Кутузов орден

Кутузов орден
I степенян
II степенян
III степенян
Эл	СССР
Тип	орден
Кӧлан пуалтеш	сарзе подразделений командир-влаклан
Статус	Россий Федерацийын орденже семын кучыкталтеш
Статистике
Ыштыме кече	1942 ий 29 сӱрем
Икымше суапландарымаш	1943 ий 28 шорыкйол
Суапландарыме чот	I степень — 675 II степень — 3326 III степень — 4320
Черет
Кугурак награде	I степенян: I степенян Ушаков орден, II степенян: II степенян Ушаков орден, III степенян: III степенян Суворов орден
Изирак награде	I степенян: I степенян Нахимов орден, II степенян: II степенян Нахимов орден, III степенян: III степенян Богдан Хмельницкий орден
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Кутузов орден — Кугу Ачамланде сар жапыште тӧнежлыме совет орден, Михаил Кутузов лӱмеш лӱмдымӧ. Орден Россий Федерацийын награде системыштыже аралалт кодын.

Историй

Кутузов орден — тӧнежлыме да кугурак улмо шотышто Суворов орден деч вара кокымшо «полководецлык» орден. Тиде — улыжат ик совет орден, кудын тӱрлӧ степеньжым тӱрлӧ жапыште тӧнежлыме. СССР ВС Президиумын 8.02.1943 деч сарзе орденым — III степенян Кутузов орденым тӧнежлыме да Суворов орденын статутшым ешарыме нерген указше дене III степенян Кутузов орденым тӧнежлыме, тидыже тудым суапландарыме-влакын должностьышт шотышто Суворов орден дене келыштарен. Суворов орден дене таҥастарымаште Кутузов орден утларак «оборонительный» да «штабной» манме сынан лийын, тидыже тудын Статутыштыжо койын. Тидым ойырен палемдыман: тудым 1942 ий 29 июльысо указ дене, Сталинын кумдан палыме 1942 ий 28 июльысо 227 №-ан, войскалаште «Ик йолтошкалтышланат чакнаш огыл!» семын палыме приказеш кидпалым пыштымыж деч вара эрлашыжым тӧнежлыме.

Полководецлык Суворов, Кутузов да Александр Невский орден-влакым тӧнежлыме нерген пунчалым 1942 ий июнь тӱҥалтыште лукмо. У орден-влакын эскизыштым Йошкар Армийын Тӱҥ Интендант управленийжын Технике комитетше ыштен. Орденын проектшым ышташ конкурсышто Тӱҥ Интендант управленийын архитектор-художникше Телятников И. С., художник-влак Дмитриев С. И., Москалёв Н. И., Кузнецов А. И., Каретников Н. А., архитектор-влак Руднев Л. В., Жолтовский И. В., Скокан П. И., МХАТ-ын художникше Гремиславский И. Я. ушненыт. Мучашлан 1943 ий 13 июльышто приёмный комиссий художник Н. И. Москалёвын, Богдан Хмельницкий ден Чап орден-влакын, тыгак олалам утарымылан медаль-влакын ончыкылык ыштышыштын проектшым пеҥгыдемден.

I степенян Кутузов орденын икымше кавалерышт СССР Кӱшыл Каҥаш Президиумын 1943 ий 28 январьысе Указше дене 17 военачальник лийын. Орденым Кавказ фронтын командующийже армий генерал Тюленев И. В. (Йӱдвел Кавказым утарымылан) ден Калинин фронтын командующийже генерал-полковник Пуркаев М. А. (Великие Луким утарымылан); Кечывалвел фронтын командующийжын алмаштышыже генерал-лейтенант Захаров Г. Ф. да Дон фронтын штаб начальникше генерал-лейтенант Малинин М. С.; армий-влакын командующийышт генерал-лейтенант-влак Галанин И. В. Галицкий К. Н. (генерал-майор), Громадин М. С., Духанов М. П. (генерал-майор), Жадов А. С., Журавлёв Д. А. (артиллерийын генерал-лейтенантше), Коротеев К. А. (генерал-майор), Романенко П. Л., Романовский В. З., Труфанов Н. И. (генерал-майор), Федюнинский И. И., Харитонов Ф. М., Хоменко В. А. (генерал-майор) налыныт. Чылан гаяк Сталинград кундемыште операцийым эртарымылан наградым суленыт. 1 №-ан I степенян Кутузов орденым Дон фронтын 24-ше армийжын командующийже генерал-лейтенант Галанин И. В. Сталинград воктене кредалмыжлан налын. Варарак Галин I степенян Кутузов орденын кок гана кавалерже лийын.

