Икымше черемис сар
| Икымше черемис сар | |||
|---|---|---|---|
| Тӱҥ ваштӱкныш: Руш-Озаҥ сар (1552—1556), Черемис сар-влак | |||
 Руш сарзывуй-влакын черемис-шамыч деке походышт. 1554 ий | |||
| Жап | 1552 — 1557 | ||
| Вер | кызытсе Марий Эл, Татарстан, Чуваший республиклан да Угарман велын кумдыкышт | ||
| Лектыш | Руш кугыжанышын сеҥымыже | ||
| Тушман-влак | |||
|
|
|||
| Командоватлыше-влак | |||
|
|||
|
|
|||
1552—1557 ийласе икымше черемис сар — марий-влакын ужашыштын Руш кугыжанышыш ушнымо ваштареш кынелмышт да Москосо сарзывийын вашеш экспедицийже. Сарын мучашыже семын чыла марий-влакын Иван Грозный кугыжалан товатмутым пуымаш лийын.
Совет традиций событийым феодал пызырымаш ваштареш класс кучедалмаш семын умылтаренн. ХХ–XXI курымла ушнымаште кундемысе южо историк-влак сарым калыкым эрыкыш лукшаш семын увертарен улыт, кеч марий-влак, Кокла Юлысо моло калык-влакын — суасын, чувашын, мордван шочшышт семынак — 1552–1557 ийлаште кок велныжат кредалыныт, а вуянче радамыште ондак Москошто пыдалмым кычалше кычалше лидер-влакат лийыныт.
Сар деч ончычсо амал
Марий-влакын мландышт Озаҥ ханствыш пуреныт. 1551 ийыште Иван Грозный, тудым шалаташ ямдылалташ тӱҥалмеке, чекыште илыше курыкмарий-влакым шке могырышкыжо савырен. 1552 ий шошым нуно шке пунчалым вашталтеныт, руш ваштареш кынелыныт, но июльлан восстанийым темдалыныт. Олыкмарий-влак, марий калыкын кугу ужашыже, Озаҥ велне кодыныт[1].
Иван Грозный Озаҥым 1552 ий 2 октябрьыште налын. Руш сарзывий кугыжа дене пырля Озаҥ гыч 11 октябрьыште каен, олаште 1500 паяр йочам да 3000 стрелецым коден[2].
Юлышто кержалтмаш
1552 ий 20 декабрьыште, вашке Иван Васильевичын Москош пӧртылмекше, Васильсурск ола гыч сарзывуй-влак Юл кундемысе олык черемис-влакын вуянче семын кержалтмышт, ик тӱшка рушым пуштедымышт нерген уверым колтеныт[3]. Колтымаште тыге ойлалтын: кержалтмылан кӧра колышо-влак коклаште гонец-влак, Озаҥ воктеч шапаш дене пӧртылшӧ купеч ден паярын еҥ-влак лийыныт[4]. Тылеч посна, сарзывуй-влак возеныт: кержалтше-влак коклаште курыкысо еҥ-влакат лийыныт[5].
Васильсурскысо сарзывуй-влакын колтымыштлан вашештен, Иван IV Свияжскысе наместник паярын да сарзывуй князь Пётр Иванович Шуйскийла пуштмашым тергаш да курык велне кержалтше-влакым муаш кӱштен. Кержалтше-влакым кычалаш Шуйский Борозок лӱмедышан сарзывуй Борис Иванович Салтыковлан[4][5][6] кӱштен.
Курык велне илыше-влакын полшымышт да пырля ыштымышт дене пайдаланен[1], Борис Салтыков Цивиль эҥерыште шылын шичше, вуянче кредалмаште лийше-влакым кычал муын да 74 еҥым арестоватлен. Руалтен кучымо кокла гыч икмынярштым верыштак пиктен сакен, молыштым Свияжскыш конден да ола воктен сакен казнитлен[6]. Казнитлыме-влакын погыштым конфисковатлыме да истец-влаклан пуымо[4][5].
