Космонавтике кече

РУВИКИ — эрыкан энциклопедий гыч материал
Рецензироватлыме статья
Рецензент: Александр Марусев, исполнительный директор АМКОС
Космонавтике кече
Soviet Union-1965-Stamp-0.12. Cosmonautics Day.jpg
Ышталтын 1962 ий 9 вӱдшор
Кече 12 вӱдшор
Кылдалтын космонавт дене
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Космонавтике кече — айдемын икымше гана сандалыкыш чоҥештымыжлан пӧлеклалтше пайрем, эн ончыч СССР-ыште, вара моло элыштат палемдалтын[1].

12 апрельыште палемдалтеш, кечым айдемын икымше гана сандалыкыш чоҥештымыже лӱмеш пеҥгыдемдыме, тидыжым 1961 ийыште Юрий Гагарин ыштен[1].

Историй да пайремлымаш

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

1961 ий 12 апрельыште совет космонавт Юрий Гагарин «Восток-1» сандалык корабль дене «Байконур» космодром гыч чоҥештен лектын да тӱнямбалне икымше Мланде планет йыр сандалык чоҥештымашым ыштен[2]. Гагаринын Мланде воктенысе сандалык кумдыкышто чоҥештымыже 108 минут шуйнен[3], тудо Саратов областьыште волен шинчын. Волен шичме верыште варажым Юрий Гагарин лӱмеш Сандалыкым сеҥыше-влакын паркыштым ыштыме[4].

Космонавтике кечым пайремлымым Гагаринын чоҥештен толмыж деч вара вес ийынже СССР Кӱшыл Каҥаш Президиумын 1962 ий 9 апрельысе указше дене пеҥгыдемдыме, тунамак тудын лӱмжым палемдыме — Космонавтике кече. У пайремым пуртымылан тӱҥалтышым СССР-ын кокымшо лётчик-космонавтше Герман Титов ыштен, тудо КПСС ЦК-шке келшыше темлымашым 1962 ий 26 мартыште колтен[5][6].

Тыгак тиде кечынак Авиацийын да космонавтикын тӱнямбал кечыже палемдалтеш, тудын лӱмжым да СССР-ыште пеҥгыдемдыме пайрем дене келшен толшо пайремлымаш кечым 1968 ий ноябрьыште лийше Тӱнямбал авиаций федерацийын 61-ше Генеральный конференцийжын протоколжо дене (17 п.) да СССР-ысе Авиаций спорт Федерацийын темлымыж дене Тӱнямбал авиаций федерацийын 1969 ий 30 апрельыште лукмо пунчалже дене пеҥгыдемдалтыныт[7].

1980 ийыште СССР-ыште Космонавтике кечым пайремлымым угыч СССР Кӱшыл Каҥаш Президиумын «Пайрем, шарнымаш кече-влак нерген» 1 октябрьысе 3018-Х №-ан Указше дене пеҥгыдемденыт[1].

Россий Федерацийыште Космонавтике кече СССР-ысе семынак ты кечын, 1995 ий 13 мартысе «Российысе сарзе чап да шарнымаш кече-влак нерген» 32-ФЗ №-ан Федерал законын 1.1 лончыжлан келшышын палемдалтеш[8]. Правил семын, пайремлыме годым тӱҥ мероприятий-влак Москошто да Калугышто эртат: Моско планетарийыште экскурсий-влак эртаралтыт, а Космонавтике тоштерыште лӱмын проект-влакым, лекцийым да вашлиймашым ямдылат, Калугышто Космонавтике историйын кугыжаныш тоштерыштыже мероприятий-влакым вораҥдарат, тоштерын негызышкыже икымше кӱым Юрий Гагарин пыштен[9][10][11].

Космонавтике кечылан пӧлеклалтше тематикан мероприятий-влак Российын чыла регионыштыжо эртат, 2016 ий гыч «Сандалык — тиде ме» Гагарин урокым вораҥдарыме (2017 ий гыч тудо тыгак Россий деч ӧрдыжтат эртаралтеш)[12].

