч войска капитуляций нерген кӱштымашым шуктен огыл да, англо-американ оккупаций зоныш вончаш тыршен, касвекыла каяш тӱҥалыныт.
10 майыште совет войска Путцигер-Нерунг чара вер мландыште Хель ола дене плацдармым налыныт, 11 майыште Курляндийым кидышке налме. 14 майлан Рӱдӧ Европышто касвелышкыла чакныше немыч войскам поктен кайымым чарныме. 9 гыч 14 май марте чыла фронтыштат совет войска 1 миллион 230 тӱжем утла немыч салтак ден офицерым да 101 генералым пленыш налын. 15 майыште Совинформбюро чыла фронтыштат пленыш налмым чарныме нерген увертарен[12].
Пайремын историйже
Сеҥымаш Кечым 9 майыште пайремлымым СССР Кӱшыл Каҥаш Президиумын 1945 ий 8 майысе кӱштыкшӧ дене пуртымо, тудо ты кечым пашам ыштыдыме кечылан шотлаш палемден[13].
1945 ий 9 май
9 май эрдене Эн Кӱшыл Тӱҥ командующийын (И. В. Сталинын) 369 №-ан кӱштымашыже лектын[14]:
КӰШТЫМАШ
Эн Кӱшыл Тӱҥ командующийын
Йошкар Армий да
Сарзе-Теҥыз Флотын сарзывийышт мучко1945 ий 8 майыште Берлиныште немыч эн кӱшыл командованийын представительже-влак Германийын саргуралан вийжын мут лукде капитуляцийже нерген актеш кидпалым пыштеныт.
Совет калыкын немыч-фашист захватчик-влак ваштареш наҥгайыме Кугу Ачамланде сар сеҥымаш дене мучашлалтын, Германийым тӱрыснек кырен шалатыме.
Йошкарармеец, йошкарфлотец, сержант, старшина, армий ден флотын офицерышт, генерал, адмирал да маршал йолташ-влак, тендам Кугу Ачамланде сарын сеҥымаш дене мучашлалтмыж дене саламлем.
Германийым тӱрыснек сеҥымым палемдыме лӱмеш таче, 9 майыште, Сеҥымаш Кечын, 22 шагатлан мемнан Шочмо Элнан рӱдолаже Москва Шочмо Эл лӱм дене тиде пеш чапле сеҥымашыш шушо Йошкар Армийын чесле сарзывийжылан, Сарзе-Теҥыз Флотын корабльже ден частьше-влаклан тӱжем орудий гыч кумло артиллерийский залп дене салютым пуа.
Мемнан Шочмо Элнан эрыкше да нигӧ дечат шогыдымыжо верч кредалмаште колышо герой-влаклан курымаш чап! Виян лийышт сеҥымашым кондышо Йошкар Армий да Сарзе-Теҥыз Флот!
Эн Кӱшыл Тӱҥ командующий Совет Ушем Маршал И. Сталин
1945 ий 9 май
Тылеч посна, тиде кечын СССР Кӱшыл Каҥаш Президиум «„1941—1945 ийласе Кугу Ачамланде сарыште Германийым сеҥымылан“» медальым тӧнежлыме нерген» указым луктын[14].
1945 ий 9 майыште лийше икымше пайремлымаш моткоч кугу салют дене мучашлалтын. Совет еҥ-влакын шарнымаштышт кужу жаплан кодын. Германийым сеҥымым пайремлымашын мучаш аккордшо семын 1945 ий 24 июньышто эртыше Сеҥымаш Парад лийын[14].
1945 ий гыч 1964 ий марте пайремлымаш
1945—1947 ийлаште Сеҥымаш кече пашам ыштыдыме кече лийын[5], но СССР Кӱшыл Каҥаш Президиумын 1947 ий 23 декабрьысе лукмо указше дене каныш кечым кораҥдыме: Сеҥымаш кече олмеш пашадыме кечым У ийым ыштеныт[15]. 17 ий гыч иже, ынде Брежнев годым, лӱмгечан 1965 ийыште Сеҥымаш кече уэш пашадыме кече лийын[16][17].
