Святке
Святке | |
---|---|
Маковский К. Е. «Святке годым мужедмаш». 1900-ше ийла. | |
Тӱрлылык | калык христиан |
Вес семын | Коляде-влак, «Калядныя святкi» (белор.) |
Ышталтын |
Туркысо собор (567 ий)[1], йӱла христианстве деч ончыч шочын[2][3] |
Палемдат | славян-влак |
Кече |
6 январь (24 декабрь) ден 7 январь (25 декабрь) йӱдым 18 январь (5 январь) ден 19 январь (6 январь) йӱдым |
Пайремлымаш | калык пайремлымаш |
Йӱла | пашам ышташ чарымаш, колядований, ряжений, самырык-влакын йӱла модмашышт, мужедмаш, унала коштмаш, сай лектышлан йӱлам шуктымаш, кастене шинчылтмаш, имне дене кудалыштмаш[4] |
Кылдалтын | Рошто, Юмын тынеш пурымыжо |
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа |
Святке (шнуй, пайрем кече, теле святке, коляде; акр. руш свꙗтокъ) — теле кечышот пагытысе славян калык пайрем-влак тӱшка, «шӱдыр деч вӱд марте» латкок пайрем кече гыч шога (Кубаньысе рушла), вес семынже Шорыкйол водын икымше шӱдыр лекме гыч Крешын годым вӱдым святитлыме марте.
Полесьесе южо кундемыште Святке дек Крешенье деч вара эше ик кечат пелым ушат, вес семынже 7 (20) январьым (Теле сӱанзе) да 8 (21) январьын пел кечыжым, тудыжо Пуэдыме кече маналтеш, молан манаш гын тудо арнясе Шорыкйол толмо кечыланак логалеш[5].
Христиан йӱлаште — Христос Шочмо гыч Крешеньысе Сочельник марте жап[6][7].
Лӱм лекмаш да лӱм-влак
Святке-влак (праслав. *svętъ, *svętъjь[8]) — шнуй, пайрем кече манмым ончыктышо тошто славян шомак. Шуко чот пайрем ик кече веле огыл шуйна манмым ончыкта (таҥ.: Йошкар святке-влак[9], Ужар святке-влак).
- Новгород), кудеса (Новгород, Волога), субботки (Псков);
- касв.-белор. белор. калядныя святкi; між каляд, поміж каляд (вес семынже 'коляде-влак коклаште'); але калядныя святкi, калядныя нядзелi;
- укр. святі дні, коляда;
- полес. коля́да, ко́ляды, свички́, святы́е вечо́ры, роздвяны́е свята́, Рожество;
- полякла Gody, Godnie Święta[10], Szczodre Gody, świeczki, święte wieczory;
- чех. Vánoce («святые ночи»), Hody[10];
- словакла Vianoce, Hody, sviatky[11];
- штир.)[12] (тыгак онч. Вучаренье);
- сербхорв. некрштены дани[13];
- эрв.- болг. мръсни дни (нощи), погани дни; з.-болг. некрстени дни, некрштены дани; Родопышто — караконджерови дни, дяволски деня, вампирски дéн’ове, поганските дни, буганите дене[14].
Черкыште пайремлымаш
Христос Шочмо пайрем деч вара латкок кечым черке акрет жап гычак пайремлаш тӱҥалын. Тидын нерген ончыктышо семын Ефрем Сиринын (Амвросий Медиоланыскийын да Григорий Нисскийын туныктен ойлымышт лийын кертыт. Святке-влакым акрет годым латкок кече пайремлымаш Савва Освящённыйын (530 ийыште кол.) черке уставше дене пеҥгыдемдалтеш, тудын почеш святке кечылаште «нимогай пӱтӧ, пулвуй дене ӱлык сукен шичме лиеш, черкыште ӱлнырак, келлийлаште ӱлнырак», да мужыраҥме шолыпым ышташ чаралтеш. Тидак 535 ийыште савыктыме Юстинианын кодексше денат пеҥгыдемдалтын. Туронысо Кокымшо собор дене 567 ийыште Христос Шочмо деч Юмын Кончымо марте чыла кечымат пайрем кече манын.
Эше Рим империй жап гычак мужедмаш да моло калык йӱла-влак шукталтыныт, нунын дене черке кучедалын. Тидын ваштареш, чыла моло деч посна, Кудымшо Сандалыкысе соборын 61 ден 62 правилышт виктаралтыныт. Россий империйыште улшо тӧртык «Христос Шочмо кас вашеш да святкым шуйымо шот дене, идоллан кумалме ожнысо преданий-влак почеш, модмашым тарваташ да, кумирлык вургемым чиен, уремлаште куштен кошташ да сымыстарыше мурым мураш» чарен.
