Олма Спас
Олма Спас | |
---|---|
| |
Тӱрлылык | Калык-христиан |
Вес семын | Спас, Кокымшо Спас |
Тыгак | Преображение Господне (черк.) |
Ыҥ | Шыже шумаш да пӱртӱсын вашталтмыже |
Палемдат | славян-влак |
Кече | 19 сорла 6 (сорла ) |
Пайремлымаш | олмам шнуяҥдымаш, кечым кече шичме годым муро дене ужатымаш |
Йӱла | лишыл ден йорла еҥ-влакым олма дене сийлат, олма когыльым кӱэштыт |
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа |
Олма Спас — славян-влакын калык кечышотыштышт 6 (19) августлан логалше кече. Шурно лектышын ик эн тӱҥалтыш пайремже лийын; ӱшаныме почеш, тиде кече гыч пӱртӱс кеҥеж гыч шыже да теле велыш савырнен. Католик-славян влакын лушкыдын палемдалтын[1].
Калык пале почеш, Олма Спас шыже толмым да пӱртӱс вашталтмым ончыкта[2]. Эрвел славян-влакын Олма Спас гыч веле олма ден у шурно саска гыч кочкышым кочкаш лийын[1]. Тиде кечын нуно черкыште святитлалтыт[3].
Моло лӱм-влак
руш. Спас, Великий Спас[1], Второй Спас, Спас на горе, Средний Спас, Преображение, Преображение Господне[4], Праздник первых плодов[5], Горохов день[6], Первые осенины[7], Осенины[8]; укр. Спас другий, Великий Спас[1]; белор. Яблычны Спас, Вялікі Спас, Сярэдні Спас[9], Другі Спас[10]; серб. Преображење[1]; болг. Прибризине, Пребразене, Приближине, Сотир, Стратир[1]; полякла Przemienienie Pańskie.
Славян йӱла-влак
Тиде кечын черкыште у шурно саскам да фруктым, мӱйым, шурно парчам святитленыт. Святитлыме шурно парчам да пырчым вес ӱдымеш арален коденыт[11].
Эрвел славян-влакын ӱшанымашышт уло: вес тӱняште йоча-влаклан, кӧн ача-авашт тиде кече марте олмам огыт коч, йокмам пуэдат (нунын коклаште узьмак олма-влакат). А нуно йоча—влаклан, кӧн ача-авашт олмам кочкын онченыт, — уке. Садлан шуко ачашт-авашт, а поснак нуно, комытын икшывышт коленыт, олмам Кокымшо Спас деч ончыч кочмым кугу языклан шотлат. Икшывым йомдарыше ӱдырамаш-влак тиде кечын эрдене храмыш икмыняр олмам намийышаш, святитлышаш, пуртышаш да колышо йоча-влакын шӱгарышкышт пыштышаш улыт улмаш. Йочан шӱгарже тораште але куштыжо йӧршеш пале огыл гын, святитлыме олмам иктаж-могай йоча шӱгарыш олмам пыштыман але храмыште олмам кодыман. Шуко кресаньыкше святитлыме олмам шӱгарлашке наҥгаеныт да колышо родо-тукымыштын шӱгар ӱмбакышт пыштеныт[12].
Руш яллаште ӱдыр-влак, олма авызлен да пӱрышӧ качышт нерген шонен, ойленыт: «Мом шонен пыштыме — тудым шонен лукмо! Мом шонен пыштыме — тудо шукталтеш! Мо лийшаш — ӧрдыж гыч ок эрте!»[13].
Олма Спас кечын олмам кӱктеныт, когыльым, олман, поҥган да эмыжан мелнам кӱэштыныт. Калык йӱлаште пӱтӧ руаш дене когыльым кӱэштыныт[11].
Тиде кечын кече шичмым пасушто муро дене ужатеныт[8]. Новгород губернийыште да моло губернийласе пошкудо уездлаште кастене самырык-влак тӱшкан мурен пӧрдаш чумыргеныт да ял шеҥгек — пасушко — каеныт. Чоҥгаташте самырык-влак чарналтен шогалыныт да кече шичмым лишке эскереныт. Кече кавадӱрыш тӱкнымеке, погынышо-влак мутланымым чарненыт да мураш тӱҥалыныт[14]:
Кече, кече, чыталте!
