Метрий кече
| Дмитриев день | |
|---|---|
 Калоян кугыжа нерген кугинд. Метрийын чудыжо | |
| Тӱрлылык | калык-христиан |
| Вес семын | Большие Осенины |
| Тыгак | Дмитрий Солоунский (черк.) |
| Ыҥ | пӱртӱсын пӱтынек тыпланымыже |
| Палемдат | эрвел да кечывалвел славян-влак |
| Кече | 26 шыжа (8 кылме) |
| Йӱла | Коча арнян пытартыш кечыже; путлымо жап пыта |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Метрий кече — славян-влакын 26 октябрьыште (8 ноябрьыште) калык кечышот почеш толеш. Кече лӱм святой Метрий Солунскийын лӱмжӧ дене кылдалтше. Эрвел ден кечывалвел славян-влакын идалыкаш пайремлан шотлалтын да теле тӱҥалтышлан шотлалтын. Эрвел славян-влакын шыже сӱан пагытышт пытен[1].
Метри кече деч ончычсо шуматкече поснак кугун шотлымо лийын, тунам кугезе колышо -влакым уштеныт[2].
Моло лӱм-влак
макед. Митровден, словакла Mitra[4].
Тиде кечын православий ден католик-влак Димитрий Солунскийым[3] шарнен уштат, тудын лӱмжӧ кечын лӱмыштыжат аралалтеш.
Йӱла
Тиде кечын эрвел славян-влак Метрий Солунскийлан кумалыт, кредалме пасушто полышым пуымо нерген, тыгак патырлыкым да чытышым, шинча черым эмлыме, сокыр-влакым ужыктымо нерген сорвалат[5].
Метри кече шыжымсе сӱан пагытым петыра, молан манаш гын, лач ты кече марте (Рошто пӱтӧ деч да моло пайрем деч ончыч) тулар-тулачым туларташ колташ лиеш улмаш[1].
Гальковский Н. М. октябрь тылзысе шыже коляда нерген ушештара: «тунам кресаньык-влак колядоватлыше-влаклан киндым шурно дене пуат»[6].
Метри кече серб-влакын «митровско» (дмитриевский) маналтын да теле пелийын тӱҥалтышлан шотлалтын, тудыжо 23 апрель (6 май) мартысе Йогрин марте шуйнен, тудо кокымшо джуржевско (юрьево) манме пелийым почын. Пайремын чекым ыштымыже калык палыштат шижалтеш: Метри кечын йӱдым (Йогрин семынак) вувер-влак тылзым кава гыч кышкат, тудым ушкалыш савырат да лӱштат (кечывалвел-болг)[3][7]. Теле тӱҥалме нерген калыкмут кылдалтын: «Метри кече годым теле пече коклаш пура»; «Толын мемнан деке святой Дмитрий ош имне дене». Болгарийыште тыге ойлат: «Шнуй Метрий телым конда, а шнуй Йогрин — кеҥежым». Ик калык йомакыште кок шнуй йыгыр изак-шоляк улыт. Шнуй Дмитрий почеш — кугурак-влак. Тудо тулан имне ӱмбалне коштеш да телын озаже улеш. Болгарийысе ӱшан почеш, Метри кечын «Димитър чӱчӱ» ош пондашыжым рӱза да тушеч икымше лум йога[3].
Кечывалвел славян-влак Метри кечым идалыкым ойырен шогышо чекшылан шотленыт, тудо кеҥеж пагатым теле пагыт деч ойырен шога. Метри кече деч варасе кече ятыр вере разпус маналтын. Тунам парымым сӧрымӧ ден озанлыкысе договор-влакын жапышт пытен, тарлыше-влак пел ийлан тарзылан, овчарлан, кӱтӱчылан тӱленыт, тылеч вара вес пел ийлан у договорым ышталтын. Македонийыште Метри кечын селаште у кечышот радамым ончыктышо пу календарьым шогалтеныт, тушто парымын кугытшым, тыгак кӱсынлышӧ еҥ ден арымеш пуышо-влакын лӱмыштым ончыктеныт. Метри кече тыгак вольыкым ончымо идалыкым мучашлен, у идалык шнуй Йогрин годым тӱҥалеш, Йогрин ден Метри шнуй-влак вольыкым аралышылан шотлалтыныт. Тидлан кӧра кӱтӱчӧ, овчар, чабан-влак вольык пукшымаште пайремым ыштеныт, тудо икмыняр кече шуйнен, Шорыкым шӱшкылыныт (курбан), пошкудо ялласе «погынымашке» коштыныт[3].
Серб, черногорец да босний-влакын ты кечын озанлык паша дене кылдалтше йӱла лийын, тиде хорват ден словенец-влакын Чыла шнуй-влакым уштымо кечышт семынак эртен[8].
Южо вере, Болгарийын курыкан кундемлаште, ты кечым «полазник» маныт — тыге ты кечын толшо икымше унам ойлат. Ӱшанат: тиде айдеме поро да поян гын, вес идалыкат сай лектышан да шурнан лиеш[9].
Рӱдӧ Словакийыште тиде кечын шорык ашныме яллаште кӱтӱчӧ-влакын идалыкым мучашлыше кече семын лийын да кугу пайрем эртен. Тӱҥ кӱтӱчӧ, тудын полышкалышыже да шорык озаже-влак пытартыш окса шотым тӧрленыт. Шорык-шамычым оза-влаклан пуэден пытарымеке, тӱҥ кӱтӱчӧ ден валахе-влак вигак пайрем кас кочкышыш тарваненыт, тудым тӱшкан погынен эртареныт[10].