Южо совет военачальникше I степенян Кутузов орден дене кок гана да эсогыл кум гана суапландаралтыныт. Кум I степенян Кутузов орден дене вич еҥ суапландаралтын: Совет Ушем Маршал Соколовский В.Д. (тудак кум I степенян Суворов орденын кавалерже лийын), генерал-полковник Коротеев К. А., генерал-полковник Штыков Т. Ф., авиаций генерал-полковник Никитин А. В., генерал-лейтенант Владимирский А. В. (тудак II степенян Кутузов орденын кавалерже лийын). Кок I степенян Кутузов дене Совет Ушем Маршал-влак Гречко А.А., Захаров М. В., Конев И. С., Мосаленко К. С., армий генерал-влак Лелюшенко Д. Д., Малинин М. С., Попов М. М., Калпакчи В. Я., Федюнинский И. И., генерал-полковник-влак Галанин И. В., Громадин М. С., Желтов А. С. да молат суапландаралтыныт.

I степенян Кутузов орден дене генерал званийдыме офицер-влакым суапландарыме, нунын коклаште подполковник-влак Ванякин А. В. ден Тябут Д. В., тыгак полковник-влак Вайсбанд Д. С., Волков В. И., Меткалёв А. Г., Миронов Е. А., Повалий М. И., Прохоров А. А., Прутков С. Д., Смирнов Н. А.

I степенян Кутузов орденын эн самырык кавалерже 33 ияш генерал-майор Радзиевский А. И. лийын. I степенян Кутузов орденым сулышо улыжат ик адмирал Горшков С. Г. лийын. СССР Кӱшыл Каҥаш Президиумын 1943 ий 28 январьысе указше дене II степенян Кутузов орден дене ныл генерал эн ончыч суапландаралтын: генерал-лейтенант Герасименко В. Ф., генерал-майор-влак Козлов П. М., Мельник К. С. да Селиванов А. Г.

II степенян Кутузов орденын 1 №-ан знакшым 13-шо гвардейский дивизийын командирже генерал-майор Родимцевлан кучыктеныт, тиде дивизийынак тиде орден денак суапландарыме вес командир полковник Самчук И. А. лийын.

II степенян Кутузов орден дене уэш суапландарымаш пеш шуэн лиеден, кум тыгай орден дене генерал-лейтенант Рогачевский С. М. да генерал-майор Корочкин А. А. суапландаралтыныт, кок орден дене суапландандарыме-влак коклаште лийыныт: генерал-лейтенант-влак Акимов А. И., Кузнецов В. С., Олешев Н. Н., Туркель И. Л. да Пигаревич Б. А., генерал-майор-влак Галунов Д. П., Калинин Н. В., Китаев В. А., Корчиков Г. Н., Кузнецов С. Н., Лозанович Л. Н., Ревуненков Г. В., Сафарян Н. Г., Сафонов Б. М., Сенчилло С. Я., Смирнов М. Н., Усачёв З. Н., Фёдоров И. Л., Шатилов В. М., Шмаков В. А. полковник-влак Беркаль Ю. М., Бузылёв С. Ф., Груздев Д. В., Иванов И. И., Климахин С. Е., Кусакин Н. Ф., Салычев С. В., Федоренко Ф. М., Якушин М. Н. да молат.

II степенян Кутузов орденын эн самырык кавалерже подполковник Крутских Д. А. лийын.

III степенян Кутузов орденын икымше кавалерже майор Губин Н. П. лийын, тудым ССССР ПВС-ын 1943 ий 7 августысо Указше дене суапландарыме.

