Пуртымаш
| Пуртымаш | |
|---|---|
 Самырык-влакын кайымышт. Кӱчылан туп могыржо. Северодвин сӱрет, XVIII курымаш | |
| Тӱрлылык | Калык-христиан |
| Вес семын | Третья Пречистая (укр.), Самырык ешын пайремже, «Женска Богородица» (серб.) |
| Тыгак | Храмыш шнуй деч шнуй Юмынавам пуртымаш (черк.) |
| Ыҥ | Тер корным ыштымаш |
| Палемдат | славян-влак |
| Кече | 4 декабря (21 ноября) |
| Пайремлымаш | Тер дене мунчалтымаш, самырык-влакым чеслмаш |
| Йӱла | Теле ужалкалымаш |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Пуртымаш — славян-влакын кечышотышто 4 декабрьыште (21 ноябрьыште) толшо кече — Храмыш шнуй деч шнуй Юмынавам пуртымаш палемдалтеш[1][2]. Славян-влак кече теле тӱҥалме (Пуртымо) дене кылдалтын ман шоненыт[1] — теле йӧршешлан толеш; ты кечым модын, издер дене мунчалтен эртареныт.
Кечын моло лӱмжӧ
руш. Введение[3], белор. Увядзенне[4], Уводзіны, Вядзяннё, Вядзенне, Вадзенне, Багародіца[5]; полес. (В)веденье, (В)веденьё, Введенщина, Воденье, Коляда, Оведенье[6]; укр. Введення, Третя Пречиста[7], Видіння[8]; болг. Вълчата Богородица[2]; серб. Ваведење, Женска Богородица[9].
Илыш-йӱла
Калыкыште пайрем лӱмым «ведение»/«вӱдымаш»[10] мут дене кылденыт: (...«Варварам вӱденыт)[11]. Кунам кузе лектеш — але «кӱжгӧ ий», але «Вӱдымаш ийым пудыртылеш»[3]. Пуртымо капка гоч, манеш, теле шоҥгымат, изиракымат, кайыкымат, чыла тӱрлӧ янлыкымат вӱда. Ок чыте чон шокшым иян капка. Садланак Пуртымо годым лывыртыш. Пуртымо годым йӱштӧ толын гын, моло шушаш пайремланат йӱштым вучо[12].
Но шукыж годым теле толын да тер корно палемдалтын, садлан Пуртымо годым теле модмаш тӱҥалын — тер дене мунчалтеныт. Пуртымаш «самырыкым ончымо» йӱла дене тӱҥалын. Самырык мужыр улман ешыш родо-тукымышт нунын лекмыштым ончаш чумыргеныт[13]. У ешын лекмыж деч ончыч ӱстелеш сий погалтын, сийлымаш изиш гыч кӱрылтын да самырык-влакын суртыш пӧртылмекышт, уэш шуйнен. Модаш погынышо мужыр сурт лондемыш шарыме ужган межан велжым тошкал лекшаш улыт улмаш. Оньача ден оньава, оръеҥым ден эргыштым икымше гана издер дене мунчалтымашке ужатышыла, пеленже кайыше-влакым чыла сай лийже манын, князь ватым тӱрлӧ ойго деч аралаш сӧрваленыт[14].
Рвезе-влак тиде кечын курык гыч издер дене мунчалтен, тыге муреныт:
Пуртымо жап толын,
Телым пӧртыш пуртен,
Имньым терыш кычкен шогалтен,
Корно корнышко луктын,
Эҥерысе ийым ӱштын шынден,
Сер дене кылден,
Мланде деке таптен шынден,
Лум ияҥден,
Изи рвезе-влакым,
Йошкар ӱдыр-влакым
Издерыш шынден,
Ийтер ден курык гыч мунчалтен...
[15]
Мозыро-Припятьысе Полесьеште Пуртымашлан емыж когыльым шолтеныт. Ик подкогыльо кӧргыш оксам пыштен кертыныт: «кӧ кумырым муэш — тудо пиалан лиеш»[16].
Тиде кечым поснак ӱдырамаш-влак кугун пагаленыт: тудо вий дене сотемдара, нунын пӱрымашыштым, илышыштым, пашаштым шотыш кондаш полша[13]. «Пуртымаш — ӱдырамаш пайрем»[17].
