Олыкмарий йылме

Олыкмарий йылме
Шкелӱм	Олык марий йылме
Эл-влак	Россий
Официал статус	Марий Эл
Кутырышо-влакын тичмаш чотышт	олык-эрвел: 365 316 (2010 ийысе калык перепись)
Статус	йомын кертме шотышто лӱдыкшӧ уло[d]
Классификаций
Категорий	Евразийысе йылме-влак
Урал еш Урал еш Финно-угор укш Финн-пермь йылме-влак Марий йылме
Возыктыш	кириллице (марла возыктыш)
Йылме код-влак
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	mhr
WALS	mme
Atlas of the World’s Languages in Danger	347
Ethnologue	mhr
ELCat	3203
IETF	mhr
Glottolog	east2328

Олыкмарий йылме але олык-эрвел марий йылме — марий йылмын стандартыш кондымо сылнымут нормо гыч иктыже, тудым, тӱҥ шотышто, Российын европо кумдыкыштыжо илыше марий-влак кучылтыт. Олыкмарий йылме, курыкмарий да руш йылме семынак, Россий Федерацийын Марий Эл Республикыштыже кугыжаныш йылмылан шотлалтеш.

Возыктыш

Тӱҥ статья: Марла возыктыш

Марла возыктыш кириллице негызеш XVIII курымын кокымшо пелыштыже шочын. Кызытсе алфавит (икмыняр вашталтыш дене) 1870-ше ийла гыч кучылталтеш.

Олыкмарий йылмын кызытсе алфавитше шке тӱсшым 1938 ий 7 март гыч 20 март марте эртаралтше туныктышо, ВКП(б) обкомын пашаеҥже, МАССР Наркомпрос, Калыкле социалист тӱвыран марий шанче-шымлыше институтшо, Марий пединститут, Марий коммунист кӱшыл ялозанлык школ, марий газет, Учредгиз пашаеҥ-влакын погынымаштышт пеҥгыдемдалтын, тыгодым каҥашымаште РСФСР Наркомпрос председатель У. Т. Контюков да Руш огыл школ-влакым шанче-шымлыше рӱдӧ институтын ӱшанъеҥже проф. Ф. Ф. Советкинын каҥашымаште налын. Олык-эрвел марла йылме проектын мучаш марте рашемдымашым Андреев И. Ф., Иванов Г. С., Контюков У. Т., проф. Советкин Ф. Ф. ыштеныт.

Олыкмарий алфавит:

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к
Л л	М м	Н н	Ҥ ҥ	О о	Ӧ ӧ	П п	Р р	С с	Т т	У у	Ӱ ӱ
Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Лингвистике ойыртем

Йылмын йӱк радамже (фонетике да фонологий)

Йоҥ йӱк-влак (йоҥ)

Марий йоҥ йӱк-влак артикуляцийын лушкыдылыкшо дене ойыртемалтыт. Кутырымаште йоҥым лукмо годым йӱкым лукшо орган-влак, руш йоҥ йӱк дене таҥастарымаште, ятырлан лушкыдыракын каласалтыт.

Марий йоҥ йӱк-влак чыла могырымат икгайрак улыт: йӱкыштӧ дифтонгизаций (кок йӱканыш савырнымаш) йӧршеш уке. Йоҥ йӱк-влакын икгай улмышт ойлымо годым йӱк орган-влакын тиде але вес йоҥ йӱкым каласаш кӱлмылан иксемын верланен келыштаралт аралалтмышт дене умылтаралтеш.

Пералтышдыме йоҥ-влак огыт редуцироватлалт (огыт келыштаралт), мутмучаш гына вашталтеш. Тыште нуно раш огыт каласалт, молан манаш гын, йӱкым лукмо пеҥгыдыкым йомдарат.

Ончыл радам		Шеҥгел радам
Тӱрван	Тӱрваҥдыме	Тӱрван	Тӱрваҥдыме
/ü/	/i/	/ə̃/ /ы/	/и/
/ö/	/e/	/a/	/o/

Соҥ йӱк-влак

Соҥ йӱк-влакат, йоҥ йӱк семынак, артикуляцийын лушкыдо улмыж дене ойыртемалтыт.

Марий йылмыште пеҥгыде соҥ-влак ончыл радаман йоҥ-влак ончылно нигунамат огыт пушкыдем: теле /téle/, тиде /tíde/.