Таче тунемме пайрем атрибут-влак ик кечыште лектын огытыл. Мутлан, сар деч варасе икымше 20 ий жапыште Сеҥымаш лӱмеш улыжат ик парад — 1945 ий 24 июньышто — эртаралтын. Тиде 20 ий жапыште пайрем мероприятий-влак утларакшым салют дене гына серлагалтыныт, туге гынат пӱтынь эл эртыше сарын ветеранже-влак дене пырля, официальный каныш кече укем ончыде, Сеҥымаш кечым палемден[18].
Сталин годымсо семынак, Хрущёв годымат пайремым эртарыме «сценарий» икте лийын: рӱдӧ газетлаште пайремлык ончылмут-влак лектеденыт, пайремле кас эртаралтын, СССР-ын чыла кугу олаштыжат 30 артиллерийский залп дене салют пуалтын. Хрущёв годым ойыртем тыгай лийын: Сталинымат, эртыше сарын полководецше-влакымат моктымо огыл, нунын кокла гыч ятырышт дене Хрущёв шыдешкымашке шуын.
Мутлан, 1955 ий 9 майыште Сеҥымашын икымше лӱмгечыже, элысе олалаште пайремлык погынымаш-влак эртеныт гынат, сарзе парад деч посна тыглай паша кече лийын. Тыгак площадь ден парклаште концерт ден калыкын тӱшкан канен коштмыштым палемдаш лиеш. Тылеч посна, Москваште, союзный республик-влакын рӱдолаштышт да герой-олалаште 30 артиллерийский залп дене салют пуалтын[19].
1958 ий гыч Йошкар площадь ӱмбалне СССР-ын нимогай кугыжаныш пайремже годымат юж парад эртаралтын огыл[20].
1948 гыч 1964 ий марте Сеҥымаш кече официальнын палемдалтын огыл[21].
1965 ий гыч 1991 ий марте пайремлымаш-влак
Совет жапыште Сеҥымаш Кече Йошкар площадьыште 9 майыште лӱмгечан 1965, 1975, 1985 ийлаште палемдалтын.
Сеҥымаш кече кокымшо жаплыме калыкле пайрем (Кугу Октябрьский социалистический революцийын Идалыкше деч вара) Германийым кырен шалатымылан 20 ияш лӱмгечылан гына лийын. Брежнев Сеҥымаш Кечым пайремлыме йӱлаш кугу вашталтышым пуртен, тудым кызытсе жапыштат эскерат[18]:
- Йошкар площадьыште сарзе парад да Кремльысе съезд полатыште приём лийын;
- Сеҥымаш кече уэш пашам ыштыдыме кече лийын.
1965 ий 9 майыште Кугу Ачамланде сарыште сеҥымылан пӧлеклалтше кокымшо парад лийын[20].
Тылеч вара пайрем эре кугем толын. 1967 ийысе Сеҥымаш Кечын Брежнев Палыдыме Салтакын Шӱгаржын мемориал комплексшым почмаште шкеак лийын. 1975 ий 9 майысе лӱмгечылык мероприятий годым Ленин Мавзолей дек да Палыдыме Саалтакын Шӱгарже дек пеледыш аршашым пыштеныт (35 минут), 13:00-лан годым Йошкар площадьыште Москосо самырык-влакын пайремле манифестацийышт эртен[22] (45 минут наре), 15:00-лан — пайрем приём, 18:50-лан — шып шогымо минут, 21:00-лан — пайремле салют[18].
Тылеч посна, кудлымшо ийла гыч икымше сарзе парад-влак 9 майыште СССР-ын шуко олаштыже эртаралташ тӱҥалыныт. Тиде кечын сарзе часть-влак да сарзе училище-влак олаласе уремла дене сарзе мемориал дек але колышо сарзе-влакын шарныктышышт дек марш дене эртеныт, тушто митинг эртен да пеледышым пыштеныт[18].
1985 ий 9 майыште кумшо парад лийын (Сеҥымашын 40-ше идалыкшылан)[21]. 1990 ий 9 майышт нылымше парад лийын. Кугу Ачамланде сарын сарысе сарзе технике кучылталталтын[21].
Пайрем тачысе Российыште
СССР шаланыме деч вара сарзе парад 9 майыште Йошкар площадьыште лӱмгечан 1995 ий марте эртаралтын огыл. Тунам Москваште кок парад эртен: Йошкар площадьыште (йолын ошкылмо) да Поклонный курыкышто (сарзывийым да сӧйлык техникым ушымо). Тудо жап гыч парадым Йошкар площадьыште кажне ийын эртараш тӱҥалыныт, но тӱҥалтыш жапыште сӧйлык технике деч посна.