СССР ПВС-ын 1943 ий 21 сентябрьысе Указше дене келшышын 1 №-ан III степенян Кутузов орденым полковник Парфёнов М. Т., Курск могырышто кредалше ик армийын артиллерий штаб начальникше, налын. III степенян кокымшо Кутузов орден дене майор Опалёв И. В. суапландаралтын. III степенян Кутузов орден дене 1944 ий 24 сентябрьысе 132/Н №-ан приказ почеш гвардий полковник Чаша И. Я. суапландаралтын.

Шукыж годым III степенян Кутузов орден дене батальон командир-влакым суапландареныт. Кеч нунылан Александр Невский ден III степенян Богдан Хмельницкий орден-влак палемдалтыныт. Тыге 29.09.1943 деч наградылык лаштыкыште III степенян Кутузов орден дене 10 офицер коклаште 6 батальон командир (тидын шотыштак 1 арт. дивизион командир), нунын коклаште ончыкылык армий генерал И. М. Третьяк. Да 3 полк командир да 1 полк штаб начальник гына.

Шке статутшо почеш Кутузов орден дене сарзе операцийым эртарыме годым кугу сеҥымашышке шушо тӱрлӧ сарзе подразделений командир-влак гына суапландаралт кертыныт гынат, Йошкар Армийын обороно йӧнжым нӧлтымашке посна надырлан тиде орден дене суапландарыме ятыр случай манме пале. I степенян Кутузов орденым Кыл корно наркоматын, авиаций, танк да миномёт промышленностьын Наркоматыштын южо пашаеҥышт, икмыняр облиспокомын вуйлатыше пашаеҥышт суленыт. Орденын кӱшыл степеньже дене суапландарыме-влак коклаште — Кузнецкысе металлургий комбинатын директоржо Белан Р. В., танк заводын тӱҥ конструкторжо Ермолаев А. С., Кавказысе кӱртньӧ корнын начальникше Кикнадз Г. С. да южо моло, чылт штатский пашаеҥ-влак. Сар пыташ тӱҥалме жапыште Кутузов орден дене боеприпас наркоматысе вуйлатыше пашаеҥ-влакын кугу тӱшкашт суапландаралтын. Нарком Ванников Б. Л. I степенян Кутузов орден дене суапландаралтын (тыгак I степенян Суворов орден денат). Наркомын алмаштышыже Горемыкин П. Н.I да II степенян Кутузов орден дене суапландаралтын. Наркоматын пашаеҥже-влак Гамов К. С., Ивановский Г. И., Мартынов Н. В., Пиголкин П. Н., Синегубов Г. И. да Махнев В. А. II степенян Кутузов орден дене суапландаралтыныт. Стрелковый саргуралым ыштыше чапланыше конструктор Симонов С. Г. (танк ваштареш пычал ПТРС, СКС) шуко моло орден коклаште II степенян Кутузов орден дене суапландаралтын. Тыгак кок гана Социалистический Паша Герой чапланыше конструктор Нудельман А. Э. моло орден-влак радамыште Кутузов I ден II степенян Кутузов орден дене суапландаралтын. А теве УБ кугу калибран авиаций пулемётым ыштыше Березин М. Е. I степенян Кутузов орденым налын (тыгак II степенян Суворов орден дене суапландаралтын).

НКВД ден контрразведкын 20 утла пашаеҥже I степенян Кутузов орденын кавалерже лийыныт. Примерлан «Смерш» ГУКР начальник 2-шо ранган госбезопасность комиссар Абакумовым, 1-ше Белорус фронтын контрразведке управленийжын начальникше генерал-лейтенант Вадисым, СССР Элгӧргӧ паша наркомын алмаштышыже генерал-майор Сафразьяным кондаш лиеш. I степенян тиде орден дене тыгак партизан толкынын южо вуйлатышышт суапландаралтыныт, нунын коклаште Меркуль В. К., Прохоров А. А., Тябут Д. В.