Тӧра-паяр-влак толыныт
Кугу Новагород гыч
Спас кечылан йӱаш.
Те мо, тӧра-паяр-шамыч,
Те, тошто паяр-шамыч, новгородский-шамыч!
Кугу йӱмашым ыштыза
Уло крешын тӱнялан,
Чыла иза-шольо маналтше-влаклан!
Тӧра-паяр-влак йӱмашым ыштеныт,
Новогородысо паяр-влак ыштеныт
Уло крешын тӱня нерген.
Те ушныза, поро еҥ-влак,
Кугун ӱжмӧ йӱмашке;
Тыланда уло мӱй, арака,
Тыланда уло сакыран чес,
А тыландат, тынеш пурышо тӱня,
Вуйым савена да пӱгырналтена!
Кечывалвел да касвел славян-влакын Олма Спасышт виноградым погаш тӱҥалме кечылан шотлалтын; черкыште святитлыме деч вара виноградым кочкышыш кучылташ лийын. Тиде кечын капанец-влакын йошкар виноградым кочкаш ок лий улмаш: айдеме «ынже вашталт манын», вес семынже, тудын чурийыштыже йошкар тамга-влак ынышт лек манын[15]. Тиде кечын виноград пакчаште оза-влак виноград лектышым нӧлталаш тӱрлӧ юзылык настам ыштылыныт. Тыге Неготинскысе Крайныште (Эрвел Сербий) оза виноград пакчаште кушшо кечшудыш лӱйкален; тудын кӧргыж гыч кечшудыжо мыняр умбаке чоҥештен кая, тунар шуко виноград лектыш лиеш[15].
Моравий ден касвел Словакийыште Олма Спаслан лӱмын йӱлам шуктеныт, тудо «виноградым тӱкылымаш» маналтын[15]. Ончычак ломашым ямдыленыт, тудын вуйышкыжо черкыште святитлыме пасу пеледыш аршашым але шурнывуй аршашым кылденыт. Йӱлам шуктымо годым ломашым лакыш кырен шынденыт да тушкак эн сай виноград орлаҥгым кышкеныт[16].
Серб-влакын тыгай ӱшанымашышт лийын: Вашталтмашлан «кава да мланде вашталтыт» (сербхорв. преображава се и небо и земља), македонец-влакын тыгай ӱшанымаш лийын: пуйто тиде кечын вараксим-влак чоҥештен каят. Велесыште македонец-влак тыге шотленыт: Вашталтмашлан кава почылтеш да Юмым ужаш да иктаж-мом шонен пышташ лиеш (тиде ӱшанымаш тыглайже Юмын Кончымылан але Роштолан келша)[15].
Калыкмут ден пале-влак
- Могай кокымшо Спас, тугай январь[17].
- Кокымшо Спаслан кечыже могай, Покроланат тугаяк[18].
- Кукшо кече кукшо шыжым, ночко — ночкым, а ояр кече йӱштӧ теле лийшашым шижтара[19].
- Шыжым икымше гана вашлиймаш — икымше Шыже пайрем кече[7].
- Кокымшо Спаслан черкыште олмам, мӱй ден отызасе пурсам святитлат[2].
Тыгак ончо
Палемдымаш
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Агапкина, 2009, с. 258.
- ↑ 2,0 2,1 Некрылова, 2007, с. 401.
- ↑ Коринфский, 1901, с. 360–362.
- ↑ Полищук, 1999, с. 580.
- ↑ Алексеев, 2006, с. 33.
- ↑ Власова, 2000, с. 198.
- ↑ 7,0 7,1 Надель-Червинская, 2011, с. 234.
- ↑ 8,0 8,1 Даль, 1882, с. 294—295.
- ↑ Лозка, 2002, с. 161.
- ↑ Васілевіч, 1992, с. 583.
- ↑ 11,0 11,1 Котович, Крук, 2010, с. 229.
- ↑ Котович, Крук, 2010, с. 228—229.
- ↑ Коринфский, 1901, с. 361.
- ↑ Коринфский, 1901, с. 363.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Агапкина, 2009, с. 259.
- ↑ Агапкина, Усачева, 1995, с. 376.
- ↑ Чичеров, 1957, с. 19.
- ↑ Брудная и др., 1996, с. 237.
- ↑ Тарханова, 2000, с. 143.