«Тугайын йочаже-влакын» кынелмышт
1552 ий 25 декабрьыште Москошко Иван IV дек Озаҥ наместник паярын князь Александр Борисович Горбатый Шуйскийын колтымо еҥ Никита Казаринов толын. Казаринов увертарен: Озаҥысе ала-могай еҥ-влак, нуно «Тугайын икшывышт ден нунын йолташышт» семын палыме улыт, Арск ола кундемыште «осал пашам» ямдылен шогеныт[4]. Иван Грозный деке службыш куснышо мурза Камай Хусейнов ден Никита Казаринов отряд дене командоватлен, кушко тыгак Арск воктене илыше верысе еҥ-влакат пуреныт, Арск велне «Тугай йочаже-влакым» тӱрыс кырен шеледеныт, вуянчылыкым тӱҥалше 38 еҥым илышынек кученыт да Озаҥыш конденыт да тушто сарзывуй-влак ужалымыштлан казнитленыт[5].
«Тугайын йочаже-влакын» кынелмышт пытымек, Озаҥ сарзывуй-влак Арск, Сер кундем да тыгак Олык велне йозакым погаш пижыныт. Йозакым погаш паярын икшыве-влакым Назар Глебовым, Алексей Давыдовым, Григорий Злобиным, Ширяй Кобяков, Яков Остафьевым колтеныт. Палемдыме йозакым тӱрыс погымек, нуно тудым Озаҥыш сарзывуй-влаклан конденыт[5].
Курымсерыш-влак «Тугайын йочаже-влакым» социально але этнически палемдаш йӧным ыштыше уверым огыт кондо, нуным тӱшка мут «Озаҥысе-влак» маныныт. Историк-влак С. Х. Алишев ден А. Г. Бахтин «Тугайын йочаже-влакын» «ачаштым» курык марий Тугайлан мелын лийын ойленыт, тудыжо Озаҥысе лӱман еҥ-влак кокла улмаш, 1546 ийыште Моско дене хан Сафа-Гирей ваштареш ушемым ыштыме шотышто мутланымашым эртарен[1].
1553–1554 ийлаште кынелмаш
Кынелмашын тӱҥалмыже
1553 ий 10 мартыште Моско Озаҥ наместник паярын князь Александр Борисович Горбатый-Шуйский деч олык велне йозакым погышо кок еҥым — суас Мисюрь Лихарев ден руш Иван Скратовым — пуштмо нерген уверым налын. Олык вел еҥ-влак йозакым тӱлаш тореш лийыныт да восстанийым нӧлталыныт. Саргуралан палынак кугу отрядым чумырен, кынелше-влак Арск велыш вонченыт, тушто верысе калыкын полшымыжым вашлийыныт, тыге Арскысе еҥ-влакат восстанийыште участвоватленыт.
Олык велысе ден Арскысе еҥ-влак ик отрядышке ушненыт да «кӱкшӧ курыкышто пу гыч ыштыме авыртыш шеҥгелне» шогалыныт. Кынелше-влак Япанчысе пу авыртыш воктене Озаҥ деч 15 меҥгылан йӱдвел—эрвелне Арскысе Острогым налыныт[1][2], тудым Озаҥым йыр авырен шогымо годым князь Япанчам Шуйскийын сарзывийжын сеҥымыже деч вара шалатыме улмаш[7].
Кынелше-влак дене кредалаш Озаҥ сарзывуй-влак Василий Елизаровын вуйлатыме казак отрядым да тыгак Иван Ершовын вуйлатыме стрелец отрядым колтеныт. Палаш лийдыме амаллан кӧра Елизаров ден Ершовын отрядышт, пу авыртыш деке шумеке, кокыте шелалтыныт да умбакыже кок тӱрлӧ корно дене каеныт, тылеч вара кынелше-влакын кержалтмышт дене йӧршеш кырен шалаталтыныт. Василий Елизаровын отрядше 450 казакым колышым йомдарен, Иван Ершовын отрядыштыже 350 стрелецым пуштмо[4].