9 май — Кугу Ачамланде сар мучашлалтме кече, Российын сарзе чап кечыже-влак кокла гыч иктыже[23].
1997 ий гыч эл вуйлатыше-влак парадым приниматлаш Мавзолейыш кӱзымым чарненыт да тидым Мавзолей ончылно жаплан чоҥымо кӱвар-тошкалтышла гыч ышташ тӱҥалыныт.
2005 ий гыч Ленин Мавзолейым парад жаплан фанер оҥа дене авыраш тӱҥалыныт, тылеч вара тудын фонштыжо эл вуйлатыше-влак парадым приниматлат. Тений Москосо парадыш йот элла гыч кугу уна-влак толыныт, тиде США-н президентше Джордж Буш, Францийын президентше Жак Ширак, КНР-ын председательже Ху Цзиньтао, Италийын премьер-министрже Сильвио Берлускони, да тыгак Германийын канцлерже Герхард Шрёдер.
2006 ийыште Россий Федераций президентшын указше дене «Сарзе чап ола» чап лӱмым тӧнежлыме.
2007 ий гыч пайремлымаште, калыкын икоян улмыжын, пайремын, ветеран-влакым шарнымашын да нуным пагалымашын символжо семын, георгиевский тасмам кумдан кучылташ тӱҥалыныт[24].
2008 ий гыч парад уэш сӧйлык техникым, тыгак сарзе авиацийым кучылтмо дене эртаралташ тӱҥалын.
2010 ийысе Москосо парад Франций, Англий, США да Польша гыч Российын антигитлеровский коалицийыш пурышо эл-союзникше-влакын сарзывийыштын ушнымышт дене ойыртемалтын. Тиде ийы Сеҥымаш парад иканаште Российысе 72 олаште эртен.
Пайремле таҥ ошкылмаш Сеҥымаш кече лӱмеш Российысе тыгак чыла герой-олалаште, сарзе округлаште, икмыняр кугу олаштыже да СНГ эллаште эрта. Тиде кечын йӱлаш пурымо семыне фронтовик-влак вашлийыт, Палыдыме Салтакын Шӱгарже деке, чапым шарныктыш да да сарзылык чапым шарныктыш воктек пеледыш пышталтеш, пайрем салют йоҥгалтеш.
2012 ийыште Томскышто икымше гана «Курымашлык полк» акцийым эртарыме лийын, акцийын участникше-влак тушто колонно дене каят да шкеныштын кредалше тукымыштын: ача-аваштын, кочашт ден кугезе кочаштын портретыштым нумал наҥгаят[25]. 2013 ий гыч тӱҥалын, тиде йӱла пӱтынь Россий мучко да туддеч ӧрдыжкат шарлен да ий гыч ийыш утларак шуко ола ден элым авалта[26]. 2015 ийыште акций чумыр Россий мучко таҥ ошкылмаш 12 миллион наре еҥым поген[27]. Ик Москваште гына акций 500 тӱжем еҥым поген[28], тушко тыгак Российын президентше В. В. Путинат ушнен[29].
Сеҥымаш парад Москошто
- 1995 ий — Сеҥымашын 50-ше идалыкше. Поклонный курыкышто мемориал комплексым да Манеж площадьыште маршал Г. К. Жуковлан чапкӱм почмаш. Йошкар площадьыште ветеран-влакын йолын ошкылмо, Поклонный курыкышто сарзе техникын эртыме парад.
- 2000 ий — Сеҥымашын 55-ше идалыкше. Ветеран-влакын пытартыш йолешке парадышт Йошкар площадьыште эртен.
- 2005 ий — Сеҥымашын 60-шо идалыкше. Парад кок ужаш гыч шоген: исторический да тачысе. Парадын кульминацийже семын 2600 ветеранын «полуторко» дене кудал эртымышт лийын. «Георгиевский тасма» акций тӱҥалтышым налын.
- 2008 ий — Сеҥымашын 63-шо идалыкше. Парад годым тачысе Российын историйыштыже икымше гана Йошкар площадьыште неле сарзе техникым кучылталтмо[30].
