Обжинке

РУВИКИ — эрыкан энциклопедий гыч материал
Обжинке
Последний сноп. Фото начала XX в.
Последний сноп. Фото начала XX в.
Тӱрлылык Калык-христиан
Вес семын Дожинки, Спожинки, Досевки, Земля-именинница, Большая пречистая, Plon (польск.)
Тыгак Успение Богородицы (черк.)
Ыҥ Шурным тӱред пытарымаш
Палемдат эрвел да касвел славян-влак
Кече 28 август (15 август). В некоторых регионах России обряды Обжинок проводили 21 сентябрь (8 сентябрь) (Осенние спожинки) але 27 сентябрь (14 сентябрь) (Воздвиженье). Мазуры отмечали дважды: по случаю уборки яровых и после сбора всех злаков.
Пайремлымаш завивали «бороду» из колосьев, чествовали последний сноп, мирская складчина[1][2], освящали убранное жито и собранные травы (зелье)[3]
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа
«Пеш чот шнуй Юмынаван илымыже да колымыжо» Уралысе юмоҥа
М. Стахович. Дожинке. 1821
Адам Сеткович. Шудысо Юмынава (полякла Matka Boska Zielna)
Обжинке. Ӱлыл Силезий, Польша. 2016

Обжи́нке[4] (Дожи́нке[5][6], Успе́ний[7]) — славян-влакын калык кечышотышт гыч йӱла да шурным тӱред пытарыме йӱла, тудо эреак палемдалтеш: эрвел славян-влакын — 15 (28) августышто, славян-католик-влакын — 15 августышто, болгар ден серб-влакын — сентябрь мучаште. Обжинке эн ончычак эрвел- да касвел-славян йӱлалан келша; кечывалвел славян-влак шурным поген налме пайремым пырчым шийме жапыште палемдат[4].

Пайрем тӱред пытарышаш кылта дене кылдалтше йӱлам, «пондашым кудыртымо», тӱредше ӱдырамаш-влакым вӱд дене чывылтыме[8] да пайрем кочкыш йӱлам шыҥдарен.

руш. Дожинки, Спожинки, Досевки, Оспожинки, Госпожинки, Госпожин день (летопис.), Спожиницы (торж.), Вспожинки, Спасов день, Дежень, Овсяница[9], Оложиницы, Засидки, Складчины, Осенины, Земля-именинница, Большая пречистая, Успенщина, Успение, Успенькин день[10]; белор. Талака, Спажá, Сплине, Вспленье; укр. Перша Пречиста; болг. Голяма Бугройца[11]; полякла Plon, Pepek (Пупок), Święto Matki Boskiej Zielnej, Matka Boża Owocowa[12], Matka Boska Wniebowzięta; чех. Maria Kořenná na nebe vzeti, чех. да словакла Dožinky, Obžinky, Dožata, Homola[13].

XIX курымышто — XX курым тӱҥалтыште Обжинке, игече да вершӧрлан келшышын, тӱрлӧ жапыште палемдалтын. Эрвел славян-влак Обжинкым Успений жапыште, Сибирьыште Нӧлталтмаш (Воздвижений) (Здвиженье) пайрем годым палемденыт. Польшысо Поморьеште — шнуй Лаврентий кечын (10 август), лужич ден кашуб-влак — шнуй Варфоломей кечын (24 август)[14]. Болгар ден серб-влак шурно шийме жаплан келыштареныт да чӱчкыдынак сентябрь мучаште эртареныт. Касвел славян-католик-влак ты кечым Мария Ӱдырын Нӧлталтмыже (Вознесений) дене кылденыт (полякла Święto Matki Boskiej Zielnej, 15 августышто).