Кугезе йӱла почеш, тиде пайрем деч ончычсо шуматкече (шуэн — кугарня) ача-авам уштымо лӱмеш пӧлеклалтеш[3].
Метри кече деч вара шнуй Несторын кечыж годым болгар ден серб-влак «коля» пайремым ыштеныт. Лесковачке Моравыште Метри кечын колям поктен колтымо йӱла эртаралтын. Косовысо серб-влакын 27 октябрь (9 ноябрь) «святой Димитрийын слугаже» манын лӱмдымӧ кечын, кишкын умшаже ынже почылт манын, сондыкым почаш чаралтеш. Южо кундемыште Метри кече пире теме дене кылдалтын. Эрвел славян-влак шоненыт: теле Метри деч шошо Йогрин марте «пире-влак шала коштыт», садлан вольык ӱмбак кержалтыт. Метри кечын, кӱтӱ ӱмбак пире кержалтме деч аралалташ манын, ургаш, вынерым пӱчкедаш, вынерым куаш, межым шераш, вольык сомылым ышташ чареныт[3].
Калыкмут ден пале-влак:
- Коча арняште ача-ава-влакм каналтат гын (леве лиеш гын), теле мучко ночко леве лиеш.[2]
- Метрин шуматкечыже эре поп эргылан огыл[11].
- Метри кечын пӧрткайыкат вондер йымалне пурам шолта (Яросл. кун.)[11].
- Метри кечын теле пече ӱмбак кӱза[2].
- Метри деч ончыч ӱдыр чоя, А Метри деч вара эшеат чоярак (марлан лектын) (кечывалвел-руш) (кечывалвел гыч лектын)[12].
- Митр деч вара валахам волгыдырак лиеш. (словакла Už je po Mitre, už valachom svitne)[4].
Тыгак ончо
- Эрвел славян-влакын калык календарьышт
Палемдымаш
- ↑ 1,0 1,1 Агапкина, 1999, с. 94.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Некрылова, 1991, с. 391.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 3,8 3,9 Агапкина, 1999, с. 93.
- ↑ 4,0 4,1 Feglová.
- ↑ Котович, Крук, 2010, с. 287.
- ↑ Гальковский, 1916, с. 89.
- ↑ Попов, 1991, с. 23.
- ↑ Кашуба, 1978, с. 218.
- ↑ Попов, 1997, с. 84.
- ↑ Грацианская, 1978, с. 192.
- ↑ 11,0 11,1 Некрылова, 1991, с. 392.
- ↑ Некрылова, 1991, с. 393.
Литератур
- Дмитрия св. день / Т. А. Агапкина // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1999. — Т. 2: Д (Давать) — К (Крошки). — С. 93–94. — ISBN 5-7133-0982-7.
- Васілевіч Ул. А. Беларускі народны каляндар // Паэзія беларускага земляробчага календара. Склад. Ліс А.С.. — Мн., 1992. — С. 554-612. Архивировано 11 ага 2012 года. (белор.)
- Гальковский Н. М. Борьба христианства с остатками язычества в древней Руси. — Харьков: Епархиальная типография, 1916. — Т. I. — 376 с.
- Гальковский Н. М. Борьба христианства с остатками язычества в древней Руси. — М.: Индрик, 2000. — 703 с. — ISBN 5-85759-108-2. (недоступная ссылка)
- Грацианская Н. Н. Чехи и словаки // Календарные обычаи и обряды в странах Зарубежной Европы. Летне-осенние праздники. Институт этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР. — М.: Наука, 1978. — 296 с.
- Грушевський М. С. Історія української літератури, В 6 т. 9 кн (укр.) / Упоряд. В. В. Яременко. — К.: Либідь, 1993. — Т. 1. (укр.)
- Золотые правила народной культуры / О. В. Котович, И. И. Крук. — Мн.: Адукацыя i выхаванне, 2010. — 592 с. — 3000 экз. — ISBN 978-985-471-335-9.
- Кашуба, М. С. Народы Югославии // Календарные обычаи и обряды в странах Зарубежной Европы. Конец XIX — начало XX в. Летне-осенние праздники. Институт этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР. — М.: Наука, 1978. — С. 200–222. — 296 с.
- Некрылова А. Ф. Круглый год. Русский земледельческий календарь. — М.: Правда, 1991. — 496 с. — ISBN 5-253-00598-6.
- Попов Р. Светци-близнаци в българския народен календар. — София: Издат. на БАН, 1991. — 176 с. — ISBN 954-430-048-1. (болг.)
- Попов Р. Български народен календар. — София: Свят. Наука, 1997. — 111 с. — (Етнология). — ISBN 954-8223-31-7. (болг.)
- Снегирёв И. Русские простонародные праздники и суеверные обряды. (Выпуск 1). — М.: Университетская типография, 1837. — 243 с.
- Feglová Viera. Demeter (Mitra, 26. október). Kalendárne obyčaje. Centrum pre tradičnú ľudovú kultúru. (словацк.)
Кылвер-влак
- Болгарские обычаи и обряды к осенним праздникам (недоступная ссылка) (недоступная ссылка с 12-05-2013 [4148 дней]). — Findbg.ru
- Водинчар Елена, Календарна обредност и идентичност на българските преселници в Бесарабия — LiterNet (болг.)
- Православный календарь