Мӱй Спас

РУВИКИ — эрыкан энциклопедий гыч материал
Мӱй Спас
Ф. В. Сычков. Вӱдым шнуяҥдымаш. 1916 ий
Тӱрлылык Калык-христиан
Вес семын Икымше Спас, Вӱд ӱмбалсе Спас, Кеҥежым ужатымаш
Тыгак Товылго Спаслан да Юмынавалан пайрем, орланен колышо шым шнуй Маккавеевмыт, Илышым ыштыше ыресын пушеҥгыжын лиймыже (черк.)
Ыҥ Успений пӱтын икымше кечыже
Палемдат эрвел славян-влак
Кече 14 август 1 (август )
Пайремлымаш вӱдым изи шнуяҥдымаш
Йӱла мӱым погаш тӱҥалме жап, тудым шнуяҥдымаш да кочмаш; «тулык ватылан полыш»
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа
Ю. Павлович. «Маковей. Таве деке ырес дене коштмаш»
Н. А. Богатов. Мӱкшызӧ. 1875-ше ий
Шке ӱдалтше макын кӱшӧ коробочкыжо
Макан рулет

Мӱй Спас (тыгак Маке Спас, Икымше Спас, Изи Спас) — 1 (14) августлан толшо кече. Тиде кечын Православий черке кум шнуй арверым шарнымым пагален палемда: Господьын Илышым Ыштыше Ыресшым, Утарышын сынжым да Владимирысе Юмын Аван юмоҥажым[1]. Успений пӱтын икымше кечыже, тиде кече деч вара пакчасаскам кочкаш ышталтын, мӱйым чот погаш тӱҥалыныт да тудым святитленыт[2]. Эҥерлашке ырес дене коштыныт да вӱдым святитленыт, святитлыме вӱдеш еҥ-влак да вольыкым йӱштыыныт, таве-влакым святитленыт[3].

Моло лӱм-влак

макед. Макавеите; серб. Макавеј, Макивије[14]; полякла św. Piotra, św. Piotra w okowach, św. Piotra Palikopy, św. Palokopa[3].

Спасовко-влак тӱҥалтыш (Успений пӱтын)

Успений пӱтӧ але Спасовко-влак тӱҥалыт[15]. Спас-влак — православий черкын кум пайремжын — Господьын Илышым Ыштышын Честный Пушеҥгыжын лиймыже, Господьын Вашталтмыжын да Утарышын Кид дене огыл ыштыме Сынжым Вес вере Кусарымашын — лӱмжӧ. Лӱмым Иисус Христос-Утарыше (Спас) лӱмеш пуымо манын шотлалтеш[16]. Н. В. Солодовникован палдарымыж почеш, «спас» мут мӱйым, олмам, киндым кочмо дене «шкем утарымым» ончыкта[17]. Кресаньык-влак тыге шоненыт: нине «кок арням Юмо Пеш кугу пӱто деч „пӱчкын налын“[3]. Лесковац Моравасе серб-влак тиде жапым тавым кӱнчаш да эрыкташ йӧрышылан шотленыт[3].

Эрвел славян йӱла

Славян йӱла почеш тиде кечын храмлаште вӱдым, тыгак у лектыш мӱйым святитлат, тудым кочкышлан кучылташ сугыньлалтеш — мӱй мӱгиндым, макан да мӱян мелнам, когыльым, изи булкым, макан плюшкым кӱэштыт. Шуко кундемыште кокияш уржам ӱдаш тӱҥалыныт[4].

Сибирьыште тиде кече тыгак Поланвондер (шотлымо почеш икымше) семын да ава-влакын, мӱшкыран-влакын, шӱведыше-влакын пагалыме Соломонида кован кечыж семын палыме[18].

Маке вуй

14 август — мемнан эра деч ончыч 166 ийыште Тошто Сугыньысо орланен колышо шым Маккавеймытым шарныме кече.