Поляк-влак Обжинкым могай-гынат посна пырчан культурым поген налмеке да уржа-сорла тӱрыс пытымеке палемденыт; пытартышыже шуэн огыл «окренжна» (полякла okrężna)[15] маналтын. Икмыняр вершӧрыштӧ Обжинкым кок гана эртареныт: Вармий ден Мазурийыште уржам поген налме лӱмеш пайрем plon (чотрк тошто формо) маналтын, а пасу гыч чыла пырчан шурным пытарымеке — okrężyie и dożynki. Украинысе да Белоруссийысе икмыняр кундемыште Обжинкым (Дожинкым) кокияшым тӱред пытарымеке, моло вере икияшым тӱред пытарымеке веле палемденыт[4].

Заонежьесе икмыняр ялыште самырык-влак уржа-сорла пытымым 8 (21) сентябрьыште палемденыт, пайремым эртараш отролашке лектыныт[16].

Тиде статьяште цитате шуко але утыждене кужу цитате-влак улыт. Уто да утыждене кужу цитатым иктешлаш да шке мут дене энциклопедий стиль дене кусарен возаш кӱлеш.

Кеҥеж пытышаш лишан погалтде кодшо пасуан озанлыкыште тудым толока (шке кумылын полшышо-влак) дене тӱред пытарат.

Пытартыш кылтам, нур кӧргыш илаш пурышо «пасу водыжым» кынелташ огыл манын[17], йӱк лукде тӱредыт[18]. Пашам пытарымеке, тӱредше-влак тыгай мутла дене кудалыштыныт[19]:

Шурно пасу, шурно пасу,
Оптышемым пу:
Шуарышкем,
Ӱшышкем,
Тӱредмышкем,
Кадыр шӱдырышкем!

Тошто йӱла почеш тӱред пытарыме пасушто тӱреддыме уржавуйым изишак кодат, нуным тасма дене кылдат – «пондашым» кудыртат[20]: волотлан, Ӱплан, Николалан, Илья-пророклан, «Юмын пондашым», «казам», «кочам», «пулдырчым»[21]:

Ме пунена, пунена пондашым
Гаврилан пасуштыжо,
Кудыртена пондашым
Васильевичын кумдаштыже,
Васильевичын кумдаштыже.
Кугу нурышто,
Кумда аҥаште,
Кӱкшӧ курыкышто,
Шем куралман мландыште,
Куралман мландыште.

Полесьеште пытартыш шурнывуйлашке кинде-шинчалым пыштеныт[22]. «Пондашым кудыртымаш» йӱла тӱредде кодшо пытартыш кылташке шылше пасу водыж умылымаш дене шочын[23].

Южо вершӧрыштӧ пытартыш кылтам лӱмынак ямдылыме изирак кылдыш дене кылденыт, озавате кылта ӱмбак шинчеш да ойла: «Уржа-авием, кеҥежлан тиддеч сайракым кушто, а тыгай лиеш гын, нимогайжат ок кӱл»[24].

Пытартыш кылта — «именинник», тудым поснак чот пагаленыт: тудлан сарафаным чиктеныт але ситце шовыч дене вӱдылыныт[25]. Варажым толока гыч улшо эн йытыра ӱдырлан уржавуй гыч вуйшӱдышым пидыныт[26] да муро дене «кочмаш-йӱмашке» (тудыжо «складчине», «братчине» маналтын) «Успенщиным йӱаш» наҥгаеныт[27].

Мӧҥгӧ корнышто пӧръеҥ але качымарий вашлиялтын гын, ӱдыр вуйшӱдышыжым кудашын да тудлан чиктен. Молышт йырже тӧрштылыныт да муреныт, оксала налаш йодыныт. Пасу оза-шамыч деке толмеке, вуйшӱдышым ӱдыр озан вуйышкыжо чиктен. Чыланат пӧртыш пуреныт, тыште кас кочкыш вучен: коя дене мелна, салмамуно, мӱй да нугыдо пучымыш — тидыже озым вужга лийже манмым ончыктен. Подылмеке, ӱдыр-влак мураш тӱҥалыныт[источник не указан 3214 дней]К:Рувики:Статьи без источников (страна: Q159)К:Рувики:Статьи без источников (страна: Q212)К:Рувики:Статьи без источников (страна: Q184)Q1445650ОбжинкеQ20900468Обжинке (кушеч налмым палемдыме огыл, 2840 кече):