Йот эл армий-влакын 100 утла офицерышт тӱрлӧ степенян Кутузов орден дене суапландаралтыныт. Орденын икымше степеньже дене гына келшымаш кылым кучышо армий-влакын 20 чоло военачальникыштым палемдыме. Мутлан армий генерал О. Брэдлим (США), адмирал Г. Хьюиттым (США), генерал Крирарым (Канаде), авиацийын тӱҥ маршалже Ли-Мэллорим (Великобританий), генерал-лейтенант Дапчевичым (Югославий), генерал-майор Стойчевым (Болгарий), бригаде генерал Бочекым (Чехословакий) каласаш лиеш. 1945 ийыште Совет Армийлан япон милитарист-влакым кыен шалаташ полшымылан да монгол армийын сарзе операцийжым моштен вуйлатымылан монгол калык армийын тӱҥ командующийжын алмаштышыже, монгол армийын политупленийжым вуйлатыше Ю. Цеденбал I степенян Кутузов орденым сулен налын (тӱҥ командующий, маршал Х. Чойбалсан I степенян Суворов орден дене суапландаралтын).

Йӱдвел Африкыште да Италийыште англо-американ войскан кугу сеҥымашыжлан йӧным пуышо пеш кугу сарзе пашалан, да тидын годым тыгак чолгалык ден патырлыкым ончыктымыжлан II степенян Кутузов орден дене американ генерал-лейтенант Айра Икер суапландаралтын. Тиде указ денак III степенян Кутузов орденым эше кок американец — полковник Фредерик У. Кэстль да подполковник Вильям О. Дэрби — сулен налыныт. III степенян Кутузов орденым англичан коммодор Роберт Эвелин Мелхвиш налын.

Шке тистышкыже I степенян Кутузов орденым пижыктыше ныл соединений гыч иктыже 1-ше Гвардейский Пролетар Моско-Минский, Ленин орденан, Йошкар Тистан, Суворов ден I степенян Кутузов орден-влакан мотострелковый дивизий лийын. Тиде соединений — Йошкар Армийыште ик эн титулан. Тыгак тиде наградым Кубань-Баранович да Кубань-Слуцк казак кавалерий дивизий-влак сулен налыныт.

Полководецлык орден дене йӧнозанлык предприятийым суапландарымаш — моткоч шуэ явлений. Туге гынат 1945 ийыште Челябинскысе Ленин лӱмеш трактор завод, тыгак Кузнецкысе металлургий комбинат (ныл гана орденан) танкым чоҥышо ден металлург-влакын фашист Германийым кырен шалатымышке кугу надырлан I степенян Кутузов орден дене суапландаралтыныт.

РФ Обороно министерствын Рӱдӧ архившын уверже почеш 2014 ий мучашлан суапландарыме-влаклан 311 орденым пуымо огыл.

Орденым кондештарыме правилым, тасман тӱсшым да тудым наградылык изи колодкеш вераҥдымым СССР Кӱшыл Каҥаш Президиумын 1943 ий 19 июньысо «СССР-ын орден ден медальже-влакын образецыштым да нунын дек орден, медаль, орденлык тасма да ойыртемыш знак-влакым кондыштарыме Правил-влакым пеҥгыдемдыме нерген» Указше дене пеҥгыдемдыме.

Орденын статутшо

Кутузов орден дене Йошкар Армийын комадирже-влак сайын ямдылыме да эртарыме — фронтын, армейский але посна соединенийын — операций планыштлан, кунам нунылан кӧра тушманым шалатыме, а мемнан войска шкенжын кредалын кертмыжым арален коден.

Кутузовын орден кум степень гыч шога: I, II да III степенян. Орденын кӱшыл степеньжылан I степень шотлалтеш.

Кутузов орден дене суапландарымаш (III степень деч посна) СССР Кӱшыл Каҥаш Президиумын Указше дене гына ышталтын.