Марла йылмыште 4 пушкыдо соҥ йӱк уло: /č, l’, ɲ, j/.

			Тӱрван	Йылмымучаш	Йылмывокшел	Йылмыдӱҥ
Тӱкнен лекше	Пудештше	Шургышо (шумный)	п /p/ б /b/	т /t/ д /d/		к /k/ г /ɡ/
		Сонант-влак	м /m/	н /n/	нь /ɲ/	ҥ /ŋ/
	Аффрикат-влак	Шургышо		ц /c/ ч /č/
Ишалтше	Шургышо			с /s/ з /z/ ш /š/ ж /ž/		х /х/
	Сонант-влак			л /l/	ль /l’/ й /j/
Чытырналтше	Сонант-влак			р /r/

Йоҥ йӱк-влакын келыштаралтмышт (гармонийышт)

Йоҥ йӱк-влакын келыштаралтмышт — тиде суффиксысе да мутмучашысе йоҥ-влакын мутвожысо йоҥ йӱклан келыштаралтмышт дене кылдалтше кончыш.

Тӱрвӧ могырым йоҥ-влакын келшымашышт

Пералтыш тӱрван йоҥлан /ü, ö, u, o/ логалеш гын, мутын мучаш йоҥжат тӱрваҥше лиеш: кӱтӱ /kütǘ/ — кӱтӱштӧ /kütǘštö/. Пералтыш тӱрваҥдыме йоҥлан /i, e, a, ə/ логалеш гын, мутын мучаштыже /e/ тӱрвыдымӧ йоҥ лиеш: кид /kit/ кид — кидыште /kidə̃šte/, школ /škol/ школ — школлаште /škollášte/.

Радам могырым йоҥ-влакын келыштаралтмышт

Мутын икымше слогыштыжо /i, e, ü, ö/ ончыл радамын йоҥжо шога гын, тудын деч варасе слоглаштат ончыл радамын йоҥ-влак лийшаш улыт: кӱзӧ /kǘzö/, имне /imɲe/. Икымше слогышто /u, o, ə̃, a/ шеҥгел радамын йоҥжо шога гын, тудын деч варасе слогын йоҥ-влакыштат кокымшо радамын лийшаш улыт: агур /agur/ — агурышто /agúrəšto/.

Пералтыш

Марий йылмыште пералтыш тӱрлӧ верыште лийын кертеш, ик мутышто икымше слогыш логалеш гын, вес шомакыште — кокымшыш да т. м.: ава /avá/, муро /múro/. Кутырымо годым чыла мут пералтышан огыл. Пералтыш гыч, дене, деке, деч почеш мутлаш ок воч: пӧрт гыч /pört gə̃č/, муро дене /múro dene/.

Мутым ыштыме да вашталтыме годым пералтыш ик слог гыч весыш куснен кертеш: ола́ /olá/, олана /olaná/.

Тыгак ончо

Марий йылме

Палемдымаш

Литератур

• Андреев И. Ф., Григорьев Я. Г., Иванов Г. С., Смирнов К. Ф., Учебник Лугово-восточно-марийского языка, Йошкар-Ола, 1941;
• Зорина З. Г. Марийский язык для всех, Йошкар-Ола.: Марийское книжное издательство, 1990. — 224 с .;

Кылвер-влак

• Сайт Кадзуто Мацумуры о марийском языке Архивысе копий 21 шорыкйол 2022 гыч (англ.) (яп.)
• на нём луговомарийско-русско-японский словарь  (неопр.). Дата обращения: 27 шорыкйол 2022. Архивировано 26 шорыкйол 2021 года.
• Электронные марийские словари, марийские словари онлайн. Марийская грамматика  (неопр.). Дата обращения: 27 шорыкйол 2022. Архивировано 15 теле 2012 года.
• Электронные марийские словари онлайн.
• Большой марийско-русский словарь онлайн.
• Mari Multilingual Dictionary
• Финно-угорская электронная библиотека
• Электронная коллекция изданий на марийском языке  (неопр.). Дата обращения: 27 шорыкйол 2022. Архивировано 21 шорыкйол 2022 года.
• Проблемы марийской и сравнительной филологии  (неопр.). Дата обращения: 27 шорыкйол 2022. Архивировано 27 шорыкйол 2022 года.