Вершинин, Константин Андреевич

Константин Андреевич Вершинин
Совет Ушем Герой авиаций генерал-полковник Константин Андреевич Вершинин. 1945
Шочмо кече	21 ага (3 пеледыш) 1900
Шочмо вер	Боркино[d], Яраҥ уезд[d], Виче губерний[d], Россий империй[d]
Колымо кече	30 теле 1973(1973-12-30) (73 ий)
Колымо вер	Моско, Совет Социализм Республик-влак Ушем
Пурымаш	Россий империй →  СССР
Войскан родшо	СССР ВВС
Службо жап	1919—1973
Званий
Командоватлен	Кечывалвел фронтын ВВС, 4-ше юж армий, Кавказ вес вел фронт ВВС, Баку кундемысе ПВО, 57-ше юж армий, 24-ше юж армий, ССССР-ын ПВО войскаже, СССР сарзе-юж вий
Кредалмаш/сар	Российысе Граждан сар[d] Кугу Ачамланде сар
Награде да премий
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Константин Андреевич Вершинин (21 майыште (3 июньышто) 1900, Боркино, Виче губерний — 1973, 30 декабрь Моско) — совет сарзывуйлатыше, СССР Сарзе-юж вий дене Тӱҥ командоватлыше, Авиацийын Тӱҥ маршалже (1959), Совет Ушемын Талешкыже (1944). ПСС Член (1961—1971). СССР Кӱшыл Советшын депутатше II (1946—1950), IV—VII (1954 ий гыч) созыв-влак.

Илыш корныжо

Виче вел Вершинин-влакын акрет тукымышт гыч. Шочын Яраҥ уезд Боркино ялыште (тений — Киров кундем, Шанчара вел). Руш. Плотник еш гыч, шкеже самырыкше годым чодыра руышо лийын. Черке-приходысо школым тунем лектын.

1915 ий гыч тӱҥалын, икмыняр ий Виче губернийысе Провой иксаште пагыт жаплан чумырымо тӱшкаште плотник пашам ыштен. 1919 ий июнь гыч Пашазе-кресаньык Йошкар Армийыште. Симбирскысе пехото команде курсым (1920), РККА-н Коминтерн лӱмеш «Выстрел» кӱшыл тактике-стрелок школжын команде кышкаржым (1923), проф. Н. Е. Жуковский лӱмеш РККА-се Сарзе-юж академийым (1932) тунем лектын.

Граждан сар

Граждан сарын салтакше. РККА-ште икымше пашаже — Симбирскысе пехото шапаш полкын йошкарармеецше, тиде тӱшка дене Воронеж губернийысе кресаньык пудыранчыкым (восстанийым) темдалмаште лийын. Курсым тунем лекемеке (1920) — Смоленский губернийысе Дорогобуж олаште марш пехото полкысо стрелок-влак ротын командирже, Польшо чек воктенсе губернийлаште Булак-Балаховичын формированийже ваштареш кредалын. 1921 ийыште полк Тамбов губернийыш куснен, туштыжо Тамбов вашшогымашым темдалме годым пеш кугу сарзе кредалмашлаште лийыныт.

Сар кокласе пагыт

Граждан сар деч вара 1923 ий гыч Юл сарзе округын Йошкартистан пехото 12 курсшын туныктымо ротыж дене командоватлен, 1928 ий гыч — Озаҥыште стрелок батальонын командирже. 1929 ийыште М. В. Фрунзе лӱмеш Сарзе академийыш пурен, икымше курсшым сайын тунемын, тылеч вара, 1930 ийыште, кӱштымӧ почеш сарзе-юж вийышке кусаралтын да РККА-н проф. Н. Е. Жуковский лӱмеш сарзе-юж академийыш кусаралтын.

1932 ийыште, академийым тунем пытарымеке — РККА ВВС-ын Шанче-шымлыше институтын техник пӧлкажын вуйлатышыже, 1933 ий январь гыч — авиаций бригаде штабын оператив пӧлкажын начальникше, 1934 ий гыч — РККА-н кӱшыл чоҥештылме-тактике курсысо эскадрилийын командирже. Туштак, курсант-влак пелен, бомбардировщикым пилотироватлыме пашалан тунемын, а 1935 ийыште лётчик-влакын Качинысо кӱшыл авиаций школышто Сарзе лётчик пашам шукташлан экстерн дене экзаменым кучен. 1938 ий август гыч — чоҥештылше-влакын моштымыштым саемдыме шотышто Кӱшыл авиаций курс вуйлатышын чоҥештылме шотышто полышкалышыже.