- 2009 ий — Сеҥымашын 64-ше идалыкше[31].
- 2010 ий — Сеҥымашын 65-ше идалыкше. Парадыште Российын, тыгак 13 йотэл кугыжанышын Саргуралан вийыштын 11 335 сарзыслужышышт, 161 единице сарзе технике, 127 самолёт ден вертолёт лийыныт[32].
- 2011 ий — Сеҥымашын 66-шо идалыкше. Парадыште Россий Федераций ВС-ын личный составше деч посна 106 единице бронетехнике лийын[33].
- 2012 ий — Сеҥымашын 67-ше идалыкше. Парадыште 14 тӱжем сарзыслужышо, сарзе технике да самолёт-влак лийыныт[34].
- 2013 ий — Сеҥымашын 68-ше идалыкше. Пайремлын эртымаште 11 тӱжем сарзыслужышо, шуко сарзе технике, тыгак 68 самолёт да вертолёт лийыныт[35].
- 2014 ий — Сеҥымашын 69-ше идалыкше. Чумыржо сарзе парадыште 11 тӱжем сарзыслужышо, 151 единице сарзе технике, 69 самолёт да вертолёт лийыныт[36].
- 2015 ий — Сеҥымашын 70-ше идалыкше. Йошкар площадьысе парадыште 15 тӱжем утла сарзыслужышо, 194 единице сухопутный сарзе технике, ты шотыштак эн у «Армата» танк, 143 самолёт да вертолёт лийыныт[37].
- 2016 ий — Сеҥымашын 71-ше идалыкше. Парадыште 10 тӱжем наре еҥ да 130 единице сарзе технике лийын[38].
- 2017 ий — Сеҥымашын 72-шо идалыкше. Парадыште 10 тӱжем утла еҥ да 114 единице технике, ты шотыштак «Тайфун-К» да «Тайфун-М» бронеавтомобиль-влак лийыныт[39].
- 2018 ий — Сеҥымашын 73-шо идалыкше. Йошкар площадь мучко 13 тӱжем утла еҥ да 150 тӱрлӧ сарзе технике эртен. Южышто 75 самолёт да вертолёт чоҥештен. Парадыште икымше гана «Терминатор» сарзе машина, «Уран» робот-влак, «Катран» да «Корсар» беспилотник-влак лийыныт[40].
- 2019 ий — Сеҥымашын 74-ше идалыкше. Парадыште 13 тӱжем еҥ да 130 единице сарзе технике лийын. Техникыште у семын Aurus автомобиль-влак, тыгак шукерте огыл вооруженийыш налме АК-12 автомат-влак лийыныт, Москосо Сеҥымаш парадын юж ужашыжым начар игечылан кӧра кораҥдыме[41].
- 2020 ий — Сеҥымашын 75-ше идалыкше. 9 майыште COVID-19 эпидемийлан кӧра парадын юж ужашыже гына эртаралтын, моло событийжым 24 июньыш кусарыме. Сарзе парадыште 14 тӱжем утла сарзыслужышо, 200 утла единице сарзе технике, 75 самолёт да вертолёт лийыныт[42].
- 2021 ий — Сеҥымашын 76-шо идалыкше. Москвасе Йошкар площадьысе парадыште 12 тӱжем салтак да офицер, 191 сӧйлык машина, тыгак 76 самолёт да вертолёт лийыныт[43].
- 2022 ий — Сеҥымашын 77-ше идалыкше. Йошкар площадьысе Парадыште 11 тӱжем сарзыслужышо да 131 единице тачысе саргурал да сарзе технике лийыныт[44].