Черниговысо Полесьеште белорус ӱдыр-влак пайрем ожсыгечын малаш вочшыла туштеныт: «Шнуй пуртымаш, вӱдӧ мыйым туш, кушто илаш пӱралтын». Тыге ончыкылык марийжын пӧртшым омо дене ужаш шоненыт[4].
Украинын южо кундемыштыже Пуртымаш кечын посна паша тӱҥалалтын, идалык мучо нуно икшырымын да ласкан ышталтышт манын. Черкас областьыште ожно южо ӱдырамаш пелйӱд жапыште омса лондемыш чара шинчын, шке ӱдымӧ кынем шӱдыреныт, «щоб прядиво пішло на руку»[7].
Подольеште Пуртымаш эрдене озавате-влак шке ушкалышт ӱмбаке кыне нӧшмым шавеныт, водаржым ӱй дене йыгеныт — шукырак шӧрым волтыжо манын. А «ӱмбал нугыдо лийже манын» — ложаш дене нугыдо кышалым шолтеныт да ушкалым пукшеныт. Иктат «вольыкым» поген ынже нал манын, ушкал ден шорыкым тамле пушан шудо дене тӱтыреныт, тидын годым ю мутым пелештеныт[18].
Украинын эрвел кундемлаштыже XX курымышто тошто йӱла лийын — ю ӱдыр-влак Пуртымаш йӱдым вӱдым шнуяҥденыт. Тидлан кӧра ӱдыр-шамыч тыгай верышке погыненыт, кушто кум эҥер ик йогынышко ушнен. Вӱдым кувшиныш темен, кок пу комылям ылыжьеныт, тул сайынак ылыжмеке, нуным шун миске ӱмбалне кученыт да кок тул кокла гыч вӱдым йоктареныт. Тидын годым ю мутым ойленыт. Нуно ӱшаненыт: тыгай шнуй вӱд каче-влакым сымыстараш полша[19].
Украин кресаньык-влак ӱшаненыт: «Пуртымаш марте мландым кольмо дене кӱнчаш лиеш, а тиде кече гыч Благовещений марте кӱнчаш ок лий, вет Мланде кана, кеҥежлан ӱнарым пога»; «Пуртымаш гыч Индешымше изарня (Рошто деч вара индешымше изарнян) валяк дене вургемым кыраш ок лий, тиде шурнывечым сусырта да кеҥежым пасушко тӱтан мардежым конда»; «пачашым Пуртымо деч ончыч почкаш кӱлеш, а кӧ тиде пайрем деч вара почка, тудын нур поранышке савыра, а шкенышт ӱмбаке еҥ шомакым налыт»[20].
Эше ик кече лӱм — «Видение» (укр. Видіння). Слобожан кресаньык-влак тыге ойленыт: Юмо тиде кечын поро дене илыше чон-влакым шке капыштым ончалаш колта: «Чон шке капшым ужеш, сандене «Видение»[8].
Кечывалвел славян-влакын Пуртымо кечын пӱсӧ арверым кучаш чарыме, тыге вольыкым пире кочмо деч араленыт[21].
Калыкмут ден пале-влак
- Юмо телым мландыш конда (белор. Бог прыводзіць зіму на зямлю)[4].
- Пуртымаш толын — Русьыш телым пуртымо[22].
- Пуртымаш — ӱдырамаш пайрем[17].
- Кынем Пуртымо деч ончыч почкаш кӱлеш, а кӧ Пуртымаш деч вара почка, нурыш тӱтаным конда, шке ӱмбакыже еҥын вурсымыжым конда (укр. Коноплі треба потерти до Введення, а той, хто їх тре після цього свята, накликає бурю на поля, а на себе від людей зневагу)[7].
Тыгак ончо
Палемдымаш
- ↑ 1 2 Введение Архивысе копий 9 пеледыш 2017 гыч // РЭМ
- ↑ 1 2 Толстая, 1995, с. 293.
- ↑ 1 2 Ховратович, 1994, с. 157.
- ↑ 1 2 3 Васілевіч, 1992.
- ↑ Васілевіч, 2004, с. 513.
- ↑ Толстая, 2005, с. 296.
- ↑ 1 2 3 Сапіга, 1993.
- ↑ 1 2 Воропай, 1958, с. 16.