Литератур
- Виноград / Агапкина Т. А., Усачева В. В.] // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1995. — Т. 1: А (Август) — Г (Гусь). — С. 374—377. — ISBN 5-7133-0704-2.
- Преображение Господне / Т. А. Агапкина // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2009. — Т. 4: П (Переправа через воду) — С (Сито). — С. 258—259. — ISBN 5-7133-0703-4, 978-5-7133-1312-8.
- Алексеев, Л. В. Западные земли домонгольской Руси: очерки истории, археологии, культуры: в 2 кн. Кн. 1. — М.: Наука, 2006. — 289 с. — ISBN 5-02-010351-9.
- Спасать // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1882. — Т. 4.
- Золотые правила народной культуры / О. В. Котович, И. И. Крук. — Мн.: Адукацыя i выхаванне, 2010. — 592 с. — 3000 экз. — ISBN 978-985-471-335-9.
- Коринфский А. А. Спас-Преображенье // Народная Русь : Круглый год сказаний, поверий, обычаев и пословиц русского народа. — М.: Издание книгопродавца М. В. Клюкина, 1901. — С. 360—364.
- Преображение Господне / Лукашевич А. А., Гринберг М. В., Пожидаева А. В. // Полупроводники — Пустыня. — М. : Большая российская энциклопедия, 2015. — С. 430. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 27). — ISBN 978-5-85270-364-4.
- Ляховская, Л. П. Православная обрядовая кухня : праздники, традиции, обычаи, обряды. — СПб.: Кристалл, 2001. — 446 с. — (Мир увлечений). — ISBN 5-306-00118-1.
- Максимов С. В. Спас // Нечистая, неведомая и крестная сила. — СПб.: Товарищество Р. Голике и А. Вильворг, 1903. — С. 488—491.
- Надель-Червинская М. Личные имена русской паремиологии. Лингвокультурологический словарь / Рецензент — dr hub. Tatiana Stepnowska. — Тернополь: Крок, 2011. — 258 с. — (Библиотека Научного Альманаха «Studia Methodologica»). — ISBN 978-966-2362-86-2.
- Некрылова А. Ф. Круглый год. — М.: Правда, 1991. — 496 с. — ISBN 5-253-00598-6.
- Некрылова А. Ф. Русский традиционный календарь: на каждый день и для каждого дома. — СПб.: Азбука-классика, 2007. — 765 с. — ISBN 5352021408.
- Некрылова А. Ф. Осинский ежегодник Вып. 1. Краеведческое издание / Под ред. В. А Алексеева. — Оса: Росстани, 1993. — 80 с.
- Полищук Н. С. Развитие русских праздников // Русские / В. А. Александров, И. В. Власова, Н. С. Полищук. — М.: Наука, 1999. — С. 573–601. — ISBN 5-02-009558-3. (недоступная ссылка)
- Русские: народная культура (история и современность) / Отв. ред. И. В. Власова. — М.: ИЭА РАН, 2000. — Т. 4. Общественный быт. Праздничная культура. — 244 с. — ISBN 5-201-13720-2.
- Тарханова А. От морозов до морозов: фенологические наблюдения. — Тюмень: Экологический фонд Ханты-Мансийского автономного округа. Изд-во Ю. Мандрики, 2000. — 222 с.
- Чичеров В. И. Зимний период русского земледельческого календаря XVI — XIX веков (Очерки по истории народных верований) / Отв. ред. В. К. Соколова. — М.: Издательство Академии наук СССР, 1957. — 235 с.
- Энциклопедия обрядов и обычаев / Составители: Л. И. Брудная, З. М. Гуревич, О. Л. Дмитриева. — СПб.: Респекс, 1996. — 560 с. — ISBN 5-7345-0063-1.
- Васілевіч Ул. А. Беларускі народны каляндар // Паэзія беларускага земляробчага календара. Склад. Ліс А.С.. — Мн., 1992. — С. 554—612. Архивировано 11 ага 2012 года. (белор.)
- Лозка А. Ю. Беларускі народны каляндар (белор.). — Мн.: Полымя, 2002. — 238 с. — ISBN 98507-0298-2. (белор.)
Кылвер-влак
- Преображение (Яблочный Спас) // Российский Этнографический Музей
- Преображение Господа Бога и Спаса нашего Иисуса Христа // Православный календарь (pravoslavie.ru)