Йӱлам шуктымаш
Телымсе Святке тӱҥалтыш да Рошто пӱтӧ мучашлалтмаш Россий империйын ятыр верлаштыже Миколо кечылан келыштаралтынРошто деч Крешене марте — палемдаш тӱҥалыныт. Жап дене нунын лачеш толмышт (идалык тӱҥалтыш) славян святке йӱлам черке йӱла деке лишемдаш полшен[16].
Эрвел славян-влакын тыге шоненыт: икымше кечым мӧҥгыштӧ але родо-тукым дене эртараш кӱлеш. Кокымшынжо, молодион (азан кечыже) маналтше кечынже, талук мартй ийготаш йочан чыла ӱдырамашат нуным черкыш причащатлаш кондыштареныт. Кумшо кече гыч родо-тукым да йолташ-влак деке коштыныт, чот сийлалтыныт[17].
Святке поснак юзо йӱла, мужедмашым, ончылгоч ужын-каласен моштыман пале-влак дене, еҥ-влакын койыш-шоктышыштым кышкарлыше йӱла ден чарымаш-влак дене шыҥдаралтын, тидыже святкым кечышотысо пӱтынь идалык гыч ойырен шога. Святкын мифологий значенийже тудын «чек лишне улмо» ойыртемже дене палемдалтеш — тиде жапыште кече теле гыч кеҥежыш савырна; волгыдо кече пычкемыш гыч волгыдыш лишемеш; тошто ий пыта да у ий тӱҥалеш; Утарышына шочеш, да хаос тӱня юмын шот-радамже вашталтеш. Пагытын тошто да у озанлык идалык коклаште «чек лишне улмо» дене мландыш вес тӱня гыч колышо-влакын чонышт толмо, теле кыдалне йырнык вий ажгыныме нерген шонымаш кылдалтын. Калык ӱшаныме почеш, илыше еҥ-влак коклаште чон-влакын шинчалан койде улмышт шкендычын ончыкылыкетым ончалаш йӧным ышта, тидденак святке мужедмашын шуко-шуко сынже умылтаралтеш[18].
Новгородышто Святкын кокымшо кечыже гыч (окрутник гыч) Юмын Кончымыжо марте кара-влак ола мучко тудо пӧртлашке коштыт, кушто ӱжмӧ пале семын окналаште ылыжтыме сорта шога, да оза-влакым мыскара, койдарчык модмаш, муро да куштымаш дене кумылаҥдат. Тихвиныште Святкылан кугу пуш ышталтеш, тудо икмыняр тер ӱмбак шындалтеш да уремлаште пеш шуко имне дене шупшын кондышталтеш, имне ӱмбалныже «окрутник-влак» кушкыж шинчат. Пушышто чурийавыртыш дене кара-влак («святочник-влак») тӱрлӧ тӱсан флаг дене улыт, нуным окрутник, юзыеҥ, кулик, койышланыше маныт. Кудалмышт годым нуно мурат, тӱрлӧ семӱзгар дене шоктат, мыскарам ыштылыт. Нуным шуко калык ужатен коштеш, улан олазе-влак арака да кочкыш дене сийлат[19].
Псков губернийыште (Торопецыште) ӱдыр-влак Святкылан иктаж-могай тулыквате деч пӧртшым налыныт, тувраш марте амфитеатр семын теҥгылым шындылыныт, покшелне чиян кагаз ыштыме да тӱрлӧ тӱсан тасма дене сӧрастарыме, пеш шуко сортан кугу-кугу понарым сакеныт. Кок могырышто рвезе-влаклан теҥгылым шындылыт. Амфитеатрыште чыла верым ӱдыр-влак налмеке, капкам почыт да рвезе-влакым пуртат, тыгодым кажне унам семтаҥан муро дене вашлийыт:
Дунай, Дунай, шуко ий лий!
Да тыйынат йӧратыме таҥет дене!
Тидлан уна—влак тӱлат — погымо окса сурт озаватылан кая. Ватан пӧръеҥ-влак «Торопецысе шуматкечыш» огыт пурталт[20].