Москосо Йошкар площадьыште 70 ияш лӱмгечылан парадын юж ужашыже
2015 ийысе Сеҥымаш Парад
Сеҥымаш Парад Санкт-Петербургысо Дворцовый площадьыште, 2014 ий
Моском Сеҥымаш кечылан флаг дене сӧрастарымаш, 2021 ий 9 май
Сеҥымаш кечылан пӧлеклалтше награде-влак
СССР
Тӱвыраште Сеҥымаш кече
Музык
Телевидений
- ««Сеҥымаш салют» (СССР Рӱдӧ телевиденийын 7 концерт программыже (реж. Виктор Черкасов), 1983—1985)
- «9 май. Шке шонымаш» (телеальманах, 2008—2010)
Кино
- Сеҥымаш кече (Сергей Лозницан документал фильмже, 2018)
Филателий
![«Сеҥымаш пайрем» ӱмбач возыман почто марке. СССР, 1945 ([«Марке» АО] ЦФА 962 №)](https://upload.ruwiki.ru/commonswiki/files/thumb/c/ce/Awards_of_the_USSR-1945._CPA_987.jpg/68px-Awards_of_the_USSR-1945._CPA_987.jpg)
«Сеҥымаш пайрем» ӱмбач возыман почто марке. СССР, 1945 ([«Марке» АО] ЦФА 962 №)
«Виян лийже мемнан Сеҥымашна!» почто марке. СССР, 1945
Сеҥымаш кечын 65-ше идалыкшылан почто блок. Азербайджан, 2010
Сеҥымашын 60-шо идалыкше лӱмеш марке. Украине, 2005
СССР-ын почто маркыже, 1985 ий
2015 ийысе марке, Белоруссий
Сеҥымашын 70-ше идалыкше лӱмеш марке (2015 ий), Армений
![«Сеҥымаш пайрем» ӱмбач возыман почто марке. СССР, 1945 ([«Марке» АО] ЦФА 962 №)](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Awards_of_the_USSR-1945._CPA_987.jpg)
Руш православный черкыште Сеҥымаш кече
1945 ийысе Кугечылык колтымаштыже Москосо да пӱтынь Русьын Патриархше Алексий I возен[45]:
Христосын Уэш Ылыжмыжын Кугечылык куанже кызыт герман фашизмын шояжым да пычкемышыжым чын ден волгыдын лишыл сеҥымашыжлан волгыдо ӱшанже дене ушналтеш, фашизм мемнан шинча ончылнак мемнан чесле сарзывийын да союзникна-влакын сарзывийыштын иктыш ушналтше куатышт дене сеҥалт толеш.
Христосын волгыдыжлан да вийжылан фашизмын шем вийже ваштареш торешланен да чараклен кертын огыл, да шоя айдемылык вий ӱмбак Юмын чыла сеҥен кертше вийже лектын.
Юмылан кумалмашын ойыртемже
26 апрельыште (9 майыште), Сеҥымаш кечын, Руш православный черке колышо сарзе-влакым шарнымым эртара — тиде пеҥгыдемдыман дате дене колышо-влакым посна уштымо улыжат ик кече. Литургий деч вара храмыште колышо сарзе-влак верч панихидам служитлат[46]. Сеҥымаш кечын «ӱшан, Ачамланде да калык верч шке илышыштым пыштыше сарзе-влакым 1941—1945 ийласе Кугу Ачамланде сар годым орланен колышо чыла еҥым» кажне ийын уштымым Руш Православный Черкын 1994 ийысе Архиерей Соборжо дене пеҥгыдемдыме[47].
2010 ийысе Сеҥымаш кече ончыч Москон да пӱтынь Русьын Патриархше Кирилл тиде пайремы годым Руш православный черкын чыла храмлаштыжат «мемнан калыкым шучко, колышаш тушман деч, мемнан Ачамландын историйыштыжат пӱтынь историйыштыжат палыдыме лӱдыкшӧ деч утаралтмыж нерген шарнымаш лӱмеш молебеным» эртараш благословитлен. Патриарх тиде молебенлан посна кумалтыш мутым ямдылен, негызшылан святитель Филарет Московскийын руш армийын Наполеоным сеҥымыж лӱмеш кумалтыш мутшым налын[48].
Мо лиймым аклымаш
Сеҥымаш темым шуйышыла, Патриарх Кирилл шарнаш ӱжын: тудо «Юмын кӧргӧ вийжын ушнымыж дене лийын», сарже, тудын ойлымыж почеш, Юмо деч тергымаш лийын, тудым сулыкым касарымаште налман[48]:
Да вашеш Юмо ӧрыктарышым ышта, кузе тудо Моском утарыме да мемнан элым да уло Европым утарыме ӧрыктарышым ыштен.