Мемнан пасунаште
Таче тӱред пытарыме.
Ӧрмаш-ӧрмаш!
Мемнан озана кӱдыр
Горилкылан чоҥештен,
Ӧрмаш-ӧрмаш!
А озавате кӱдырын
Ямде мо кас кочкышыжо?
Нур гычын вашлийза,
Ой, ӧрмаш-ӧрмаш![28]

Йолташла полшымаш утларак рашын тыгай «толокышто» але «выжанкыште», тӱред пытарымеке ваш полшымашыште койын. «Выжанкыш» толшо еҥ-влаклан ик тӱлымаш веле лийын — тиде сий. Ончылгочын «тыгай еҥ дене “выжанке” лиеш» манын увертаралтын. Ӱдырамаш-влак «выжанкыш» кумылын каеныт, пасу паша рӱж каен шогымо жапыште изишак юарлен каналташ, варажым шкаланат тыгай полышым ышташ йӧным кучылтыныт. Мурен да мыскарам ыштылын, икте-весым кумылаҥден пашам ыштеныт. Тыгай годым паша лектыш тунар кугу лийын, эсогыл «выжанкылан» шке тӱредшашышт гыч пелыже наре коденыт. 1893 ийыште Ф. М. Истомин Кострома губернийыште сурт коклаште «полшышан» пеш оҥай мурым возен налын:

Тый озана улат, тый оза,
Уло суртлан господин!
Озана, сударь, шолтен
Мыланна руштыктарыше сырам!
Озана, сударь, шолтен
Ужар аракам, шольыкай-влак!
Мыланна, оза, шерге огыл
Тыйын сырат ден аракат!
Шерге, сударь да оза,
Уна-влак дене йӱын-мутланаш!
Мутланымаште, оза,
Поро еҥ-влак шинчылтыт,
Басньым колтылыт, шонкалат,
Сай мутым ойлат…[29]

Ярославль губернийыште «дожинын» (тӱред пытарымашын) пытартыш кылтаже эртак икияш киндын кылтаже лийын. Тӱредше ӱдырамаш-влак пасу гыч тудым шке мӧҥгышкышт конденыт да ончыл лукыш але ончыл «попавошникыш», але олымбаке пыштеныт. Чӱчкыдын тиде кылта «юмоҥа» йымалне ончыл лукышто шоген. Моло вершӧрыштӧ пытартышлан шӱльӧ кылта пурталтын. Тиде кылтам Покро кечылан сурт оза «вольыклан пукшен». Тидлан тудо Покро кечын эрдене кудывечыш лектын да моло курго деч ончыч кажне вольыклан пытартыш кылтан ужашыжым пуэден. Тиде кылтам пижгом дене пуэден — «телым вольык ынже кылме»[30].

Российысе степян губернийлаште кокияшым Обжинке деч кум кече ончыч ӱдаш тӱҥалыныт да тиде кече деч вара кум кечыште ӱден пытареныт. Жапым тӱҥ шотышто игечым да икияшым поген налмым ончен вашталтылыныт. Южгунам Олма Спаслан ӱден пытареныт[31].

Эрдене, кокияшым ӱдаш каяш тарваныме деч ончыч, уло еш пеш чот кумалын, оза вате марийжылан кинде ден шинчалым кучыктен. Ӱдышӧ еҥ орваш кодшо шурно деч кум кылта уржам пыштен, а ӱмбакыже мешакеш уржа пырчым оптен. Ӱдышӧ еҥым пасушто йоча-влак когыльо да шемшыдаҥ пучымыш дене вашлийыныт. Ӱден пытарымек, когыльо ден пучымышым уло ешге кочкыныт[32].

«Уш ешаралтмаш» манме юмоҥа ончылан сайын тунемме нерген, тунеммаште уш-акылым сотемдарыме нерген кумалыт[33].