1940 ийыште ВВС штаб гыч писын шуктышаш кӱштык почеш, Москошко 5 бомбардировщикым колташ кӱштен, экипаж шотеш курсышто тунемше сарзе-влакым темлен. Неле игечылан кӧра, кум самолётшо чоҥештымаште шуҥгалтын, еҥ-влак коленыт. Вершинин Сарзе округысо сарзе трибуналыш логалын, суд тудым тӱрыснек чыныш луктын. Но дисциплине радам почеш полковник лӱмпале гыч Вершинин подполковникыш волталтын да авиаций дивизийын командиржын алмаштышыже лийын. Но 1941 ий майыште Чоҥештылше-влакын моштымыштым саемдыме шотышто Кӱшыл авиаций курсышкак пӧртылтеныт, тидын годым нунын начальникыштлан шогалтеныт. Тунамак салтакын лӱмпалыжым уэш пӧртылтымӧ.

Кугу Ачамланде сар

Кугу Ачамланде сарым полковник Вершинин саде курсын начальникше семынак вашлийын, нунын пӱтынь пашаштым сар жаплан келыштарен уэмден. 1941 ий 26 сентябрьыште Кечывалвел фронтысо ВВС командирлан шогалтеныт. 1941 ий сентябрь-ноябрьыште Донбассым аралыме операцийысе фронтысо ВВС сар пашам виктарен, Ростовым аралымаште (ноябрь 1941 ий) да 1941 ий ноябрь-декабрьыште Ростов верч тушман дене вашпижмаште операцийым вуйлатен. ВВС фронтысо пытартыш операций поснак кӱкшын аклалтын, вет Вершинин тунам шагал чотан авиацийын вийжым эн кӱлешан ик тӱшкашке чумырен, тыге тудо тунамсе ВВС-ысе посна армийлан тӱткыш лийме принципым пудыртен да фронтын тӱҥ верыштыже юж кумдыкым мемнан-влак араленыт. 1942 ий икымше пелыштыже Барвенков-Лозов да Харьков аралалтме операцийлаште лийын. Авиацийын генерал-майоржо (22.10.1941).

1942 ий май гыч — 4-ше юж армийын командирже (Кечывалвел, Йӱдвел-Кавказ да Кавказ вес вел фронт-влак тура кредалыныт), 1942 ийыште кеҥежым да шыжым совет-герман фронтын кечывалвел флангшым аралыме кредалмашлаште лийын. 1942 ий сентябрьыште — 1943 ий апрельыште — Кавказ вес велысе ВВС командирже, нуно 4-ше да 5-ше юж армийыш пуреныт, тыгак ВВС-ысе Шем Теҥыз флотын. Кавказым аралыме да тудын верч ончыко атакыш кайыме жапыште шкенжым сайын ончыктен. Кавказыште совет войска-влакын ончык эртыме годым К. А. Вершинин писын огыл, но кӱкшӧ маневрым ыштен кертше И-153 («Чайка») самолёт дене пайдаланаш темлен, нуно тушманым изи кӱкшака гыч атаковатленыт.

1943 ий майыште авиаций майор К. А. Вершининым уэш Йӱдвел-Кавказ фронтын кышкарышкыже пурышо 4-ше юж армийын командующийжылан шогалтыме. 1943 ий апрель-июньышто Армийын вуйлатышыже тымарте кугыт шотышто нигунам уждымо илаш-колаш кугу юж кредалмаште лийын. Тушто Вершинин ончыл линийыште чарныде авианаводчик-влакын эскерымышт дене кумдан пайдаланен, юж кредалмаште вийым иктеш чумырымо (массирований) йӧным кучылтын, (ондак юж бойышто южгунам гына полк пӱтынек лийын гын, Кубань ӱмбалне ик жапыштак вич истребитель полк марте кредалмашке ушнен) сарым вӱдымӧ моштымо шинчымаш дене пайдаланен моштымыжо тыгак сеҥымашке конден (совет ас А. И. Покрышкин мемуарыштыже К. А. Вершининын эртарыме истребитель-влакын армийысе конференцийышт нерген воза, сар деч ончычсо кок ий жапыште тыгай нерген колалтынат огыл улмаш).