Украиныште, Белоруссийыште, Россий касвелыште, тыгак серб, болгар, македонец-влакын тиде кечышт утларакшым Маккавеймытым шарнымыланлан пӧлеклалтын[3]. Калык этимологий ты пайремын лӱмжым ты жаплан кӱшӧ маке дене кылден лӱмден[19]. Тиде кечын маканцым, мачник-влакым — пӱтӧ когыльым, рулетым, изи булкылам, макан да мӱян мӱгиндым — кӱэштыныт. Кочкашыже шуэн огыл маке мелна дене тӱҥалыныт. Мелналан маке шӧр — маке-мӱян вартыш — ямдылалтын, тушкыжо мелнам тушкалтеныт. Лӱмын ыштыме атыште — тудым Российыште макальник, Украиныште макитра, Белоруссийыште макатер маныныт — макан шӧр ямдылалтын[20].

Маке пеш шуко калыкмутышто, хорлык мурылаште да туштылаште ушештаралтеш: «Мӱян мачок — ӧрышетым нулалат», «Маке шеме, да паярн-влак кочкыт кочкыт», «Маке когыльылан Якып куана, «Макым шарналтен, арам ит шыдешке», «Тычинкыште изи ола, тушто шымшӱдӧ воеводо»[20].

Макавей кече годым самырык-шамыч «Ой, курыкышто маке» муро дене, мыскара сем дене йыр пӧрдын мурен коштыныт, ӱдыр-шамыч рвезым маке дене шавеныт, чывыштылыныт, чыгылтылыныт: «Маке, маке, шӧртньӧ вуй-шамыч!»[20].

Вӱд ӱмбалсе Спас

«Вӱд ӱмбалсе Спас» пайремым вӱдым изинрак святитлыме лӱмеш маныныт[21]. Йӱла почеш лач тиде жапыште Русьышто у тавым святитленыт да тоштыжым эрыктеныт, тыгак пӱртӱсысӧ вӱдан верыш да памаш деке, ыресым кучен, вӱдым святитлаш миеныт[22]. Ыресым нумал мийыме деч вара, черым, шинчавочмым да молымат мушкын колташ манын, святитлыме вӱдыштӧ йӱштылыныт да мӧҥгысӧ вольыкым йӱштылтеныт[3]. «Ночко Спас» але Макавей деч вара йӱштылын огытыл: кеҥеж кас велыш тайна, вӱд «пеледеш», кайык-влак шыпланат, мӱкш поген ок кондо, шемгорак-влак тӱшкашке чумыргат да чоҥешташ ямдылалтыт. Ялыште илышылан тургым жап, пасу паша, шудо солымаш, уржа-сорла[22]. Кресаньык-влак у шурнылан идымым, агуным, кокияшым ӱдыш куралме аҥам ямдылат.

Мӱй Спас

Икымше Спасым Мӱй маныт, вет омарташте караш-влак тиде жаплан шукыж годым темалтыныт, мӱкшызӧ-влак погаш пижыт. Мӱкш ончышо карашым ок пудыртыл гын, пошкудо мӱкш мӱйым чыла луктын пытара, манын шотленыт[23]. Святитлыме мӱйым йӱла почеш лач тиде кече гыч кочкаш тӱҥалашг лийын[24].

«Икымше Спаслан кӱчызат мӱйым тамлен онча!»[25]. Мӱкш ончышо-влакын тиде кечын мӱйым святитлыме икмыняр йӱла лийын. Эрденак мӱкш ончышо-влак омарта-влакым ыресленыт, нунын коклаште эн поян мӱянжым ойыреныт. Омартам ойырен налмеке, тушеч карашым «пудыртен луктыныт» да, ужашыжым ӧрдыжкӧ пыштен, черкыш наҥгаеныт. Обедне деч вара священник «у уым» сугыньлен да карашеш кондымо мӱйым святитлен, а дьяк «попын пайжым» поген. Святитлыме мӱйын ужашыжым тунамак мӱкш ончышо-влакым Мӱй Спас дене саламлыше кӱчызӧ-влаклан пуэденыт. А вара пайрем умбакыже мӱкшотарыште шуйнен, тушто йоча ден кушкын шудымо йоча-влак тӱшкан погыненыт. Нуно «йоча пайым» налыныт, тылеч вара муреныт[26]:

Пу, Юмо, озалан шуко ийым,
Шуко ийым — кужу ий-влакым!
А кужун тудлан илаш — Спасым шыдештараш огыл,
Спасым шыдештараш огыл, Юмын мӱкшым вӱден коштыкташ,
Юмын мӱкшым вӱден кошташ, пеҥгыде шыштым левыкташ —
Юмылан сорталан, озалан парышлан,
Мӧҥгылан улаҥашыже,
Изи йоча-влаклан лыпланашышт.
Пу, Юмо, озалан ача-аважым пукшаш,
Ача-аважым пукшаш, изи йочам ончен кушташ,
Уш-акыллан туныкташ!
Пу, Юмо, озаланозаватыже дене пырля
Тамлын кочкаш, тамлын йӱаш,
А эшеат тамлынрак ош тӱняште илаш!
Пу, Юмо, озалан шуко ийым!

— А. Коринфский. Калыкле Русь

Мӱйым кинде дене але тӱрлӧ кочкыш дене пырля кочкыныт, руштыктарыше мӱйым йӱмаш-кочмаште йӱыныт, тудын негызеш алкогольдымо йӱышым, мӱй мӱгиндым да пӱкшым пеш ятыр ыштеныт. Ожнысо возымашлаште мӱй «йӱд лупс гыч вӱд, кудыжым тамле пушан пеледышла гыч мӱкш пога» манын сӱретлен сералтын. Ял калык пален: мӱй посна виян да шуко черым эмлаш кучылташ йӧрышан[27][28].

Кечывалвел славян-влакын йӱлашт

Сербийыште тиде кечын самырык базиликым кучылтын вӱдым святитлат[14]. Тиде кечын огыт йӱштыл, а тиде кечын пашам ыштыше еҥ эмлаш лийдыме чер дене черланен кертеш[14].

макед. Макавеите; Макавеймыт пайремын 6 але 12 кечыже, вес семынже тошто стиль дене августын икымше 6 але 12 кечыже) ончыкылык 6 тылзылан але пӱтынь вес ийлан игече могай лийшашым ончылгоч каласышашлан лийын (икымше августысо игече толшаш ийысе январьлан да т. м. могай лийшашым ончылгоч каласен)макед. Патот на јагулите) сӱретлен[30].

Македонийыште верысе йӱла «Маквеймытын» икымше кечынже (лач 1-ше августышто) але икмыняр икымше кече жапыште чӱчкыдынак ӱдырамаш-влаклан тувыр-йолашым мушкаш але йоча-влакым йӱштылташ чарен. Южгунам южо моло пашамат ышташ чаралтын[29].

Болгар-влакын веҥышт пӧлек дене ватын ача—аваж деке унала коштыныт да нунын кидыштым шупшалыныт, тидлан кӧра кече тыгак маналтын — «Зетьовден»[31][12].

Калыкмут ден пале-влак

  • Икымше Спаслан тавым святитле, эҥерыште имньым йӱштылтӧ, пурсам шӱгыч, идымым ямдыле, кокияшым ӱдаш курал[32].
  • Икымше Спаслан тавым святитле, шурнан аршашым святитле (кечывалвел)[33].
  • Икымше Спаслан имньым (чыла вольыкым) йӱштылтат[33].
  • Кокияшым ӱдаш курал, кокияшым ӱдӧ[33].
  • Икымше Спас — икымше ӱдымаш[34].
  • Петро кече марте кушкедаш, Илян марте тырмалаш, Спаслан ӱдаш[34].