Кугу Курыкышто кредалме деч вара кынелше-шамыч шаланыше острогым кудалтен коденыт, вет тудо Озаҥ деч лӱдыкшӧ лишне лийын, да Мёша эҥерын кӱшыл вуйышкыжо кусненыт, тушко нунын дек сер воктенысе еҥ-шамыч ушненыт. Тушто, Озаҥ деч 70 меҥге тораште, кынелше-влак рок гыч кугу карманым ыштеныт, тушто шинчен эртараш шоненыт[2].
Борис Салтыковын походшо
Кынелмашке Озаҥ ханствын пӱтынь шола сер велже ушнен манаш лиеш, Озаҥ шкеже гына кодын, тушто чума эпидемий ылыжын. Кынелше-влак кокла гыч икмынярышт курык велке вончен, мелын еҥ-влакым вербоватлен. Нунын ваштареш колтымо Борис Салтыковын отрядшым[6] 24 мартыште лумаҥше вершӧрыштӧ ече дене улшо кынелше-влак кенета атаковатленыт да кырен шалатеныт. Салтыковым пленыш налыныт да кок ий гыч пуштыныт[8].
Ногай ордаш посольство
Вуянче-влак Ногай Ордам вуйлатыше Исмаил деке делегацийым колтеныт, князьлан тудын эргыжым Магмед-мирзам йодыныт. Исмаил Руш кугыжаныш пелдык лийынат, толшо-влаклан тореш каласен.
Даниил Адашевын походшо
Виче эҥер гыч апрельыште кынелше-влак ваштареш кредалмашке Даниил Адашевын вуйлатыме флотилийым колтымо. Казак-влаклан полшымышт дене Москосо вий верласе икмыняр кредалмаште сеҥен, Юл гоч вончышаш вер-влакым шке кидышкыже налын, олыкмарий-влакым курыкмарий-влак деч ойырен, вуянчыланыше кундем кӧргыш пурен кертын огыл. Олыкмарий-влак Озаҥым да кундемыште кӱлешлык могырым кокымшо карманым, Свияжскым, йыр авырен шогалаш тӧченыт, Муром ден Угарман мландыш лектын коштыныт.
Кынелмашым темдалмаш
Грозный майыште Озаҥ ден Свияжскын гарнизоныштым вияҥден, тушко келшен толшын ончычсо визыт олмеш кандаше да шым сарзывуйым шогалтен. Озаҥын тӱҥ сарзывуйжылан князь Юрий Булгаков-Голициным шогалтыме.
15 тӱжеман кынелше-влак ваштареш Угарман гыч 30 тӱжем еҥан сарзывийым колтеныт, тушкыжо суас ден мордва подразделений-влакым пуртеныт. Толшо кум руш полкым пӱтынь кампанийым виктарыше Семён Микулинский, тыгак князь-влак Иван «Кугу» Шереметев ден Андрей Курбский вуйлатеныт, верысе подразделений-влакым Юрий Кашин-Оболенский, Фёдор Умной-Колычёв да Дмитрий Плещеев вуйлатеныт. Кампаний жапыште Москосо сарзывий 20 чоло кредалмашыште сеҥен, кынелше-влакын Мёшаште рӱдолаштым штурм дене налыныт да йӱлатеныт, воктенысе ял-влакым розмитленыт. 10 тӱжем вуянчым да ныл кугырак вуйлатыше гыч кокытшым — Янчур Измаильтянин ден Алек Черемисиным — пуштыныт. Арск степьысе да сер воктенысе кундемла гыч марий-влак Усеин ден Сарый-батарын вуйлатымышт дене руш сарзывуй-влак деке титакан еҥ семын толыныт, туге гынат олыкмарий-влак кид йымак куснымышт нерген тугак увертарен огытыл.