— Интерфакс. Патриарх Кирилл Сеҥымаш кечылан лӱмын кумалтыш мутым возен[48]
Патриарх Кириллын ойлымыж почеш, Филарет Московский жапыште (вес семынже XIX курымышто) Руш черке Наполеонын армийжын кержалтмыжым уло калыкын «сулыкшо верч ӱчым ыштымаш» семын ужын. Тудо ушештарен: лач ик ий ончыч (вес семынже 2009 ийыште) Сеҥымашым тыгак еҥ-влакын сулыкыштлан колтымо неле тергымаш деч вара Юмын порылыкшо семын ончаш ӱжын, да чон почын каласен: тудо жапыште «светский манме прессын реакцийжылан ӧрын»: шуко журналистше тиде тезисым шылтален вашлийын[48].
Такшым, Кугу Ачамланде сар калыкын сулыкшылан кӧра «Юмын колтымашыже» лийын манме ак ончычат ойлалтын. Мутлан, архимандрит[прим. 1] Кириллын (Павлов) 1990-шо ийла кыдалне ойлымыж почеш, «пеш кугу шучко Отечественный сар, конешне, Юмо деч посна илаш, религийым йӧршешат пытараш да тӱрыс атеизмым пеҥгыдемдаш тӧчымылан верч Юмын колтымын пашаже лийын»[49][50].
Юмо тиде тушманле шонымашым ончылгоч ужын, да тудо шукталт ынже керт манын, Юмо сарым колтен. Вучыдымын огыл.
«Сеҥымаш кече» терминын Кугу Ачамланде сарыште историйже
Руш литературышто «Сеҥымаш кече» муткылдышым кучылтмаш икымше гана Моско верч Кредалмаш годым, Йошкар Армий икымше гана чот тӱҥалме контрнаступленийыш куснымыж деч вара ик арня гыч лектын. 1941 ий 12 декабрьыште писатель Илья Эренбургын «Московский железнодорожник» газетыште лекше да вурс магистраль пашаеҥ-влаклан пӧлеклалтше «Сеҥымашын пӱрымашыже» статьяштыже, мутлан, ойлалтын[51][52]:
«Кӱртньӧ корно — тиде вӱргорно, тудын дене дене элын вӱржӧ йога: снаряд да кинде, бомбо да нефть. Ӱшанымаш дене онча Йошкар Армий кӱртньыгорнызо-влакым: нуно саргурал гоч иза-шольо улыт — икте лӱйкала, весе патроным пуэда. Мемнан кӱртньыгорнызо-влакна шкеныштым лӱддымыӧ сарзыеҥ семын ончыктеныт. Лётчик, танкист, артиллерист, моряк-влак дене пырля нуно Сеҥымаш верч чылажымат ыштат. Мый Брянскыште ужым, кузе кӱртньыгорнызо-влак тул йымалне пашам ыштеныт. Бомбо йоген, но лӱддымӧ еҥ-влак боеприпасан вагон-влакым икшырымын мучыштарылыныт… Сеҥымаш кече толын шумек, мемнан сарзыеҥ-влак эн ончыч кӱртньыгорнызо-влак нерген шарналтат…»[51][53]
Палемдымаш
- Умылтарымаш
- ↑ В отдельных источниках упоминается как схиархимандрит.
- Важ
- ↑ Парламент Израиля утвердил празднование Дня Победы 9 мая Архивысе копий 29 ӱярня 2018 гыч // РИА Новости
- ↑ ТАСС, 8 мая 2023. Президент Словакии отметила роль Красной армии в освобождении Восточной Европы. День Победы над фашизмом является в стране государственным праздником и отмечается 8 мая
- ↑ Национальные праздники Туркмении
- ↑ В Туркменистане утверждён новый перечень праздничных и памятных дат Архивысе копий 6 шорыкйол 2018 гыч
- ↑ 1 2 Указ Президиума Верховного Совета СССР от 8 мая 1945 г. «Об объявлении 9 мая праздником победы». Дата обращения: 11 ага 2020. Архивировано 17 сӱрем 2019 года.
- ↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР от 26 апреля 1965 г. «Об объявлении 9 мая нерабочим днём». Дата обращения: 21 сорла 2017. Архивировано 21 сорла 2017 года.
- ↑ 1 2 Россия и СССР в войнах XX века. Потери вооружённых сил. Дата обращения: 10 вӱдшор 2015. Архивировано 5 шыжа 2007 года.