Святке пагыт
Шуко славян йӱлаште Святке-влак кок ужашлан шелалтыныт — Полесьеште пӱтынь святке пагытым шнуй кас маныныт гын, икымше арняжым вельми шнуй маныныт. Южгунам «шнуйлан» икымше арняже гына шотлалтын: «Сьвяты́и вэчори́ — до Нового року, а посли Нового года — шчо́дрыи вэчори́» (таҥ. тыгак укр. киев. святый тыждень). Полесьеште Святкын кок арняжым почела Пэршыи сьвичкы да Другыи сьвичкы (брест.) манын кертыныт.). Руш Йӱдвелне Святкын икымше арняже шнуй кас-влак маналтын, а кокымшыжо — шучко кас-влак. Удмуртийысе руш-влакын, тылеч посна, почела Уржа пеледмаш да Икияш пеледмаш маналтыныт, тидыже кеҥежымсе Ужар святке дене параллелизмым кӱлешаныш луктын, кунам шурно шурнывуйым поген да шыркам колтен. Тидын дене пырля Святке-влак ик тичмаш циклсемын умылалтыт, тидын нерген йӱла пого да нунын мифологий содержанийышт гына огыл, но икгай терминологийыштатойлат, мутлан: Икымше кутья 'Рошто сочельник', Вес але Кыдал кутья 'У ий водо', Кумшо але Пытартыш кутья 'Крешенье водо' (полес.); таҥ. тыгак: «Кум Коляде мемнан ыле. Коляде икымше ыле шымше январь деч ончыч — Роштосо. А вес Коляде коя маналтын, а кумшо Коляде шужышо маналтын»[5].
Святкым поктен колтымаш
Крешеньылан келыштарыме «святке-влакым» (кутьям, колядым) поктен колтымо йӱла касвел ден эрвел славян-влакын кумдан шарлен. Украиныште Святке пагытыште погынышо олымым да куштырам йӱлатымым паліть діда але паліть дідуха маныныт. Угарман кундемыште Крешенье сочельник годым олым кылтам ылыжтеныт да тудым издер дене ял мучко кычкырен шупшыктеныт: «Митрофанушка йӱла!»; тиде «святке-влакым ужаташ» маналтын[21].
Калыкмут ден калыкой-влак
- Святкылан пире-влак гына мужыраҥыт[22].
- Шорыкйол гыч Крешенье марте янлык ден кайыквусым сонарлаш сулык — сонарзе дене эҥгек лиеш[23].
- Ик кутья еҥ-влаклан, весыже вольыклан, а кумшыжо шурно лектышлан (полес. Аднá куття на людей, а другая на худóбу, а треття на уражай)[24].
- Святке эртен кайыш, ойырлаш жал, Ӱярня тольо — мунчалташ (воронеж.)[25].
- Ночко святке — шурно шагал (пол. силез.)[26].
- Яндар святке — тичмаш клат (пол. силез.)[26].
Тыгак ончо
Тыгак ончо
- Кара лиймаш
- Йӱлалык вуянчыланымаш
- Святкысе мужедмаш
- Кочкышлан келшыше муро-влак
- Поран (куштымаш)
- Святкысе йырнык
- Славян йӱлаште волгыдо арня
- Терешкан ӱдырым налмыже — белорус йӱла модыш
- Коляде
- Васлий кас
- Чаманыдыме кас
- Крешене кас
Палемдымаш
- ↑ Страхов А. Б. Ночь перед Рождеством: народное христианство и рождественская обрядность на Западе и у славян. Cambridge-Mass., 2003. С. 242.
- ↑ Никифоров, 2006, с. 596.
- ↑ Перевезенцев, 2001, с. 182.
- ↑ Кимеева Т. И., Глушкова П. В. Овеществленные компоненты святочного календарного обряда русских как объект нематериального культурного наследия. Архивная копия от 13 сӱрем 2019 на Wayback Machine // Вестник Кемеровского государственного университета культуры и искусств — Кемерово, 2015
- ↑ 5,0 5,1 Виноградова, Плотникова, 2009, с. 584.
- ↑ Рождество Христово и Святки в 2020 году . Дата обращения: 12 шорыкйол 2020. Архивировано 25 теле 2019 года.
- ↑ Святки. Архивная копия от 12 шорыкйол 2020 на Wayback Machine // azbyka.ru
- ↑ Черных, 1999, с. 557.
- Червонные святки
- ↑ 10,0 10,1 Ганцкая и др., 1973, с. 208.
- ↑ Виноградова, Плотникова, 2009, с. 585.
- ↑ Кабакова, 1995, с. 428.
- ↑ Толстые, 1978, с. 114.
- ↑ Плотникова, 2004, с. 254.
- ↑ Мануковская, 2012, с. 95.
- ↑ Корнеева, 2007, с. 114.
- ↑ Терещенко, 1999.
- ↑ Мячин, 2004, с. 557.
- ↑ Снегирёв, 1838, с. 33–34.
- ↑ Снегирёв, 1838, с. 34–35.
- ↑ Виноградова, Плотникова, 2009, с. 588.
- ↑ ЭФРК, 1996, с. 72.
