Россий Федерацийын конституций кечыже
| Россий Федерацийын Конституций кечыже | |
|---|---|
 Россий Федерацийын Президентшын присягым налшашлан Конституцийын экземплярже | |
| Тӱрлылык | Кугыжаныш пайрем |
| Официал | Россий Федерацийын Конcтитуций кечыже |
| Ышталтын | Российын Конституцийже почеш 1993 ий 12 телыште пӱтынь калык йӱклымаш |
| Ыштыше | Борис Ельцин |
| Палемдат | ий еда |
| Кече | 12 теле |
| Кылдалтын | Российысе Конституций почеш пӱтынь калык йӱклымаш |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Конституцийын кечыже — кугыжаныш пайрем, ий еда 12 декабрьыште палемдат. Лач 1993 ий 12 декабрьыштак пӱтынь калыкын йӱклымаш эртен, тудо элын тӱҥ законжым пеҥгыдемден.
Пайрем историй
Тӱҥ статья: Россий конституцийын историйже СССР-ыште Конституцийын кечыжым пайремлыме жап икмыняр гана вашталтын, молан манаш гын, тӱҥ законым ик гана веле огыл вашталтеныт. СССР-ын икымше Конституций кечыже ЦИК-ын 1923 ий 3 августысо декретше дене палемдалтын (а Конституцийже лач 1924 ий 31 январьыште, СССР Советын II погыныштыжо гына пеҥгыдемдалтын). Тӧртыкын пунчалже почеш тӧртык пайремын ик пайрем кечыже лийын огыл — тудым июльын икымше рушарнян палемденыт. Но 1930 ийыште совет ыштыквер-влак кӱрылтдде ыштен лукмо паша арняшке кусненыт, тунам Конституцийын кечыжым 6 июльышто палемденыт. Тидын годым тудо паша кече лийын[1].
1936 ий 5 декабрьыште Советын VIII эрма погыныштыжо у «сталинский» манме Конституций пеҥгыдемдалтын, а тудым пеҥгыдемдыме кече пӱтынь калыклан пайрем семын увертаралтын. Сталин годым СССР Конституций кече, тыгак Сталинын конституций кечыже маналтын, каныш кече лийын. Декабрь тылзе еда Конституций кечым палемдымаш 1976 ий марте шуйнен[1].
Элын тӱҥ законжын у кечыже 1977 ийыште шочын. Тудым тыглайже «вияҥше социализмын конституцийже» ман лӱмденыт. Тудо 7 октябрьыште СССР-ын Кӱшыл Советшын черетдыме сессийыштыже пеҥгыдемдалтын, тидын деч вара «СССР Конституцийым (Тӱҥ законжым) пеҥгыдемдыме кечым пӱтынь калыкын пайремже семын увертарыме нерген» СССР-ын тӧртыкшӧ лектын. 7 октябрь, 1991 ий марте, СССР шаланымешке, пашам ыштыдыме, пайрем кечылан [1]
1993 ийысе Конституцийым ямдылымаш
Тӱҥ статья: Россий Федерацийын Конституцийже 1990 ий 12 июньышто РСФСР калык депутат-влакын I погыныштышт РСФСР кугыжаныш суверенитет нерген Декларацийым пеҥгыдемден. Документыште тӱҥ законын у текстшым ямдылаш кӱлеш ман палемдалтын. А ямдылен шуктымеш, пеҥгыдемдымешке, РСФСР-ын 1978 ий годсо Конституцийже (тӧрлатымаш-влак дене) пайдаланеныт[1].
У Конституцийым сераш манын, Калык депутат-влак погынын Конституций комиссийже 1990 ий июньышто ышталтын. Тудым РСФСР Кӱшыл Совет вуйлатыше Борис Ельцин вуйлатен. Ныл ий наре, 1990 ий гыч 1993 ий марте, тӱрлӧ политик да мер толкын-влак тиде тӧртыкын 20 наре вариантшым ямдыленыт, но официальнын кокытшо гына ончалтын. Икымше вариантын тӱҥ авторжо семын Сергей Алексеев — РФ президент пеленысе частный права шотышто Шымлыше рӱдерын председательже да Сергей Шахрай — виктер вуйлатышын алмаштышыже лийыныт. Кокымшо вариантым Олег Румянцевын вуйлатымыж почеш Конституций комиссийын еҥже-влак ямдыленыт[1].