Айдемын икымше гана Сандалыкыш чоҥештымыжлан 50 ий темме лӱмеш 2011 ийыште Российыште Россий космонавтике Идалыкым эртарыме, 55 ий темме лӱмеш — 2016 ийым Юрий Гагаринын Идалыкше семын увертарыме. Тиде ийынак «Ме сандалыклан ӱшанена!» арт-проект тӱҥалтышым налын[12].

Юрий Гагаринын чоҥештымыжлан 60 ий темме лӱмеш 2021 ийыште тематикан икмыняр мероприятий эртаралтын, нунын кокла гыч тӱҥжӧ Москосо Космонавтике тоштерыште «Икымше» ончер лийын, тушто рӱдӧ экспонатше «Восток-1» корабльын волтымо аппаратше лийын, тудын дене Гагарин Мландыш пӧртылын[12].

2023 ийыште коронавируслык шыгыремдымашым кораҥдыме деч вара Космонавтике кечым пайремлымаш кумданрак эртен. Мутлан, Москошто тематикан ончер, мастер-класс-влак, кином ончыктымаш, лекций, перформанс-влак эртаралтыныт[13]. Саратовышто, кушто Юрий Гагарин самырыкше годым тунемын, Космонавт Эҥерсерыште Юрий Гагаринлан чапкӱ воктене официальный еҥ да космонавт-влакын ушнымышт дене пайремле митинг эртен. Саратов йӱла семын Космонавтике кечым пайремлыме рӱдер-влак кокла гыч иктыже лиеш[14].

Тыгак Космонавтике кечылан мероприятий-влак Российын шуко моло олаштыже эреак эртат — Озаҥыште[15], Калугышто[16][17], Санкт-Петербургышто[18], Архангельскыште[19] да т. м.

Российыште пайремын статусшым вашталтыме шотышто инициативе-влак[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Активист-влак Российыште Космонавтике кечын статусым вашталташ ик гана огыл тӧченыт да тӧчат, тудым кугыжаныш пайрем да каныш кече семын ыштынешт. Тиде инициативым ятыр космонавтике тоштер, кызыт тыршыше да ончычсо космонавт-влак, тыгак икмыняр политике пашаеҥ авалтат.

Тиде инициативым тӱрлӧ жапыште тӱрлӧ политике партий гыч депутат-влак авалтеныт.

Космонавтике кечылан чумыр нацийлык статусым пуаш икымше гана инициативым Кугыжаныш думыш 2001 ийыште пуртеныт. Законопроект инициатор-влак «Российын регионжо-влак», КПРФ, ЛДПР, «Калыккучем», «Икоян Россий», «Ачамланде — Пӱтынь Россий», «Маска» партийла деч депутат-влак лийыныт. Законопроект 2001—2002 ийлаште Кугыжаныш думышто ончымаште лийын, но парламентарий-влак тудым авалтен огытыл. 2006 ий майыште пайремын статусым вашталташ эше ик тӧчымаш лийын. Тиде гана инициатор семын «Шочмо Эл» ден КПРФ партийла гыч депутат-влак лектыныт, вара нуным «Икоян Россий» партий деч депутат Геннадий Райков авалтен. Нуно Россий кечым 12 июнь гыч 12 апрельыш кусарыме инициативе дене лектыныт. Законым ыштыме тиде инициативе 2006—2008 ийлаште ончымаште лийын, но тыгак поремдалтын огыл[20].