Палемдымаш

  1. ↑ Шангина, Некрылова, 2015, с. 138.
  2. ↑ Капица, 2011, с. 233–234.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Кабакова, Толстая, 1995, с. 88.
  4. ↑ 4,0 4,1 Некрылова, 1991, с. 299.
  5. ↑ Власова, 2000, с. 198.
  6. ↑ Котович, Крук, 2010, с. 223.
  7. ↑ Крысанов, 2006, с. 325.
  8. ↑ Усов, 1997, с. 202.
  9. ↑ Кошмина, 2001, с. 61.
  10. ↑ Лозка, 2002, с. 157.
  11. ↑ Усачёва, 2004, с. 72.
  12. ↑ 12,0 12,1 Легурска, Китанова, 2004, с. 100.
  13. ↑ Св. Макавеи — 1 август. Дата обращения: 14 сорла 2015. Архивировано 23 идым 2015 года.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Петровић, 1970, с. 211.
  15. ↑ Лутовинова, 1998, с. 67.
  16. ↑ Праздник «Спасовки» в Коломенском. Дата обращения: 10 шорыкйол 2014. Архивировано 12 шорыкйол 2014 года.
  17. ↑ Солодовникова, 2008, с. 24.
  18. РЭМ
  19. ↑ Онищенко, 1988, с. 107.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Ляховская, 2001, с. 309.
  21. ↑ Жиров, 2000, с. 114.
  22. ↑ 22,0 22,1 Ляховская, 1999, с. 267.
  23. ↑ Некрылова, 1991, с. 300.
  24. ↑ Баранова и др., 2001, с. 406.
  25. ↑ Коринфский, 1901, с. 352.
  26. ↑ Коринфский, 1901, с. 352—353.
  27. ↑ Банников, 2008, с. 341.
  28. ↑ Acta medico-historica rigensia (Из истории медицины). Том I (XX). Рига: Pauli Stradini Museum historiae medicinae, 1992. — ISSN 1022-8012 — С. 140
  29. ↑ 29,0 29,1 ОБИЧАИ И ВЕРУВАЊА: Свети седум маченици Макавејски (Богородичен пост, 14/1 август) Архивная копия от 24 идым 2015 на Wayback Machine. (Обычая и верованья: Семь святых мучеников Макавейских (Богородичный пост, 14/1 августа))  (макед.)
  30. ↑ Старова, Луан (2000), Патот на јагулите, Матица македонска, с. 58—59, ISBN 9989-48-329-9, <https://books.google.com/books?id=6wIsAQAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=макавеите>  Архивная копия от 28 ага 2016 на Wayback Machine
  31. ↑ Български народни празници. Дата обращения: 14 сӱрем 2022. Архивировано 10 сорла 2017 года.
  32. ↑ «Московский обозреватель», Выпуски 27-39, 1993
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 Даль, 1880—1882.
  34. ↑ 34,0 34,1 Коринфский, 1901, с. 351.