I степенян Кутузов орден дене фронт ден армийын командующийышт, нунын алмаштышышт, фронт ден армийын тӱрлӧ сарзывийыштын штаб начальнкышт ден командующийышт суапландаралтыт:

• Сайын ямдылыме да эртарыме фронт але армий операцийлан, кунам тидлан кӧра тушманым пытарыме;
• Пеш кугу соединений-влакын ӧкымеш чакныме планыштым сайын ямдылымылан да эртарымылан, тидын годым массироватлыме контрударым, тушманлан неле йомдарымашым кондымылан да шке сарзывийым у верышке техникыште, илыше вийыште изи йомдарымаш дене да сӧйлан тичмаш ямдылалтме дене лукмо пашам вораҥдарымылан;
• Пеш кугу соединений-влакын тушманын ончылтен кайыше вийже дене кредалме шотышто операцийым моштен вораҥдарымылан, тудын сарзывийжым лунчыртымылан, илыше вийже ден техникыжым пытарымылан да шке сарзывийым талын ончык кайымылан эреак ямде улмаште арален кодымылан.

II степенян Кутузов орден дене корпус, дивизий, бригаде командир-влак, нунын алмаштышышт, да штаб начальник-влак суапландаралтыт:

• Тушманын ончылтен кайыше вийжын наступленийжылан моткоч чот кыртмен шогымылан, сайын вораҥдарыме тул системым, вершӧрым, илыше вийын, танкын, авиацийын контударыштым моштен кучылтмо дене айлыме позицийым кучен шогымылан, варажым талын да сеҥымашан наступленийыш куснымылан;
• Неле кредалмаш кайыме годым шот дене вуйлатымылан да решатлыше участкыште вий-куатым ешарымылан да сай вашкыл дене тушманлан моткоч неле йомдарымашым кондымылан;
• Тушманын пеш кугу вийже дене йыр авыралтмаште кредалмашым моштен эртарымылан да йыр авыралтмаш гыч шке сарзывийым кредалаш тӱрыс ямде улмо дене кӱрлын лекмашым вораҥдарымылан;
• Шке частьын тушманын ончылтен кайыше танк але юж вийже дене сеҥен кредалашыже полшышо шотан пашам вораҥдарымылан, тидлан кӧра тудлан кугу эҥгекым кондымылан да тудым ӧкымдарен чактарымылан.

III степенян Кутузов орден дене полк командир-влак, нунын алмаштышышт, да полкын штаб начальникышт суапландаралтыт:

• Ӱшанен пуымо кредалмашым эртарымаште инициативым ончыктымылан да кенета да лӱддымын кержалтмылан кӧра тушманлан кугу сеҥалтмашым кондымылан;
• Шке сарзывийлан изи йомдарымаш дене тушманын торешланыме кугу узелжым руалтен налмылан, сеҥен налме позицийым моштен пеҥгыдемдымылан да тушманын контратакыжым талын чактарымылан;
• Чакныше тушманым моштен поктымым вораҥдарымылан да тушманын илыше вийже ден техникыжым кырен шалатымылан, тушманын блоккироватлыме тӱшкажым писын пытарымылан;
• Тушманын коммуникацийлашкыже лӱдде лекмылан да тудын тылысе гарнизон ден базыштым шалатымылан;
• Чыла тӱрлӧ саргураллан кредалмаште вашла раш полшышо планым моштен ямдылымылан да тидлан кӧра кредалмашым сеҥымаш дене мучашлымылан.

Кутузов орден оҥын пурла велыштыже кондышталтеш. I степенян Кутузов орден I степенян Ушаков орден деч вара, II степенян Кутузов орден II степенян Ушаков орден деч вара, а III степенян Кутузов орден III степенян Суворов орден деч вара верлана.

Орден нерген каласкален возымаш

СССР марке, 1944

I степенян Кутузов орден шӧртньӧ гыч ышталтеш да оварген шогышо вич мучашан шӱдырым ончыкта, тудын ӱмбалже шарлен кайыше кечыйол-влак семын ышталтын. Шӱдыр покшел оҥго улеш, тудым йырже шӧртньӧ лавр-тумо аршашан ош эмаль дене леведме, ӱлнӧ йошкар эмалян тасма дене пидме. Оҥго покшелне Кутузовын ший кремль башне фонышто рельефан шӧртньӧ сӱретше, башне вуйышто вич мучашан, рубин-йошкар эмаль дене леведман изи шӱдыр уло. Кутузовын сӱретше йыр, ош эмалян тасмаште, «МИХАИЛ КУТУЗОВ» манын возымо. Тасман изи шӱдышышт да возымаш шӧртньӧ. Шӧртньӧ шӱдырын мучаш-влакше кокласе яра верым ош эмалян тасма йымач лекше вич кылташ пидме ший кечыйол дене леведме. ден мучашлаш ош эмалян тасма йымач лекше вич ярым дене комыжлалтыныт. Кечыйол-влакым ший гыч ыштыме.