- ↑ Берлинская операция 1945 — статья из Большой советской энциклопедии
- ↑ «За Берлин» в Учительской газете. Дата обращения: 2014. Архивировано 3 ага 2008 года.
- ↑ Также существуют альтернативные версии того, кто же на самом деле водрузил советский флаг над рейхстагом. См. подробнее ru:Штурм Рейхстага.
- ↑ Солдат эфира Интервью А. Шереля с Н. Левитаном. Московский Комсомолец. (2.10.2004).
- ↑ Сводка Совинформбюро за 15 мая 1945 года. Дата обращения: 8 ага 2008. Архивировано из оригинала 24 сорла 2007 года.
- ↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР от 8 мая 1945 г. «Об объявлении 9 мая праздником победы». Дата обращения: 10 вӱдшор 2015. Архивировано 18 шорыкйол 2012 года.
- ↑ 1 2 3 Татьяна Воронцова. Юбилеи Победы Архивысе копий 21 ага 2015 гыч // Проект «Уроки истории. XX век», 26 мая 2009 г.
- ↑ 70-летие Великой Победы Архивысе копий 20 ага 2018 гыч // Гарант. РУ, информационно-правовой портал.
- ↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР от 26 апреля 1965 г. № 3478-VI «Об объявлении 9 мая нерабочим днём». Дата обращения: 7 ага 2016. Архивировано 23 кылме 2015 года.
- ↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР от 26 апреля 1965 г. № 3479-VI «О признании утратившей силу статьи 1 Указа Президиума Верховного Совета СССР от 23 декабря 1947 г.» Дата обращения: 16 ага 2015. Архивировано 22 ага 2015 года.
- ↑ 1 2 3 4 Денис Бабиченко. Эти дни Победы. Итоги, № 19/465 (10 ага 2005). Дата обращения: 17 ӱярня 2011. Архивировано 19 теле 2019 года.
- ↑ «Этот День Победы»: когда 9 мая стало выходным и как отмечали праздник в СССР и России Архивысе копий 7 ага 2015 гыч, страница 2 // ТАСС.
- ↑ 1 2 История парадов Победы на Красной площади — Биографии и справки — ТАСС. Дата обращения: 8 шорыкйол 2021. Архивировано 10 шорыкйол 2021 года.
- ↑ 1 2 3 История парадов Победы на Красной площади — Биографии и справки — ТАСС. Дата обращения: 8 шорыкйол 2021. Архивировано 10 шорыкйол 2021 года.
- ↑ «Этот День Победы»: когда 9 мая стало выходным и как отмечали праздник в СССР и России — ТАСС. Дата обращения: 13 ага 2021. Архивировано 13 ага 2021 года.
- ↑ Федеральный закон от 13 марта 1995 г. № 32-ФЗ «О днях воинской славы и памятных датах России». Kremlin.ru. Дата обращения: 9 пургыж 2022. Архивировано 26 кылме 2021 года.
- ↑ "Георгиевская ленточка": история акции, 20070424T1254, <https://ria.ru/20070424/64257206.html>. Проверено 9 ага 2024..
- ↑ Бессмертный полк. Дата обращения: 10 вӱдшор 2015. Архивировано 16 вӱдшор 2015 года.
- ↑ Акция «Бессмертный полк» пройдёт 9 мая в 800 городах 12 стран мира Архивысе копий 6 вӱдшор 2015 гыч // «РИА Новости]», 2 апреля 2015 г.
- ↑ В шествии «Бессмертного полка» участвовали 12 миллионов россиян Архивысе копий 11 ага 2015 гыч // РИА Новости, 9 мая 2015 г.
- ↑ Что увидел и чего не увидел Запад в День Победы Архивысе копий 15 ага 2015 гыч // РИА Новости, 12 мая 2015 г.
- ↑ Путин с портретом отца-фронтовика присоединился к шествию «Бессмертного полка» Архивысе копий 11 ага 2015 гыч // ТАСС, 9 мая.
- ↑ Военный парад в честь 63-й годовщины Победы в Великой Отечественной войне. Дата обращения: 2 ага 2022. Архивировано 2 ага 2022 года.
- ↑ Военный парад на Красной площади. Дата обращения: 2 ага 2022. Архивировано 2 ага 2022 года.