12 апрельым чумыр нацийлык пайрем семын шӱкалаш утларак кугу тӧчымаш 2013 ийыште лийын. Закон проектым Кугыжаныш думыш «Чынле Россий» фракций деч депутат-влак Сергей Миронов, Н. В. Левичев, Валерий Черешнев, Михаил Емельянов, Александр Агеев пуртеныт. Тиде гана «Чынле Россий», 12 апрель чумыр нацийлык каныш кече лийже манын, Рошто каникул гыч ик кечым лукташ темлен. Закон проект 2013 гыч 2015 ий марте ончымаште лийын, Россий Президентлан, Федераций Советыш да правительствыш колталтын[21].

2017 ийыште эше ик тыгай законодательный инициативе йоҥген. Российысе Мер палатыште Космонавтике кечым каныш кечым ышташ темленыт, но законопроектым адакат пеҥгыдемдыме огыл[22].

2021 ийыште, Юрий Гагаринын чоҥештымыжлан 60 ий темме лӱмеш, 12 апрельым угыч каныш кечым ышташ темлымашым пуртеныт. Тиде гана инициативым «Российысе коммунист-влак» партий луктын[23]. Тыгаяк инициативе дене лётчик-космонавт, Кугыжаныш думын йыр улшо кумлдыкын экологийже да тудым аралыме шотышто комитет председательын алмаштышыже Елена Серова лектын[24].

2023 ийлан увер почеш, пайремын статусшым вашталтыме огыл, тыгак 12 апрельын каныш пайрем кече лийшашыжым келыштарыше проектымат пеҥгыдемдыме огыл.

Айдемын сандалыкыш чоҥештыме тӱнямбал кечыже

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
Тӱҥ статья: Айдемын сандалыкыш чоҥештыме тӱнямбал кечыже
2011 ий 12 апрельыште Космонавтикын 50 ияш лӱмгечыжлан салют

2011 ий 7 апрельыште ООН-ын Генеральный Ассамблейжын лӱмын чумырымо пленар погынымаштыже 12 апрельым айдемын сандалыкыш чоҥештыме Тӱнямбал кечыже семын официальнын увертарыше резолюцийым луктын. Резолюцийын соавторышт 60 утла кугыжаныш лийын[25][26]. Пунчалым айдемын сандалыкыш икымше гана чоҥештымыжлан 50 ий теммым пайремлыме лӱмеш лукмо[27].

Тиде кечын моло событийже-влак

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Айдемын икымше гана сандалыкыш чоҥештымыж деч вара коло ий эртымек, 1981 ий 12 апрельыште «Спейс Шаттл» американ программе почеш икымше пилотироватлыме чоҥештымаш тӱҥалын[28].

Кок чоҥештымаш лӱмешат (Юрий Гагаринын да «шаттлын») тӱнямбалне тӱрлӧ олаште 2001 ий гыч «Юрийын йӱдшӧ» тӱнямбал фестиваль эртаралтеш. Вораҥдарышыже Сандалык тукымын консультативный каҥашыже улеш, тиде правительствын огыл организаций, тудо тӱнямбалысе 60 утла эл гыч участник-влакым уша[29].

2019 ийыште фестиваль тӱнямбалысе икмыняр лучко элыште эртен, фестиваль кышкарыште шӱдӧ утла мероприятийым палемден кодымо. Эртарыме тӱнямбал площадке коклаште — США-се Колорадо-Спрингсыште Сандалык фондын Discovery рӱдерже, Вашингтонышто Авиаций ден сандалык музей, Флоридыште Сандалык рӱдер, Кечывалвел полюсышто Amundsen-Scott шанче базе[29].

Тӱвыраште

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Чоҥештымаш кечын унагудо гыч космонавт-влак лекме годым йоҥгышо «Пӧрт воктелнысе шудо» мурым Роскосмос Россий космонавтикан гимнже семын официальнын аклен[30].

Мландын икымше космонавтше Юрий Алексеевич Гагарин. «Шӱдыр-влак деке икымше рейс» фильм гыч кадр, 1961 ий

Москошто Космонавтике кечылан пӧлеклалтше «Сандалыкыш каяш жап!» фестиваль эреак эртаралтеш. Фестивальым эртараш площадкылан вораҥдарыше-влак ВДНХ-м ойырен налыныт, тушто тудо сандалык павильон воктене эрта[31].

