Кумшо черемис сар
| Кумшо черемис сар | |||
|---|---|---|---|
| Тӱҥ ваштӱкныш: Черемис сар | |||
| Жап | 1581—1585 | ||
| Вер | кызытсе Марий Эл, Татарстан, Чуваший, Угарман область | ||
| Амал | юл калык-влакын кугыжаныш кучем ваштареш, рушаҥмылан да виеш христианизацийлан торешланымышт | ||
| Лектыш | пудыранчыкым темдалмаш | ||
| Тушман-влак | |||
|
|||
| Командоватлыше-влак | |||
|
|||
|
|
|||
Кумшо черемис сар — саргуралан марий калыкын кугыжан кучемысе политике ваштареш нӧлталалтмыже. Марий-влак дене пырля нӧлталалтмаште Юл кундемысе моло калык-влакат лийыныт: чуваш, мордва, татар.
Сарын эртымыже
Пудыранымаш 1581 ий кеҥежым, татар, хант да манси-влакын Строгановмытын мландышкышт керылт пурымо дене тӱҥалын. Шыжым олыкмарий-влак пудыранчыкым нӧлталыныт; телым свияжскысе ден чебоксарысе гарнизон-влакым кырен шалатеныт. Тылеч вара пудыранчык Курык велыш лупшалтын. Тудын деке татар, одо, чуваш, пошкырт-влак ушненыт. Тарваныше калык тӱшка Озаҥым, Чебоксарым, Свияжскым авырен налыныт, Хлынов кундемым агеныт.
1582 ийыште Иван Грозный черемис-влакым шогалтен кертдыме шке сарзе-влакшым тоя дене кыраш кӱштен. Кугыжа лӱмлӧ воевод, князь Иван Воротинский ден Дмитрий Хворостининлан, кудо «великий снег»-лан кӧра палемдыме верышке миен шуын огытыл, ӱдырамаш тувырым чикташ, вакшкӱм пӧрдыкташ, ложашым йоҥышташ кӱштен[1].
1583 ийыште, кугыжалан сӧрымым кӱрлын, озаҥ татар-влак, сарзывуйым, архиепископым да моло руш еҥым пуштеденыт. Кугыжа, Озаҥым пӧртылташ шонен, татар, чуваш да черемис-влак ваштареш полк-влакым колтен, но татар-влак ятыр воевод-влакым походыштак, шукыштым шогымо жапыштак пуштеден пытареныт, садлан нунылан чакнаш пернен[2].
Кугыжан кучем пудыранчыкым темдалаш кугу вийым кынелтен, нунышт Ливон сар пытымылан кӧра ушнен кертыныт. 1584 ий январьыште у сарзе-влак погыненыт, нуно Иван Мстиславскийын вуйлатыме 5 полкыш чумыргеныт, моло вуйлатыме пашам Фёдор Шереметьев Дмитрий Хворостинин, Михаил Салтыков, Ефим Бутурлин, Меркурий Щербатов шуктеныт[3]. Кугыжаныш деч грамотым верысе тӧра ден сарзывуй Ф. В. Шереметев, князь Д. И. Савининын йолташыже-влаклан колтеныт[4].
1583 ий шошым Курык вел пудыранчыкым темдалыныт, но Олык велыште тудо кужун шуйнен. Тидын шотыштак марий сарзе-влак кострома мландыштат лектыныт.
1583 ий шошым Козьмодемьянскым чоҥеныт. Тушто шогышо сарзе-влак, кеҥежым Олык велышке коштыныт да титаклен-орландарыме (каратель) пашам шуктеныт. 1583/1584 ийласе телым у руш сарзыеҥ-влак Олык велыш кредалаш колталтыныт. 1584 ий август-сентябрьыште Борис Годуновын виктерже Олык велышке эше кум полкым ешарен колтен, нуно «Тутай волостьышто» Кугыжан Олажым (Царёв город, кызыт — Йошкар-Ола) негызленыт. Марий мланде покшелне сарзе-влакын орыштым чоҥымо деч вара пудыранчыкын вийже иземын.
1585 ийын икымше пелыштыже кугыжан сарзе-влакын эше ик походышт лийын, тидын годым Царевосанчурсклан негыз пышталтын.
1584 ийыште пытартыш теле поход лийын. Озаҥысе-влак Москолан титакан еҥ семын вуйым савеныт. Нунын вуй савымыштым сайлан шотленыт, титакыштым кудалтеныт, окса пӧлекым кучыктеныт. Кугыжа, уэш ондалалтме деч аралалтын, шке сарзе-влакшылан «чыла Черемис мландыште ола-влакым чоҥаш кӱштен»[5]. 1585 ий кеҥежым «кугыжанышысе кугыжалан да пӱтынь Русьысо кугу князь Фёдор Ивановичлан черемис дене курым-курымашлык тыныс нерген вуйым савеныт»[6]. Борис Годунов нӧлталтше-влакым тыге ӱшандарен: нуно чынак шке титакыштым умылат гын, кугыжа, тошто йоҥылыш ошкылым монда, титакан-влакым чаманаш ямде; тыге нуно Москош кугырак-влакым колтеныт да ӱшанле лийын кодаш товатленыт[7]. Вес семын ойлаш гын, пудыранчыкым пытараш тунар сар вийым кучылтын огытыл, кунар шергакан пӧлек ден сӧрымаш дене лыпландареныт[8].