Литератур

  • Банников Е. Медовый Спас // Славянские праздники и обряды: Православный календарь. — М.: Гелеос Издательский дом, 2008. — 41 с. — ISBN 9785818914824.
  • Баранова О. Г., Зимина Т. А., Мадлевская Е. Л. и др. Русский праздник. Праздники и обряды народного земледельческого календаря. Иллюстрированная энциклопедия / Науч. ред. И. И. Шангина. — СПб.: Искусство-СПБ, 2001. — 668 с. — (История в зеркале быта). — ISBN 5-210-01497-5.
  • Спасать : Спас // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1882. — Т. 4. — С. 294—295.
  • Жиров М. С. Народная художественная культура Белгородчины: учеб. пособие. — Белгород: Белгородский государственный университет, 2000. — 268 с.
  • Золотые правила народной культуры / О. В. Котович, И. И. Крук. — Мн.: Адукацыя i выхаванне, 2010. — 592 с. — 3000 экз. — ISBN 978-985-471-335-9.
  • Август / Кабакова Г. И., Толстая С. М. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1995. — Т. 1: А (Август) — Г (Гусь). — С. 87—89. — ISBN 5-7133-0704-2.
  • Капица Ф. С. Спасы // Славянские традиционные верования, праздники и ритуалы : справочник / рецензент д.ф.н. М. И. Щербакова, зав. отделом русской классической литературы ИМЛИ РАН; рис. И.Я. Билибина и др. — 8-е изд. — М.: Флинта, 2011. — С. 233–234. — 296 с. — ISBN 978-5-89349-308-5.
  • Не век жить — век вспоминать: народная культура Поонежья и Онежского Поморья (по материалам Онежских экспедиций) / редкол.: А. А. Крысанов и др. — Онега — Архангельск — Москва: Фолиум, 2006. — 385 с. — ISBN 5-93881-045-0.
  • Коринфский А. А. Первый Спас // Народная Русь : Круглый год сказаний, поверий, обычаев и пословиц русского народа. — М.: Издание книгопродавца М. В. Клюкина, 1901. — С. 351—359.
  • Кошмина И. В. Русская духовная музыка: Пособие для студ. муз.-пед. училищ и вузов: В 2 кн.. — М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2001. — 160 с. — ISBN 5-691-00701-7.
  • Народный календарь Кемеровской области / Сост., авт. вступ. ст. и примеч. Е. И. Лутовинова. — Кемерово: Кузбассвузиздат, 1998. — 208 с.
  • Лозка А. Ю. Беларускі народны каляндар (белор.). — Мн.: Полымя, 2002. — 238 с. — ISBN 98507-0298-2. (белор.)
  • Ляховская, Л. П. Календарь славянской жизни и трапезы. — М.: МСП, 1999. — 464 с. — ISBN 5-7578-0066-6-1.
  • Ляховская, Л. П. Православная обрядовая кухня : праздники, традиции, обычаи, обряды. — СПб.: Кристалл, 2001. — 446 с. — (Мир увлечений). — ISBN 5-306-00118-1.
  • Некрылова А. Ф. Круглый год. Русский земледельческий календарь. — М.: Правда, 1991. — 496 с. — ISBN 5-253-00598-6.
  • Религиозная обрядность: содержание, эволюция, оценки / Под общ. ред. А. С. Онищенко. — К.: Выща школа, 1988. — 272 с.
  • Солодовникова Н. В. Обрядовый фольклор Красненского района // Традиционная культура Белгородского края. – Вып. 2. – Красненский район. – Сборник научных статей и фольклорных материалов из «Экспедиционной тетради» / Ред.-сост. В. А. Котеля. — Белгород: ГУК «БГЦНТ», 2008. — Вып. 22. — С. 18—28.
  • Русские: народная культура (история и современность) / Отв. ред. И. В. Власова. — М.: ИЭА РАН, 2000. — Т. 4. Общественный быт. Праздничная культура. — 244 с. — ISBN 5-201-13720-2.
  • Толстая С. М. Полесский народный календарь. — М.: Индрик, 2005. — 600 с. — (Традиционная духовная культура славян. Современные исследования). — ISBN 5-85759-300-X.
  • Мак / Усачёва В. В. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2004. — Т. 3: К (Круг) — П (Перепёлка). — С. 170–174. — ISBN 5-7133-1207-0.
  • Усов В. В. Русский народный православный календарь. — М.: Издательский Дом МСП, 1997. — Т. 2. — 576 с. — ISBN 5-7578-0028-3.
  • Шангина И., Некрылова А. Русские праздники. — СПб.: Азбука, Азбука-Аттикус, 2015. — 464 с. — (Русская энциклопедия). — ISBN 978-5-389-11816-4.
  • Св. Макивеј // Обичаји народа српскога. Књига 2 / Уредио Тих. [Тихомир] Р. Ђорђевић. — Београд: Српска краљевска академија. Државна штампарија Краљевине Србије, 1909. — 468 с. — (Српски етнографски зборник / Српска краљевска академија ; књ. 14). (сербхорв.)
  • Легурска П., Китанова М. Тематичен речник на народния календар – теоретична основа и принципи // Български фолклор. Том 30. — София: Институт по фолклор, Българска академия на науките, 2004. — С. 80–102. (болг.)
  • Петровић П. Ж. Макавеј, Макивије // Српски митолошки речник. — Београд: Нолит, 1970. — С. 211. — 317 с. — (Библиотека Синтезе). (сербхорв.)

Кылвер-влак

"https://mhr.ruwiki.ru/w/index.php?title=Мӱй_Спас&oldid=346374" гыч налме