Комиссийыш формально шӱдӧ наре депутат-влак пурен. Но чынже дене, пашам Конституцийын проектше шотышто паша тӱшкаш пурышо 12-15 еҥ вӱден. Комиссийын «моторжо» семын тудын ответственный секретарьже, 30 ияш Олег Румянцев лийын. Тудын дене пырля проектым возымаште эше икмыняр депутат пашам чолган ыштеныт, мутлан Виктор Шейнис, Юрий Рыжов, Борис Золотухин, Фёдор Шелов-Коведяев, Евгений Амбарцумов, Сергей Шахрай. Эксперт-влак коклаште Борис Страшуным, Леонид Мамутым, Владимир Лафитскийым палемдаш лиеш. Комиссий ончылно тыгай задаче лийын: тыныс илыш негызеш российысе конституцийын у модельжым ышташ. - Андрей Гольцблат[2] 1993 ий 5 июньышто РФ президент Б. Ельцинын ӱжмыж почеш кугыжаныш кучем органын, верысе самоуправлений органын да мер организаций-влакын ӱшанъеҥышт иктеш чумырген Конституций совещанийым эртареныт, тыште у Конституцийын пытартыш версийже пеҥгыдемдалтын. Ты жапыштак Погын ден РФ Кӱшыл Советше шке версийышт дене умбакыже пашамшуеныт, тудыжыv 1993 ий 17 ноябрьыште калык депутат-влакын Х погыныштышт пеҥгыдемдаш шоненыт. Но тунамсе президент калык депутат-влакын Советын пашажам чарен шогалтен, а тудын дене пырля РФ Кӱшыл Каҥашымат колтен, нунын олмеш Федерал погынымашым ышташ шонен пыштен. Но РФ Конституций суд тудын пунчалжым тӱҥ законлан келшен толдымылан шотлен. РФ Кӱшыл Советше, Конституцийлан дене келшышын, Борис Ельциным президент пашаж деч утарен да ты сомылым шукташ РФ вице-президентше Александр Руцкойым шогалтен. Писын гына калык депутат-влак X эрма погыныш чумыргеныт. Москошто Кӱшыл Советын полатшым, тушто депутат-влак погынымаш эртен, Борис Ельцинын приказше почеш, кӧргӧ сарзе войска да милиций авырен налын. 1993 ий 3 октябрьыште рӱдолаш сарзе-влакым пуртымо, вес кечын полат оралтым танк гыч лӱйкаленыт да штурм йӧн дене тудым налыныт. Оппозицийым вуйлатыше-влак, нунын дене пырля парламент вуйлатыше да вице-президент арестантыш савырненыт[1].
1993 ий октябрь-ноябрьыште Ельцинын поремдыме конституций проектым Конституций совещанийын органже-влак дене келыштарен шуктымо: Мер ден Кугыжаныш палате да Конституций арбитражын комиссийже дене. Президент 1993 ий 12 декабрьыште конституцийын проектше верч пӱтынь калык йӱклымашым эртарыме нерген кӱштыкеш кидпалым пыштен[1].
У конституций строй негызеш пӱтынь калыкым йӱклаш ямдылыме нерген йодышым тӧрлаш кӱлын. Референдумын сай лектышыж верч кӱлын чыла тӱрлӧ политике вийлан, кучем орган ден кундемласе калыклан Конституцийын чылалан келшыше негызше йыр чумыргаш кӱлын, тиде Россий кугыжаныш йыр чыланнам иктеш чумыраш чапле йӧн лийын. Туге гынат, тиде политике илышын кажне участникше дечын кугу вийым, тыршымашым йодын. Ала-кузе да кӱлын референдум деч ончыч шот дене илен лекташ — кучемын иктӧрлыкым пудыртымыж деч посна, элым утларак пайдан виктараш да ончыкылык политике вашталтышым чын шыҥдараш. - О. Г. Румянцев[3]
РФ Конституцийым пеҥгыдемдымаш
Россий Конституций верч пӱтынь калыкын йӱклымашыже РФ Конституцийын у вариантше 1993 ий 12 декабрьыште лектын[4], ту ийынак 25 декабрьыште «Россий газетыште» савыктыме деч вара вийым налын. 1994 ийыште РФ президент «Россий Федерацийын Конституцийже нерген» да «12 декабрьыште каныш кече нерген» кӱштыкым луктын. 12 декабрь кугыжаныш пайрем семын увертаралтын[5].