Тылеч вара Борис Годунов шкенжын йӧратыме пашажым, ола-влакым чоҥаш тӱҥалын, тидын дене тудо илышыж мучко ойыртемалтын, тыште кугыжанышлан пайдалыкым утларак ужын[9]. Сар годым да варажым руш сарзе-влак шогалме верешышт Цивильск олам (1589 ий, чуваш илемын верыштыже), Вӱрзым (1584 ий, Марий тукымын олаж верыштыже), Малмыж (1584 ий, малмаж оньыжа-влакын резиденцийышышт), Козьмодемьянск (1583 ий, Юлын пурла серысе Курык велне) Царево-Кокшайск (1584 ий, Кугыжан Какшанысе олаже, кызыт — Йошкар-Ола, Марий Эл Республикын рӱдолаже), Царево-Санчурск (1584 ий) да Яраҥ (1591 ий, марий-влакым олмыштышт) ор-влакым негызленыт.
Австрийысе историк Андреас Каппелер Юл кундемысе калык-влакын эртыше илышыштым шымлышыла палемден, моско политикын кок тӱҥ корныжым ойырен ончаш кӱлеш. Элын у еҥжым титаклен (репрессий) ӱшанлышке савырымаш, тиде тӱҥ лийын. Пуламыр-влак шке радамышт дене сарзе вий дене пызырналтыныт. Тыге лийын 1571–1574 да 1581–1585 ийлаште татар ден черемис-влакын иктеш кынелмышт годым. Тиде жапыштак Моско нине мландым кучаш манын, ор-влакым чоҥен, да ӧрдыж гыч керылт пурымым чарен шоген. Тидлан крым татар ден ногай-влакын эреак керылт пурымышт, тыгак 1569 ийыште Осман сарзе-влакын Астраханьыш сарланен коштмышт шӱкалтышым ыштен[10]. С. М. Соловьёв тыге шонен, «крым хан Москвалан зияным ышташ шонымаш дене гына черемис-влак коклаште пудыранымашым ылыжтен шоген»[11].
Марий-влаклан апшат пашам шукташ, олалаште верланаш да тушан малаш кодаш чареныт. Нуным кугу эҥерла воктеч кусныктареныт, тиде шот денак Виче сер гычат поктен колтеныт[12][13].
Тыгак ончо
Палемдымаш
- ↑ Флоря Б. Н. Иван Грозный. М.: Мол. гвардия, 1999. С. 380—381.
- ↑ Татищев В. Н. История Российская. Т. 3. М.: АСТ: Ермак, 2005. С. 715.
- ↑ Черемисские (Марийские) войны в отечественной и зарубежной историографии. Дата обращения: 30 ӱярня 2013. Архивировано из оригинала 6 пеледыш 2014 года.
- ↑ Каргалов В. В. Полководцы X—XVI вв. М.: ДОСААФ, 1989. С. 316.
- ↑ Новый летописец. Дата обращения: 6 сӱрем 2016. Архивировано 7 сорла 2016 года.
- ↑ Соловецкий летописец конца XVI в. Дата обращения: 6 сӱрем 2016. Архивировано 4 ӱярня 2016 года.
- ↑ Карамзин Н. М. История государства Российского. Том 10. Глава 1. Царствование Феодора Иоанновича. Г. 1584—1587. Архивысе копий 7 ага 2014 гыч
- ↑ Иловайский Д. И. История России. Т. 3. Московско-Царский период. М.: Типография М. Г. Волчанинова, 1890. С. 343.
- ↑ Костомаров Н. И. Русская история в жизнеописаниях её главнейших деятелей. Глава 23. Борис Годунов Архивысе копий 15 идым 2016 гыч
- ↑ Каппелер А. Росія як поліетнічна iмперія: Виникнення. Iсторія. Розпад / наук. ред. М. Крикун. Львів: Видавництво Украінського Католицького Університету, 2005. С.. 26.
- ↑ Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. Том 6. Глава 6. Стефан Баторий Архивысе копий 14 шорыкйол 2020 гыч
- ↑ Предисловие // Мари-Турекский район. — Йошкар-Ола, 2003. — С. 5. — 320 с. — (История сёл и деревень Республики Марий Эл). — 1500 экз. — ISBN 5-87898-241-2.
- ↑ Боровиков С. В. Третья Черемисская война 1581—1585 годов // Актуальные вопросы военной истории: Сборник трудов Международной научной конференции, посвященной 200-летию Отечественной войны 1812 года. Киров: ФГБОУ ВПО Вятская ГСХА, 2013. С. 19—22.
Литератур
- Марийский архивный ежегодник. Йошкар-Ола. Марийский Государственный Университет. 2003. С. 180—206.
- Марийская биографическая энциклопедия / Авт.-сост. В. А. Мочаев. — Йошкар-Ола: Марийский биографический центр, 2007. — 486 с. — 2032 экз. — ISBN 5-87898-357-0.
- Бахтин А. Г. Третья черемисская война. 1581—1585 гг. // Марийский край в XIII—XVI веках: очерки по истории. — Йошкар-Ола: МарГУ, 2012. — С. 539—554. — 660 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-94808-678-1.