Икымше степенян рденыште шӧртньӧ — 19,976±0.76 г, ший — 18,952±0.734 г. Орденын чумыр нелытше — 42,0±1,8 г.

Орденын кокымшо ден кумшо степеньже тӱрыснек ший гыч ыштыме. II степенян Кутузов орден ший гыч ышталтеш, йыр мучкыжо аршаш деч посна. Кутузовым сӱретлымаш, «МИХАИЛ КУТУЗОВ» манын возымаш да ӱлыл вич мучашан шӱдыр ший, оксидлыме.

Кокымшо степенян орденыште ший — 36,161±1.391 г. Орденын чумыр нелытше — 37,3±1,7 г.

III степенян Кутузов орденын знакшын рӱдӧ оҥгыштыжо да кремль башне вуйысо изи шӱдырыштӧ эмаль уке. Кутузовым сӱретлымаш, оҥгым ӱшталше тасмам да тасмасе возымым оксидлыме.

Кумшо степенян орденыште ший — 24,189±1.369 г. Орденын чумыр нелытше — 26,2±1,5 г.

I ден II степенян орденын шӱдыр мучашыж ден тудлан ваштареш кийыше кечыйол изи кылтан мучашыже коклаште кугыт — 50 мм. III степенян орденын кугытшо — 44 мм.

Знакын вес велныже орденым вургемеш пижыкташ гайке ден пӱчкедыман штифт уло.

Орденлан тасма шемалге-канде тӱсан порсын муар, кутынекше нарынче тӱсан изи корно-влак шуйнат:

• I степеньлан — тасма покшелне ик корнан, 5 мм лопкытан;
• II степеньлан — тасма тӱр мучко кок изи корнан, кажныже 3 мм лопкытан;
• III степеньлан — кум изи корнан — иктыже покшелне да кокыт тасма тӱр мучко, кажныже 2 мм лопкытан.

Тасман лопкытшо — 24 мм.

Палемдымаш

Литератур

• Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об учреждении военных орденов: Ордена Суворова, первой, второй и третьей степени, Ордена Кутузова, первой и второй степени и Ордена Александра Невского» от 20 июля 1942 года // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1942. — 5 сорла (№ 30 (189)). — С. 1.
• Дуров В. А. Русские и советские боевые награды. Государственный ордена Ленина исторический музей. — М.: Внешторгиздат, 1990. — С. 53—60.
• Колесников Г. А., Рожков А. М. Ордена и медали СССР. — Мн.: Народная асвета, 1986. — С. 38—40.
• Малинкин А. Н. Символика орденов СССР. Исследование по социологии награды. — М.: Фонд «Новое тысячелетие», 2005. — 136 с. — ISBN 5-86947-958-7.
• Потрашков С. В. Награды СССР, России и Украины. — Белгород: Клуб семейного досуга, 2011. — С. 146—151. — ISBN 978-5-9910-1393-2.
• Потрашков С. В., Лившиц И. И. Награды Второй мировой войны. — М.: Эксмо, 2008. — С. 178—179. — ISBN 978-5-699-29296-7.
• Смыслов О. С. Награды Великой Победы. — М.: Вече, 2010. — С. 100—109. — (История наград). — ISBN 978-5-9533-4637-5.
• Суржик Д. В. Награды Второй мировой войны. — М.: ОЛМА Медиа Групп, 2011. — С. 65. — ISBN 978-5-373-03798-3.
• Царёва Т. Б. Все награды Второй мировой войны. Ордена, медали и нагрудные знаки. — Ростов н/Д.: Владис, 2010. — С. 51—53. — (Историческая библиотека). — ISBN 978-5-9567-0859-0.

Кылвер-влак

• Изображения знаков ордена трёх степеней
• Полный список кавалеров ордена Кутузова I степени