Туге гынат 2005 ий гыч Конституций кече паша кече лийын, но тунамак Российын шарныктыш кечышкыже савырнен[6]: вет 2004 ий 24 Кугыжаныш Дума Россий Федерацийын паша кодексышкыже пайрем кече-влак шотышто вашталтышым пуртен[7].
Илыш-йӱла
Конституцийын кечыже паша кече улмым ончыде, 12 декабрьыште эл мучко тӱрлӧ патырлык Мучко тӱрлӧ патриот мероприятий, пайрем митинг, концерт-влак эртат. Йӱла почеш ты кечын сулло юрист ден судья-влакым суапландарат[8].
Конституций кечын пайрем вашеш поро йӱлаш пурен 14 ияш россиян-влаклан икымше паспортым кучыкташ. Тиде кечын шуко школьник ден студент-влак, тунемме верлаште шарнымашан кечылан пӧлеклалтше тӱрлӧ теме дене мероприятийлаш чумыргат[8].
Тыгак ончо
- Россий Конституцийыште тӧрлатымаш-влак
- Россий Конституцийым тӧрлатыме шотышто пӱтынь российысе йӱклымаш
- Конституций погын
- Россий Федерацийын федерал конституций тӧртыкшӧ
- Парламент газет
Палемдымаш
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Антон Новодережкин. День Конституции РФ. Что известно об основном законе страны и празднике в его честь. ТАСС (12 теле 2022). Дата обращения: 8 теле 2023.
- ↑ Андрей Гольцблат Историческая правка: как принимали российскую Конституцию. РБК (12 теле 2028). Дата обращения: 10 теле 2023.
- ↑ О.Г. Румянцев. К истории создания Конституции Российской Федерации. О работе Конституционной комиссии (1990-1993 гг.) // Из истории создания Конституции Российской Федерации. Конституционная комиссия: стенограммы, материалы, документы (1990–1993 гг.) : в 6 т. / О. Г. Румянцев. — М.: Волтерс Клувер, 1992. — Т. 3. — С. 40. — ISSN 978-5-466-00354-3.
- ↑ Конституция Российской Федерации от 25 декабря 1993 года, с изменениями от 30 декабря 2008 года. Российская газета.
- ↑ В России отмечают День Конституции. Российский союз молодёжи (12 теле 2020).
- ↑ Федеральный закон от 13 марта 1995 г. № 32-ФЗ «О днях воинской славы и памятных датах России». Президент России. Дата обращения: 9 теле 2023. Архивировано 26 кылме 2021 года.
- ↑ Дума изменила праздничный календарь, 2004-12-24, <https://web.archive.org/web/20141214164930/http://www.vesti.ru/doc.html?id=58155&tid=25581>. Проверено 10 теле 2023..
- ↑ 1 2 День Конституции России: история и традиции праздника. РЕН ТВ (12 теле 2022). Дата обращения: 10 теле 2023.
Литератур
- Шахрай С.М. О Конституции: Основной закон как инструмент правовых и социально-политических преобразований. Отделение общественных наук РАН. М.: Наука, 2013. С. 58–59.
- Бабурин С.Н. Русская государственность и Российское государство в системе ценностей и интересов современной политики, международного и конституционного права: морфология. М: ЮНИТИ-ДАНА, 2018. С. 161.
Кылвер-влак
- https://rg.ru/documents/2009/01/21/konstitucia-dok.html - Конституция Российской Федерации от 25 декабря 1993 года, с изменениями от 30 декабря 2008 года.