- ↑ Воскобойников, Голь, 1997, с. 35.
- ↑ Толстая, 2005, с. 133.
- ↑ Пухова, Христова, 2005, с. 44.
- ↑ 26,0 26,1 Виноградова, Плотникова, 2009, с. 587.
Литератур
- Кышкар:Книга:Историко-бытовой словарь русского народа
- Святки / Виноградова Л. Н., Плотникова А. А. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2009. — Т. 4: П (Переправа через воду) — С (Сито). — С. 584–589. — ISBN 5-7133-0703-4, 978-5-7133-1312-8.
- Ганцкая О. А., Грацианская Н. Н., Токарев С. А. Западные славяне // Календарные обычаи и обряды в странах зарубежной Европы. Зимние праздники. — М.: Наука, 1973. — С. 204–234.
- Волчьи дни / Кабакова Г. И. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1995. — Т. 1: А (Август) — Г (Гусь). — С. 109–111. — ISBN 5-7133-0704-2.
- Календарные обычаи и обряды крестьян Воронежской губернии в начале XX века // Научные ведомости Белгородского государственного университета. — Белгород: БелГУ, 2007. — Т. 4, № 8. — С. 114–120. — ISSN 1990-5327.
- Календарные обряды и обрядовая поэзия Воронежской области. Афанасьевский сборник. Материалы и исследования. – Вып. III / Сост.: Т. Ф. Пухова, Г. П. Христова. — Воронеж: Изд-во ВГУ, 2005.
- Максимов С. В. Святки // Нечистая, неведомая и крестная сила. — СПб.: Товарищество Р. Голике и А. Вильворг, 1903. — 529 с.
- Мануковская Т. В. Образ Николая Чудотворца в духовных стихах и житии // Афанасьевский сборник. Материалы и исследования. Выпуск XII. Народная культура сегодня и проблемы ее изучения. Сборник статей. Материалы научной региональной конференции 2012 г.. — Воронеж: Воронежский государственный университет, 2012. — С. 91–98.
- Мир русской культуры / Науч. ред. А. Н. Мячин. — М.: Вече, 2004. — 608 с. — ISBN 5-9533021-2-6.
- Кышкар:БШЭ
- Плотникова А. А. Этнолингвистическая география Южной Славии. — М.: Индрик, 2004. — 768 с. — ISBN 5-85759-287-9.
- Снегирёв И. Русские простонародные праздники и суеверные обряды. (Выпуск 2). — М.: Университетская типография, 1838. — 142 с.
- Стародубцева С. В. Русская хороводная традиция Камско-Вятского междуречья / Науч. ред. Т. Г. Владыкина. — Ижевск: УдмИИЯЛ, 2001. — 419 с. — ISBN 5-85759-287-9.
- Терещенко А. В. Быт русского народа: забавы, игры, хороводы место=М.. — Русская книга, 1999. — 245 с.
- Толстая С. М. Полесский народный календарь. — М.: Индрик, 2005. — 600 с. — (Традиционная духовная культура славян. Современные исследования). — ISBN 5-85759-300-X.
- Толстые Н. И. и С. М. Заметки по славянскому язычеству. 2. Вызывание дождя в Полесье // Славянский и балканский фольклор: Генезис. Архаика. Традиции / Отв. редактор И. М. Шептунов. — М.: Наука, 1978. — С. 95–130.
- Черных П. Я. Историко-этимологический словарь современного русского языка. — М.: Русский язык, 1999. — ISBN 5-200-02684-9.
- Энциклопедия российских праздников / Сост. В. Воскобойников, Н. Голь. — СПб.: Респекс, 1997. — 448 с. — (Русь Великая). — ISBN 5-7345-0094-1.
- Этнография и фольклор Рязанского края: материалы Российской научной конференции к 100-летию со дня рождения Н.И. Лебедевой : 1-е Лебедевские чтения, 6-8 декабря 1994 г. — Рязань, 1996. — 216 с.
- Язычество древних славян // Россия: Иллюстрированная энциклопедия / Редактор-составитель к. и. н. Ю. А. Никифоров. — М.: ОЛМА Медиа Групп, Олма-пресс Образование, 2006. — С. 595–596. — ISBN 5-373-00239-9.
Кылвер-влак
- Святки // Российский этнографический музей
- Святочные гадания. Образ жизни русского народа . Фольклорус.
- Коляды (Каляды) . На официальном сайте «Белорусы Югры». Архивировано из оригинала 7 вӱдшор 2013 года.
- Анучина Т. Холмогорские козули . Пресса Архангельской области (5 шорыкйол 2003).
- О святочных гаданиях и приметах
Кышкар:Святки