Тиде кечын пасусо шурным да пасушто мо шочеш, чылажымат, да тыгак пеледышымат, святитленыт[34]. Поляк-влак тиде кечын костёлышто пырчан культурым, пурсам, йытыным, пакча-саскам, фруктым, тыгак локтымо деч арален кертше эмлык шудым але шудым святитленыт[34].

Успенийлан 14–16 ияш ӱдыр-шамычлан икымше понёвым чиктымаш Тамбов да Рязань губернийласе самырык кресаньык еҥ-влаклан кугу событий лийын. Тиде йӱлалан идалыкыште улыжат кум пайрем: Кугече, Семык-Тройчын да Успений — лийын. Икымше понёвым Кугечылан да Тройчынлан чийымаш понёвнице-влаклан ӱдыр-влакын шошымсо да кеҥежымсе мурен модмашкышт ушнаш, а Успенийлан понёвым чийымаш самырык-влакын шыжымсе шинчылтмашкышт ушнаш йӧным ыштен[35][36].

Украиныште тиде кече гыч Покро марте тулар-влакым колтылаш тӱҥалыныт[37]: «Пеш яндарже толын — йырныканже туларым конден» (укр. Прийшла Пречиста — принесла старостів нечиста)[38].

Полесьеште «дожынкылан чырык аракам да агытаным пуат; але агытаным, салмамуным, колым да сӧснаигым; агытанжым пуыманак» улмаш[39]. Балтик славян-влакын Аркон лӱман шнуй олаштышт тӱред пытарымылан пеш кугу когыльым кӱэштыныт, да ӱстелтӧрыш шичме деч ончыч карт кугыза тудын шеҥгек шылын да погынышо-влак деч йодын: тудым ужыт мо; огыт уж манмым колмеке, чылаланат тыланен: тек вес ийынат тудым угинде шеҥгелан тыгак огыт уж[40].

Обжинкылан, шошо кас семынак, рвезе ден ӱдыр-влак яндар южышто погыненыт. Тыште оҥай модмаш эртаралтын, мурым муреныт да сем почеш куштеныт. «Самырык чулымлыкым йӧратен ончаш» Обжинкыш шуэн огыл илалше-влак погыненыт; самырык ӱдырамаш-влак келанен налаш да эрыкдыме улмышт верч ойгыралташ йышт толыныт[41].

Словенийыште кеҥежын пытартыш кечыжлан да шыжын икымше кечыжлан шотлалтеш, кунам вӱд йӱштемеш да йӱштылаш пураш тетла ок лий[42].

Болгар-влакын тиде ик шурно пайремышт лийын. Южо кундемыште уло ял дене погынен, надырлан пуымо вольыкым кочкыныт. Пайремлыме годым уло ял дене хороводым пӧрдыныт (болг. хора), тушко у вургемым чийын лекман улмаш. Хороводышко ийготым шотыш налде ушнаш лийын, тӱҥалынже тудым кодшо тургымысо эн пиаланрак оза[43].

Тиде кече гыч «пызлан йӱд-влак» лийыт. Полесьеште пызлан йӱд-влак нерген оҥай возен кодымым Чеслав Петкевич конда. «Пызлан йӱд Пеш яндар-влак коклаште (тошто стиль дене 15.08—8.09) лиеш, да тудо тынеш пурышо еҥым чодыра воктене ужшо манын, Юмет серлагыже. Перун-влак икте почеш весе кырат, моткоч шучко кугу йӱр опта да нигушан шылаш, а волгенче йылт да йолт волгалтеш, волгалтмыж дене уло тӱня йӱла. Тиде йӱдым музо-влак уло чодыра мучко шаланен чоҥештен пытат да тыгак шкетын-шкетын илат. Тидланак кӧра тиде йӱд пызлан йӱд маналтеш»[44].

«Дожинке» фестиваль

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Польшышто 1927 гыч 1938 ий марте Спалыште «Спалысе президент дожинке» манме фестиваль лиеден[45], тудо тыгак Касвел Белоруссий мландыштат эртаралтын. 2000 ийыште «Президент дожинке» семын уэш эртаралташ тӱҥалын[45].