Вара 4-ше юж армий Новороссийск-Таман (сентябрь-октябрь 1943), Керченск-Эльтигенск десант (ноябрь-декабрь 1943), Крым стратегий (апрель-май 1944) наступленийысе операцийлаште чот тыршен. 1944 ий май-июньышто армийым совет-герман сарын рӱдӧ ужашышкыже кусареныт, тушто Белоруссийысе, Эрвел-Пруссийысе, Эрвел-Померанийысе, Берлинысе ончылгоч ончык эрташ палемдыме операцийлаште кредалын. Авиацийын генерал-лейтенантше (17.03.1943). Кугу Ачамланде сар жапыште юж армийын командующий-влак кокла гыч ик эн ончыч Авиацийын генерал-полковникше лӱмпалым сулен (23.10.1943).

Совет Ушемын Талешкыже лӱмым сарзе мастарлыклан да 1944 ийысе белорус операцийыште войска-влакым моштен командоватлымыжлан пуымо.

К. А. Вершинин оператив сымыктыш шотышто келге шинчымаш дене, эреак уым кычалме, шындыме задачым шуктымаште усталык шот дене ойыртемалтын. Тидыже тудлан мландысе войска-влак дене кылым моштен кучаш, сухопут войскалан да танк армийлан кӱлеш полышым жапыштыже пуэн шогаш полшен.

Сар деч варасе жап

1946 ий март гыч — Сарзе-юж вий дене Тӱҥкомандующий — СССР-ын обороно министржын алмаштышыже. ВВС саргуралым реактив техникыш кусарыме пашам вуйлатен. Авиаций маршал (1946 ий 3 июнь).

1947 ий 10 ноябрьыште — обороно министрын кӱштымыж деч вара кок тылзат пеле жап гыч — мӱндыр авиацийлык ядер бомбардировчик-влак подразделенийым ыштыме нерген кӱштыкеш шке кидпалыжым пышта (71 испытательный полигон).

Константин Андреевич Вершинин Андрей уныкаж дене. 1970 ий.

1949 ий сентябрьыште кенета паша вержым иземденыт да Баку кундемысе ПВО командоватлаш колтат. 1950 ий февраль гыч сентябрь марте 57-ше юж армийын командующийже. 1950 гыч 1951 ий марте — ГСВГ 24-ше юж армийын командующийже.

1951 ий сентябрь гыч — чекысе линийым аралыше юж войскан командующийже, ВВС Тӱҥкомандующийын алмаштышыже. 1953 ий июнь гыч 1954 ий май — Элын ПВО войскажын командующийже. 1954 ий июнь гыч 1956 ий апрель марте — ПВО Баку округын войскаже-влакын командующийже. 1956—1957 ийлаште — ВВС-ын тӱҥкомандующийжын алмаштышыже.

1957 ий январь гыч — угыч Сарзе-юж вий дене командующий — СССР аралтыш министржын алмаштышыже.

Авиацийын тӱҥ маршалже (1959 ий 8 май). 1969 ий март гыч — СССР-ын обороно министерствыжын генеральный инспекторжо тӱшкаште.

КПСС йыжъеҥ 1919 ий гыч. 1952—1956 ийлаште — КПСС ЦК йыжъеҥжылан кандидат. 1961—1971 ийлаште — КПСС ЦК йыжъеҥже. СССР-ысе Кӱшыл Советын депутатше II (1946—1950), IV—VII (1954 ий гыч) созыв-влак.

Москошто илен. Неле чер деч вара 1973 ий 30 декабрьыште 74-ше ияш колен. Новодевичье шӱгарлаште тойымо.

Еш

• Вате — Валентина Александровна (8.V.1904 — 2.XII.2005), Ульяновскысо театрын балериныже, балетмейстер.
• Елена Вершинина — кугурак ӱдыржӧ (1924), совет сӱретче-мультипликатор.
• Изирак ӱдыржӧ — Инна (1927) — кусарыше.