Мероприятийын тӱҥ вораҥдарышыже — Россий космонавтике музей-влак Ассоциаций (АМКОС), тудо Роскосмосын полшымыж дене эрта[31].

Филателий

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
Тӱҥ статья: Филателий
  • Ю. Гагарин сӱретан почто марке. СССР, 1964

    Ю. Гагарин сӱретан почто марке. СССР, 1964

  • А. Леонов сӱретан почто марке. СССР, 1967

    А. Леонов сӱретан почто марке. СССР, 1967

  • Почто марке. СССР, 1972

    Почто марке. СССР, 1972

  • «Тӱня» орбитальный станций сӱретан почто марке. СССР, 1990

    «Тӱня» орбитальный станций сӱретан почто марке. СССР, 1990

  • Почто марка. Казахстан, 1996

    Почто марка. Казахстан, 1996

  • Айдемын сандалыкыш чоҥештымыжлан 50 ий темме лӱмеш лӱмгече марке. Украина, 2011

    Айдемын сандалыкыш чоҥештымыжлан 50 ий темме лӱмеш лӱмгече марке. Украина, 2011

  • Почто маркыште К. Э. Циолковскийын портретше да шӱдыран кава фонышто чоҥештен кӱзышӧ «Ангара-А5» ракет-нумалше ончыкталтын. Россий, 2024

    Почто маркыште К. Э. Циолковскийын портретше да шӱдыран кава фонышто чоҥештен кӱзышӧ «Ангара-А5» ракет-нумалше ончыкталтын. Россий, 2024

Нумизматике да фалеристике

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
Тӱҥ статья: Нумизматике
Тӱҥ статья: Фалеристике
  • Россий Банкын монетыже — Ю. А. Гагаринын сандалыкыш чоҥештымыжлан 40 ий

    Россий Банкын монетыже — Ю. А. Гагаринын сандалыкыш чоҥештымыжлан 40 ий

  • Россий Банкын «Айдемын сандалыкыш икымше гана чоҥештымыжлан 50 ий» лӱмгечылык оксаже, 2011

    Россий Банкын «Айдемын сандалыкыш икымше гана чоҥештымыжлан 50 ий» лӱмгечылык оксаже, 2011