1554 ий шошым сарзывийын Москош пӧртылмекыже, Иван Грозный походышто лийше-влакым шӧртньӧ медальым да шергакан пӧлек дене суапландарен.
Мамич-Бердейын орешланымашыже. 1554 ий шошо — 1556 ий март
1554 ий кеҥежым олык кундем еҥ-влакын у нӧлталтмашыштын вуйлатышыже Мамич-Бердей лийын. Озаҥын черетан сарзывуйжо Михаил Глинский тудым лыпландараш суас князь-влакым Кебеняк ден Кулай-мурзам колтен, но нуно марий-влак могырыш вонченыт[3]. Нӧлталтше-влакын чотышт, Андрей Курбскийын аклымыже почеш, 20 тӱжем еҥыш шуын, тышке кредалаш ямде улшо ӱдырамаш-влакат пуреныт. Глинский нунын ваштареш Озаҥ суас-влак Еналий Чигасов да Еналий Маматовын у отрядыштым колтен, октябрь мучашлан вуянчалынше-влакын вийышт шаланен пытен, кеч посна тӱшкашт, тидын шотыштак Мамич-Бердейын тӱшкаже, умбакыже шылын шогеныт, эртен кайыше судно-влакым толеныт.
Олыкмарий-влакын мландышкышт теле тӱҥалтыште Иван Мстиславскийын командоватлыме почеш Моско гыч кугу вий толын. Икмыняр тӱшкалан шелалтын, февраль марте нуно пӱтынь олык кумдыкышто кынелше-влакын посна отрядыштым пытареныт. Кынелше-влак тӱрыснек партизан тактикыш кусненыт, тидлан кундемысе купан, чодыран вершӧр да корно укелык полшен. Теле мучаште, руш армийын кайымекыже, илен кодшо кынелше-влак Арск кундемыш пураш тӧченыт, но тушто нуным верысе татар-влак, руш стрелец-влак, а вара шке кундемыштышт Руш кугыжанышлан мелын улшо курык марий-влак ӱмбакышт керылтыныт. 1555 ий мартлан, эҥер-влак почылтмо деч кредалмаш чарнымеке, кынелше-влак икмыняр тӱжем еҥым колышым йомдареныт, а кундемысе ятыр ял шаланен. Мамич-Бердей эрыкыште кодын да аралалт кодшо вуянче-влакым умбакыже вуйлатен.
Вес тургымысо кампанийым ямдылышыла, руш-влак 1555 ий кеҥежым Чебоксар карманым чоҥеныт. Кынелше-влак радамыште 7 тӱжем наре еҥ кодын, кызытсе Мариин Посад олмыштырак Чалым карманым чоҥеныт.
Сентябрьыште вуянче-влак ваштареш ӱчым шуктышо у походым Андрей Курбский ден Фёдор Троекуров вуйлатеныт. Руш вий писын тарванылше ятыр изи тӱшкалан шелалтын. Мамич-Бердей мартыште Чалым карман гыч курык марий-влакын мландышкышт шкаланже лӱдыкшын лектын коштын, тушто тудлан мелын улшо-влакым савыраш шонен, но ондалалтын, пленыш кучалтын да тудым Москош кондымо. Варажым тудын пӱрымашыж нерген пале огыл.
Кынелмашым кырен шалатымаш. 1556 ий апрель — 1557 ий май
Мамич-Бердей деч посна вуянче-влак аптыраненыт. Озаҥ сарзывуй Пётр Морозов 1556 ий апрельыште Чалымым налын да йӱлатен. Майыште тудак Арск кундемыште кугу кредалмашыште сеҥен, кынелше-влак шукын коленыт да пленыш логалыныт. Июньышто да июльышто Морозовын отрядше Свияжск гыч Фёдор Салтыковын вуйлатыме гарнизон дене пырля сеҥымашым вияҥденыт, кынелше-влакын шуко отрядыштым пытареныт, но содыки нунын торешланымыштым йӧршешланак пудыртен кертын огытыл.