- ↑ Недељковић, 1998.
- ↑ Некрылова, 1991, с. 23.
- ↑ Грушевський, 1993.
- ↑ Рожнова, 1992, с. 514.
- ↑ 1 2 Чичеров, 1957, с. 42.
- ↑ Коринфский, 1901, с. 492.
- ↑ Коринфский, 1901, с. 491.
- ↑ Гурко и др., 2010, с. 342.
- ↑ 1 2 Баранова и др., 2001, с. 49.
- ↑ Воропай, 1958, с. 15.
- ↑ Воропай, 1958, с. 14–15.
- ↑ Воропай, 1958, с. 15–16.
- ↑ Чичеров, 1957, с. 37.
- ↑ Коринфский, 1901, с. 490.
Литератур
- Баранова О. Г., Зимина Т. А., Мадлевская Е. Л. и др. Русский праздник. Праздники и обряды народного земледельческого календаря. Иллюстрированная энциклопедия / Науч. ред. И. И. Шангина. — СПб.: Искусство-СПБ, 2001. — 668 с. — (История в зеркале быта). — ISBN 5-210-01497-5.
- Коринфский А. А. Введенье // Народная Русь : Круглый год сказаний, поверий, обычаев и пословиц русского народа. — М.: Издание книгопродавца М. В. Клюкина, 1901. — С. 489—494.
- Некрылова А. Ф. Круглый год. — М.: Правда, 1991. — 496 с. — ISBN 5-253-00598-6.
- Некрылова А. Ф. Русский традиционный календарь: на каждый день и для каждого дома. — СПб.: Азбука-классика, 2007. — 765 с. — ISBN 5352021408.
- Погодой год припоминается: русский народный земледельческий календарь / Б. Ховратович. — Красноярск: Красноярское книжное изд-во, 1994. — 206 с. — ISBN 5-7479-0447-7.
- Рожнова П. К. Радоница. Русский народный календарь: обряды, обычаи, травы, заговорные слова. — М.: Дружба народов, 1992. — 174 с. — ISBN 5-285-00135-8.
- Введение / Толстая С. М. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1995. — Т. 1: А (Август) — Г (Гусь). — С. 293. — ISBN 5-7133-0704-2.
- Толстая С. М. Полесский народный календарь. — М.: Индрик, 2005. — 600 с. — ISBN 5-85759-300-X.
- Чичеров В. И. Зимний период русского народного земледельческого календаря XVI – XIX веков. — М.: Издательство Академии Наук СССР, 1957. — 237 с.
- Шангина И., Некрылова А. Русские праздники. — СПб.: Азбука, Азбука-Аттикус, 2015. — 464 с. — (Русская энциклопедия). — ISBN 978-5-389-11816-4.
- Этнокультурные процессы Восточного Полесья в прошлом и настоящем / редакционная коллегия: А. Вл. Гурко, И. В. Чаквин, Г. И. Касперович. — Мн.: Беларуская навука, 2010. — 466 с. — (Национальная академия наук Беларуси, Институт искусствоведения, этнографии и фольклора имени К. Крапивы).
- Васілевіч Ул. А. Беларускі народны каляндар (белор.) // Паэзія беларускага земляробчага календара. Склад. Ліс А.С.. — Мн., 1992. — С. 554-612. Архивировано 11 ага 2012 года.
- Васілевіч Ул. А. Увядзенне (белор.) // Беларуская міфалогія: Энцыклапедычны слоўнік / С. Санько, Т. Валодзіна, У. Васілевіч і інш. — Мінск: Беларусь, 2004. — С. 181—183. — ISBN 5-85270-068-1.
- Воропай О. Звичаї нашого народу (укр.). — Мюнхен: Українське видавництво, 1958. — Т. 1. — 310 с.
- Грушевський М. С. Історія української літератури, В 6 т. 9 кн (укр.) / Упоряд. В. В. Яременко. — К.: Либідь, 1993. — Т. 1.
- Недељковић М. Српски обичајни календар просте 1998 године. — Београд: Чин, 1998. Архивысе копий 20 шорыкйол 2009 гыч
- Сапіга В. К. Українські народні свята та звичаї (укр.). — К.: Т-во «Знання України», 1993. — 112 с. — ISBN 5-7770-0582-9.