  • Значок Гагарин 1961 СССР

    Значок Гагарин 1961 СССР

  • Значок 12 апрель Космонавтике кече

    Значок 12 апрель Космонавтике кече

  • Значок 12 Апрель Космонавтике кече

    Значок 12 Апрель Космонавтике кече

Тыгак ончо

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Палемдымаш

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
  1. ↑ 1 2 3 День космонавтики (10 малоизвестных фактов о полёте Юрия Гагарина). Ульяновский государственный университет (12 вӱдшор 2019). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  2. ↑ 12 апреля 1961 года состоялся первый полёт человека в космос. Российское историческое общество (12 вӱдшор 2023).
  3. ↑ Давыдов В. А. Первый Пилотируемый Полёт, том 2. — М.: Родина Медиа, 2011. — С. 42. — 1096 с. — ISBN 978-5-905350-01-6 / 9785905350016.
  4. ↑ Парк покорителей космоса им. Юрия Гагарина. Объединённый мемориальный музей-заповедник Ю. А. Гагарина. Дата обращения: 9 сорла 2023.
  5. ↑ День воздушного флота, День космонавтики. Стенгазета МАП СССР «Крылья Родины». Дата обращения: 9 сорла 2023. Архивировано 26 ӱярня 2013 года.
  6. ↑ Дмитрий Писаренко. «Орёл» и романтик. В чём космонавт № 2 оказался первым? Аргументы и факты (11 идым 2020). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  7. ↑ День авиации и космонавтики // Авиация: Энциклопедия / гл. ред. Г. П. Свищев. — М.: Большая Российская Энциклопедия, 1994. — ISBN 5-85270-086-Х.
  8. ↑ Федеральный закон Российской Федерации от 13 марта 1995 г. № 32-ФЗ «О днях воинской славы и памятных датах России». КонсультантПлюс. Дата обращения: 9 сорла 2023.
  9. ↑ День космонавтики в Московском планетарии. Московский планетарий (1 вӱдшор 2021). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  10. ↑ В Калуге отметили День космонавтики. Калуга BezФормата (12 вӱдшор 2023). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  11. ↑ По всей Калужской области проведут мероприятия в честь Дня космонавтики. НикаTV (12 вӱдшор 2023). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  12. ↑ 1 2 3 История Дня космонавтики. ТАСС (11 вӱдшор 2021). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  13. ↑ День космонавтики в Москве 2023: экскурсии, спектакли и тематические игры (12 вӱдшор 2023). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  14. ↑ В Саратове началось празднование Дня космонавтики. Саратов BezФормата (12 вӱдшор 2023). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  15. ↑ На «реактивном» субботнике в Казани за 108 минут собрали 14 КАМАЗов мусора. Официальный портал органов местного самоуправления города Казани (12 вӱдшор 2019). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  16. ↑ Полпред президента присвоил Калуге звание «научно-популярной столицы космонавтики». Калуга24 (13 вӱдшор 2022). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  17. ↑ Материалы по тегу День космонавтики: Калужская неделя. Дата обращения: 9 сорла 2023.
  18. ↑ День космонавтики в Санкт-Петербурге 2023. КП Афиша (вӱдшор 2023). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  19. ↑ Аким Самедов, Светлана Михеевская, Юрий Теленков. Портрет Гагарина и космический остров: как в Поморье отметили День космонавтики. телеканал «Регион 29» (13 вӱдшор 2023). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  20. ↑ Зюганов предложил сделать День космонавтики выходным. Информационное Агентство «Хакасия» (12 вӱдшор 2016). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  21. ↑ Светлана Субботина, Юлия Цой, Анастасия Миткевич. День космонавтики предлагают сделать нерабочим. Известия (12 вӱдшор 2013). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  22. ↑ В Общественной палате предложили сделать День космонавтики выходным. РИА Новости (12 вӱдшор 2017). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  23. ↑ Мария Левонян. В Госдуме предложили сделать 12 апреля выходным днем. Сургут BezФормата (7 шорыкйол 2021). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  24. ↑ Александр Емельяненков. День космонавтики в год юбилея предложили сделать выходным. Российская газета (8 шорыкйол 2021). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  25. ↑ 12 апреля – Международный день полёта человека в космос. Новости ООН (12 вӱдшор 2022).
  26. ↑ Резолюция A/65/271 от 25 марта 2011 года. ООН. Дата обращения: 9 сорла 2023.
  27. ↑ День космонавтики. Центр космонавтики и авиации на ВДНХ. Дата обращения: 9 сорла 2023.
  28. ↑ «Приблизили новые миры»: как США запустили шаттл в годовщину полёта Гагарина. Газета.ru (12 вӱдшор 2021). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  29. ↑ 1 2 «Юрьева ночь» в память о полете Гагарина пройдет в десятках стран. ТАСС (6 вӱдшор 2019). Дата обращения: 9 сорла 2023.
  30. ↑ Ко Дню космонавтики. Тульская областная специальная библиотека для слепых (12 вӱдшор 2022). Дата обращения: 12 вӱдшор 2024.
  31. ↑ 1 2 Итоги международного фестиваля «Пора в космос» на ВДНХ. Мир24 (14 вӱдшор 2021). Дата обращения: 8 вӱдшор 2024.

Кылвер-влак

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
"https://mhr.ruwiki.ru/w/index.php?title=Космонавтике_кече&oldid=641015" гыч налме