1556—1557 ийласе телым олыкмарий сарзе-влак, кочкышвундышт ситен огыл гынат, эртакак курыкмарий-влакын мландышкышт да эсогыл Угарман кундемысе яллашкат керылт шогеныт. 1557 ий мартыште кынелше-влакын у вуйлатышышт Ахметек-патыр кодшо вийым чумырен да олык вел гыч Юлын пурла серышкыже, тушто тудым князь Иосиф Ковровын сарзывийже шалатен да пленыш налын[5].
Майыште олыкмарий-влакын еҥышт саргуралым пыштеныт да Руш кугыжанышыш пураш ямде улмышт нерген увертареныт:
Олыкмарий-влак чыланат ушненыт да кугыжалан да государьлан вуйыштым савеныт, да пӱтынь мландышт дене чыла еҥ-влак чыным каласеныт: нунылан да нунын йочаштлан кугыжа да государь деч чакныдыме лийман да, государьын нуным чаманымекышт, йозакым чыла тӱрыснек тӱлыман. А государь деке пӱтынь мланде гыч вуйым саваш нунын шӱдаш князьышт Казимир, да Кака, да Янтимир йолташышт дене пырля толыныт. Кугыжа да пеш кугу государь нуным чаманен, нунын титакыштым кудалтен да кузе нуно ончыкыжым государьлан служаш тӱҥалме нерген грамотым пӧлеклен.
— В. Н. Татищев. Рроссийын историйже. 4 ужаш
Умбакыже мо лиймаш
Сарыште лу тӱжем дене марий колен да шӱдӧ дене илем шалаталтын, тидыже марий этнослан вияҥашыже да иктыш ушнашыже чаракым ыштен.
Россий кугыжаныш Озаҥ ханствым тӱрыснек шкеж деке ушымым мучашлен.
Верысе калык у илыш-кун дене келшен огыл, курым мучаш марте кок пеш кугуак огыл нӧлталтмашым тарватен: 1571–1574 да 1581–1585 ийлаште.
Тыгак ончо
Палемдымаш
- ↑ 1 2 3 4 Свечников С. К. Присоединение Марийского края к Русскому государству. Сувары.рф. Архивировано 18 сорла 2016 года.
- ↑ 1 2 3 Алишев С. Х. Война народов Казанского ханства за самостоятельность // Казань и Москва: межгосударственные отношения в XV-XVI вв. — Казань: Тат.кн.изд, 1995. — 160 с.
- ↑ 1 2 Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829. /Том VIII/Глава V «Продолжение государствования Иоанна IV»
- ↑ 1 2 3 4 5 Соловьёв С. М. История России с древнейших времён (ссылка) : в 29 т.. — СПб. : Изд. Товарищество «Общественная польза», 1851—1879. /Том 6/ Глава 3 «Казань, Астрахань, Ливония» — «Борьба с пятью казанскими народами»
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Татищев В. Н. История российская. Часть 4.
- ↑ 1 2 3 Салтыков Борис Иванович. Сайт «Марийская история в лицах». Дата обращения: 4 пеледыш 2012. Архивировано 24 идым 2012 года.
- ↑ Хованская О. С. Осада и взятие Казани в 1552 году.- историко-археологический очерк О.С. Хованской. — Казань: МОиН РТ, 2010. — С. 88—89. — 228 с. — ISBN 978-5-4233-0050-0.
- ↑ Курбский А. Глава III. Возвращение в Москву // История о великом князе московском.
Литератур
- Бахтин А. Г. Первая черемисская война. 1552—1557 гг. // Марийский край в XIII—XVI веках: очерки по истории. — Йошкар-Ола: МарГУ, 2012. — С. 321—459. — 660 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-94808-678-1.
Кылвер-влак
- История марийского этноса Архивысе копий 14 пеледыш 2017 гыч