Белоруссийыште 1996 ий гыч талук еда ял пашаеҥ-влакын «Дожинке» Республикысе фестиваль-ярмиҥга эртаралтеш (белор. Рэспубліканскі фестываль-кірмаш працаўнікоў вёскі «Дажынкі»[46]).

Калыкмут да пале-влак

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
  • Самырык куван кеҥежын але самырык вате-влакын кеҥежыштын тӱҥалтышышт (чын куван кеҥеж 29 август гыч (11 сентябрь гыч) тӱҥалеш[47].
  • Самырык куван кеҥеж ояр гын — тоштыжлан йӱран игечым вучо[48].
  • Успеньылан киярым шинчалташ, Сергийлан ковыштам руаш[49].
  • Спажа — кинде дежа (белор. Спажá — хлеба дзяжа)[3].
  • Икымше пеш яндар шурным ӱда, а Кокымшыжо полша (укр. Пéрша жито засіває, а Друга помагає)[50].
  • Пеш яндар ава (успрений) ӱда, а Покро пога[51].
  1. Коринфский, 1901, с. 367.
  2. Сахаров, 1885, с. 110.
  3. 1 2 Васілевіч, 1992, с. 585.
  4. 1 2 3 Усачёва, 2004, с. 448.
  5. Дожинки // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. "Дожинки".
  6. Даль, 1880—1882, с. 466.
  7. Б. Рыбаков объединяет этот праздник с Рождеством Богородицы, Осенними пожинками 8 (21) сентября. См. Рыбаков Б. А. Язычество древних славян. — М.: Наука, 1981; В то же время полещуки считали, что жатва заканчивается до Яблочного Спаса. См. Толстая С. М. Полесский народный календарь — М.: Индрик, 2005
  8. Власов, 1993, с. 129.
  9. Терещенко, 1848, с. 135.
  10. Терентьева, 2012, с. 15.
  11. Терентьева, 2012, с. 10.
  12. Matka Boża „Owocowa”
  13. Грацианская, 1978, с. 189.
  14. Усачёва, 2004, с. 450.
  15. Ганцкая, 1978, с. 181.
  16. Логинов, 2003.
  17. Власова, Тишков, 2008, с. 651.
  18. Терновская, 1981, с. 141.
  19. Коринфский, 1901, с. 368.
  20. Усачева, 1999, с. 553.
  21. Терновская, 1995, с. 233.
  22. Толстая, 2005, с. 94.
  23. Александров и др., 1999, с. 742.
  24. Некрылова, 2007, с. 415.
  25. Грушко, 2000, с. 158.
  26. Забылин, 1880, с. 94.
  27. Соколовский, 1996, с. 262.
  28. Золотова, 2002, с. 113.
  29. Коринфский, 1901, с. 366.
  30. Чичеров, 1957, с. 29.
  31. Сахаров, 1885, с. 111.
  32. Сахаров, 1885, с. 111–112.
  33. Котович, Крук, 2010, с. 233.
  34. 1 2 Ганцкая, 1978, с. 177.
  35. Кабакова, 1999, с. 37.
  36. Самоделова, 1993, с. 13.
  37. Килимник, 1963, с. 100.
  38. Скуратівський, 1995, с. 212.
  39. Толстая, 2005, с. 93.
  40. Хроника Саксона Грамматика, XII в.
  41. Терещенко, 1848, с. 169.
  42. Кабакова, Толстая, 1995, с. 88.
  43. Маркова, 1978, с. 236.
  44. Агапкина, Топорков, 1989, с. 230–250.
  45. 1 2 Президентские "Дожинки" в Спале // Polskie Radio
  46. [www.calend.ru/holidays/0/0/1812/7/ Дожинки].
  47. Коринфский, 1901, с. 365.
  48. Красунов, 2003, с. 66.
  49. Колесникова, 2005, с. 114.
  50. Килимник, 1963, с. 95.
  51. Даль: Покрывать, 1880—1882.