Шарныктыш

Урем

Вершининын шӱгарже Новодевский шӱгарлаште.

К. А. Вершининын лӱмжӧ дене Российысе да Украинысе ятыр илем ден уремлам лӱмдымӧ:

• Маршал Вершинин лӱмеш — Москошто урем.
• Маршал Вершинин лӱмеш — Кировышто урем.
• Вершинин лӱмеш — Кривой Рогышто урем.
• Вершинин лӱмеш — Крымскыште урем.
• Вершинин лӱмеш — Звениговышто урем.
• Вершинин лӱмеш — Санчурскыште урем.
• Санчурск вел Киров кундемыште Кугу Шишовка ял урем.

Весе

Авиацийын тӱҥ маршалже Константин Вершининлан Кировышто чапкӱ-бюст, 2019 ий

• Н. Е. Жуковский лӱмеш сарзе инженер академийын оралтыштыже мемориал оҥа вераҥдалтын.
• К. А. Вершинин лӱмеш лётчик-влакын Барнаулысо кӱшыл авиаций училище.
• Звенигово олаште С. Н. Бутяков лӱмеш судным чоҥымо заводышто мемориал оҥам сакыме.
• Звенигово олаште Совет Союзын вич Талешкыже-влаклан стеллыште тудын сынжым ончыктымо.
• Вершининын бюстшо Кировысе Сеҥымаш Паркыште.

Суаптарже-влак

• Совет Ушемын Талешкыже («Шӧртньӧ Шӱдыр» медаль, 3869 №) 19.08.1944 ийысе кӱштык.
• Куд Ленин орден (23.12.1942, 21.07.1944, 19.08.1944, 21.02.1945, 20.05.1960, 22.05.1970)
• Октябрь Революций орден (22.02.1968),
• Йошкар Тисте кум орденже (27.03.1942, 3.11.1944, 15.11.1950),
• I степенян Суворовын кум орденже (16.05.1944, 10.04.1945, 29.05.1945),
• II степенян Суворов орден (25.10.1943),
• I степенян Ачамланде сар орден (22.02.1943),
• СССР медаль-влак,
• Йотэл кугыжаныш-влакын орден ден медальышт.

Палемдымаш

Литератур

• Вавилон — «Гражданская война в Северной Америке» / [под общ. ред. Н. В. Огаркова]. — М. : Военное изд-во М-ва обороны СССР, 1979. — 654 с. — (Советская военная энциклопедия : [в 8 т.] ; 1976—1980, т. 2).
• Киселёв А. Н. «Главный маршал авиации К. А. Вершинин». В сб. «Полководцы и военачальники Великой Отечественной войны», выпуск 3. М.: Молодая гвардия. 1985. Серия «Жизнь замечательных людей».
• Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии И. Н. Шкадов. — М.: Воениздат, 1987. — Т. 1 /Абаев — Любичев/. — 911 с. — 100 000 экз. — ISBN отс., Рег. № в РКП 87-95382.
• Вершинин Константин Андреевич // Энциклопедия Республики Марий Эл / Отв. ред. Н. И. Сараева. — Йошкар-Ола, 2009. — С. 274. — 872 с. — 3505 экз. — ISBN 978-5-94950-049-1.
• Вершинин Константин Андреевич // История Марийского края в лицах. 1941—1945 гг. Великая Отечественная война. — Йошкар-Ола: МарНИИЯЛИ, 2015. — С. 45—48. — 374 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-94950-070-5.
• Замков А. В., Никишин А. В., Задорожный В. Н. Маршал Вершинин: мир и война (по страницам семейного альбома). — М.: Музей техники Вадима Задорожного, 2017. — 116 с. — ISBN 5-87012-061-6.

• Колесников А. Ю., Краснов П. В. Вершинин Константин Андреевич // Марийская биографическая энциклопедия / Авт.-сост. В. А. Мочаев. — 2-е изд. — Йошкар-Ола: Марийский биографический центр, 2017. — С. 80. — 606 с. — 1500 экз. — ISBN 978-5-905314-35-3.

Кылвер-влак

• Константин Андреевич Вершинин  (рус.). Сайт «Герои страны».
• Биография К. А. Вершинина. На сайте «Хронос».