Марий кочкыш

Йошкар-Олаште верланыше калыкле кочкыш кафе

Марий кочкыш — марий калыкын кочкышым ямдылыме йӱла сымыктышыже.

Сийын ойыртемалтше палыже

Марий калыкын сийлыме сымыктышыже курымла дене вияҥын. Марла кочкышын негызыштыже мланде пашам ыштен илымаш да озанлыкысе суртвольыкым ончен куштымаш улеш. Сийым ямдылыме тӱвыраште шагал огыл верым йӱлаш пурышо сомыл — сонарлыме да ир кушкылым погымо паша налеш. Марла кочкышыште Юл да Урал кумдыкышто илыше калык-влакын сийыштлан келшен толшо шуко икгайлык уло, туге гынат марла сийгудын шке шот-радамже, шкешотан палыже уло, ты пале-влак тудым моло калык-влакын сийже деч ойыртемалтшым ыштат. Мланде паша шочыктен шога млане сийым: ложаш ден шӱрашым. Кинде — кажне кечын кочмо тӱҥ кочкыш, пайрем але йӱлам шуктымо годымат, кумалтышыштат, юмылан пӧлек шотыштат кинде тӱҥ сий улеш. Ложаш дене шергиндым, оварчыкым, салмагиндым, эгерчым, подкиндым, тӱрлӧ мелнам, когыльым, кыравецым, ӱячам, мӱгиндым, нӧшмыгиндым кӱэштыныт.

Кажне кечын кочмо сийлан вӱдеш, шӧреш шолтымо пучымыш, немыр шотлалтыныт, пайрем йӱла, кумалтыш шотым шукташ немырым шыл лем денат шолтеныт. Пучымышлан чыла тӱрлӧ шурно шӱрашым кучылтыныт: шӱльӧ, шыдаҥ, полто, уржа, шемшыдаҥ. Мландысе да пакса саска тӱрло шӱрым, лемым, штим шолташ йӧным ыштен. Шӱр тӱрлӧ кочкышым кучылтмо шот дене тӱрлӧ улеш: шыл шӱр, кол лем, лашка шӱр, поҥгӧ шӱр, пурса шӱр да т. м.

Марла сийгудышто кумда верым вольык деч налме кочкыш айла: шыл (пызе, пай), шӧр (торык, шӧрӱмбал, ӱй), муно. Кочкыш шотеш ушкал, шорык, имне шылым, сурт кайык шылым кучылтыныт. Акрет годым марий-влак сӧсна ден каза шылым кочкын огытыл, «юмылан йӧрдымӧ кочкышлан» шотленыт. Тошто йӱла дене толшо утларак чапланыше сийлан таче сокта шотлалтеш (шолышко шӱрашым, шылым, коям тыгыдын падыштен шолтымо). Соктат тӱрло лиеш: уло вӱрсокта, але тыгайракак вӱрчуҥга.

Марий калыкын илыме кумдыкшо чодыралан, эҥерлан, ерлан да олыклан да нурлан поян улмыжо тысе еҥ-влаклан ятыр тамле да витаминан, минерал вартышан кочкышым ямдылаш йӧным ыштен (йӱштӧ кочкыш, кушкылвӱд, пӧчыж, пызлыгичке, пызлыгичке йӱыш, мӱйпӱрӧ, поҥгӧ да т. м.), кол сий (сӱгыгол дене ужарсий (салат), кок пачаш колшӱр, шинчалтыме да коштымо колан лем, коҥгасе пареҥге, кӱктымӧ кол да молат), ужар шудо дене сий (ужар шудо лем, полдран шӱр, ковыштан ужар шӱр). Янлыклан да кайыклан поян чодыра марийын кочкыш-сийжым ятырлан улаҥден. Ир янлык гыч маска, шордо, мераҥ, ур, шулдыран кокла гыч лудым, сузым, кӱдырым, ирмузым, музым сонарленыт. Шылым коҥгаш улныктареныт, тӱл ӱмбалне шолтеныт, шолгым валне, южгунам шолгымыштат кӱктеныт. Ир кайыкомбым, йӱксым сонарлаш чаралтын, нуным «юмын кайыклан» шотленыт.

Марла сийгудо моло калык кочкыш семынак эре вашталт вияҥеш, у кочкыш дене пойдаралтеш.

Йӱлаш пурышо сий

Марла сийгудын пайрем-йӱла сийже: команмелна, подкогыльо да кыравец. Нине сий-влак тачысе кочкыш сымыктышыште тӱрлӧ тӱшка марийын тамгаж семын (бренд) вийым налыныт. Марла кочкышын эн ару сийжылан мӱйым шотлат.

Марла сийгудын пайрем-йӱла сийже: команмелна, подкогыльо да кыравец. Марий Эл Республикысе калыкле тоштерысе ончер

Десертлан ложаш гыч ӱячам шотлалтеш. Тудым ӱйыштӧ кӱктат, вара шере мӱйышто чыкен луктыт.

Кажне кечын подылмо йӱышлан тувыртыш, торык, йыра, ӧран, шопо, пакчасаска вӱд, шудо вӱд (арлыган, пӱртньык, матрушка), вондер лышташ да саска чай (шоптыр, эҥыж, пӧчыж) шотлалтыт.

Куштылгын руштыктарыше йӱышлан кинде да умла, ушмен дене шолтымо пура (сыра) шотлалтеш. Чот руштыктарыше йӱыш — тиде пӱрӧ (мӱйпӱрӧ), шорва. Марий мландын Руш кугыжанышыш ушымек, чот руштыктарыше ош арака да саска арака калыкыш шыҥен. XIX курым мучаште марий-влак коклаште кинде аракам шолтымо йӱла шочын.

Палемдымаш

Литератур

• Юадаров К. Г. Марийская крестьянская кухня. — Йошкар-Ола, 2006.
• Пища и утварь // Марийцы. Историко-этнографические очерки. — Йошкар-Ола: МарНИИЯЛИ, 2005. — С. 108—117. — 336 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94950-027-X.
• Марийская кухня // Культура питания. Энциклопедический справочник / Под ред. И. А. Чаховского. — 3-е издание. — Мн.: «Белорусская энциклопедия имени Петруся Бровки», 1993. — С. 170. — 540 с. — ISBN 5-85700-122-6.

Кылвер-влак

• Марийская кухня — Финно-угорский информационный центр.
• Марийская кухня: кулинария России — Кулинарный Эдем.
• Марийская кухня