- ↑ На Красной площади состоялся парад в честь 65-й годовщины Великой Победы. Дата обращения: 2 ага 2022. Архивировано 2 ага 2022 года.
- ↑ Военный парад на Красной площади. Дата обращения: 2 ага 2022. Архивировано 2 ага 2022 года.
- ↑ Военный парад в честь 67-й годовщины Великой Победы. Дата обращения: 2 ага 2022. Архивировано 2 ага 2022 года.
- ↑ Военный парад в честь 68-й годовщины Великой Победы. Дата обращения: 2 ага 2022. Архивировано 2 ага 2022 года.
- ↑ Парад Победы на Красной площади. Дата обращения: 2 ага 2022. Архивировано 2 ага 2022 года.
- ↑ Парад в честь 70-летия Великой Победы. Дата обращения: 2 ага 2022. Архивировано 2 ага 2022 года.
- ↑ Военный парад на Красной площади. Дата обращения: 2 ага 2022. Архивировано 2 ага 2022 года.
- ↑ Военный парад на Красной площади. Дата обращения: 2 ага 2022. Архивировано 2 ага 2022 года.
- ↑ Военный парад на Красной площади. Дата обращения: 2 ага 2022. Архивировано 2 ага 2022 года.
- ↑ Парад Победы — 2019. Дата обращения: 2 ага 2022. Архивировано 9 ага 2021 года.
- ↑ Парад в честь 75-летия Великой Победы. Дата обращения: 2 ага 2022. Архивировано 8 вӱдшор 2022 года.
- ↑ Чем запомнился Парад Победы 2021 года. Дата обращения: 2 ага 2022. Архивировано 31 теле 2021 года.
- ↑ Парад военной техники и авиации 9 мая // www.kp.ru. — 2022. Архивировано 10 ага 2022 года.
- ↑ Божиею милостию смиренный Алексий, Патриарх Московский и всея Руси преосвященным архипастырям, пастырям и верным чадам Православной Русской церкви // «Журнал Московской Патриархии». — 1945. — № 5, май.
- ↑ Елизавета Киктенко. Родительские субботы Архивысе копий 18 ага 2015 гыч // «Фома», журнал.
- ↑ Месяцеслов, 26 апреля по старому стилю / 9 мая по новому стилю Архивысе копий 18 ага 2015 гыч // Русская Православная Церковь. Православный календарь на 2016 год.
- ↑ 1 2 3 4 Патриарх Кирилл написал специальную молитву для Дня Победы Архивысе копий 18 ага 2015 гыч // Интерфакс, новости, 6 мая 2010 года, 12:42.
- ↑ 1 2 Проповеди схиархимандрита Кирилла (Павлова) Архивысе копий 3 вӱдшор 2015 гыч // «Азбука веры», портал.
- ↑ 1 2 Архимандрит Кирилл (Павлов). Проповеди Архивысе копий 24 сӱрем 2011 гыч // Православие и современность. Информационно-аналитический портал Саратовской епархии Русской Православной Церкви.
- ↑ 1 2 Харланович И. В. Они везли победу на запад! // Евразия Вести. — 2005. — IV. Апрель. Дата обращения: 1 вӱдшор 2019. Архивировано 1 вӱдшор 2019 года.
- ↑ Провидение Эренбурга. Гудок (8 ага 2019). Дата обращения: 8 ага 2019.
- ↑ Московская железная дорога: 55 лет движения вперёд / Под ред. В. В. Мягкова. — М., 2014. — С. 19—20.
Литератур
"Здесь был в день Победы...": надписи советских солдат на стенах Рейхстага, 1945: [фотоальбом] / фот. П. А. Киселева; сост.: Президентская б-ка им. Б. Н. Ельцина. — 2010. — 103 цв. фот.- Дунаев, Виктор Александрович (1936-). Великая Отечественная. Предвестники победы: [сборник] / Виктор Дунаев. — Санкт-Петербург, 2010. −368 с.: ил
- Лица нашей Победы : сборник статей о родных и близких, сделавших все для Победы в годы Второй Мировой войны / Краевое государственное бюджетное общеобразовательное учреждение Хабаровского края Центр психолого-педагогической, медицинской и социальной помощи. — Хабаровск, 2017. −64 с. : ил., портр.
