Арск

РУВИКИ — эрыкан энциклопедий гыч материал
Ола
Арск
суасла Арча
Arsk train station, Gor'kovskaya railways, Russia. Main hall view.jpg
Тисте Герб
Тисте Герб
56°05′26″ с. ш. 49°52′35″ в. д.GЯO
Эл Россий
Федерацийын субъектше Татарстан
Муниципалй район Арский
Ола шотан илем город Арск
Глава Нуриев Ильшат Габдельфартович
Историй да географий
Негызлалтын XIII курым
Ола  2008 ий гыч
Рӱдын кӱкшытшӧ 97 м
Шагат ӱштӧ UTC+3:00
Калык чот
Калык
  • ▼20 106 еҥ (2023)[1]
Калыклык татар-влак — 89,4%, руш-влак — 9,6%
Катойконим арчан-влак
Официал йылме татар, руш
Цифран идентификатор-влак
Телефон код 84366
Почто индекс 422000, 422002
ОКТМО код 92612151001
ОКАТО код (2014 ий марте) 92212551000
ГКГН-ыште номер 0633310
arsk.tatarstan.ru/arsk/poselenia/arsk.htm
Арск (Россия)
Точка
Арск
Точка
Арск (Татарстан)
Orange pog.svg
Казань
Точка
Арск
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Арск (суасла Арча) — Российысе Татарстан Республикыште ола. Арск районын администраций рӱдерже, ола шотан илем статусым пуыман «Арск ола» муниципал образованийым ышта.

Этимологий

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Лӱмжӧ «арт» тӱшка тюрко апеллятив дек мия — шеҥгел, тыл; шеҥгелнысе, тылысе; Арск карман ожнысекак Озаҥ ханствын йӱдвел тылысе форпостшо лийын, а ола верланыме районым татар-влак кызытат «Заказаний», викше Озаҥын тылже, маныт[2].

Южо одо шанчызе-влакын пеҥгыдемдыме ойыштым ончыде, олан лӱмжӧ одо-влакын юл-тюрко (татар, чуваш да башкир) «ар» лӱмышт дене тура кылдалтын огыл.[2]

Географий

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Ола Озаҥ деч йӱдвел-эрвелыштыла 65 меҥге ӧрдыжтӧ Казанке эҥер воктене (Юлыш йоген пура) верланен. Озаҥ — Агрыз линийысе кӱртньыгорно станций. Ола воктелсе поезд-влакын маршрутышт Арскым Озаҥ, Виче Поляне да Ижевск ола-влак дене кылда.

Историй

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Арскысе мланде руш курымвозыш ллаштыклаште икымше гана 1379/80 ий дене тудын кӧргыштыжӧ вятчан-шамычын отрядыштым кырен шалатыме шот дене коеш. 1469 ий дене Вотят мланде семын да Озаҥ ханствыш XVI курымысо возымашлаште Арск могыр маналтын пурышо йыжыҥан ужаш семын ушештаралтеш[3].

Одо историографийыште пеҥгыдемдалтше шонымашым ончыде, Арск нигунамат «акрет одо княжестве» рӱдӧ лийын огыл, тыгак Арскысе князь-влакат одо лийын огытыл, оласе калыкат нигунам одо лийын огыл[4]. Такше Арск деч эрвелышкыла мланде кызытсе наукышто одо-влакын тошто шочмо верыштлан шотлалтеш, садлан кечывалвел одо-влакын фольклорыштышт «Арскысе акрет годсо одо княжестве» нерген шонымаш аралалт кодын[3].

Ф. А. Брокгауз ден И. А. Ефрон Энциклопедий мутерыштын уверже почеш:[5]:

Арскысе элым икымше гана 1489 ийыште Иоанн III сеҥен, но 1552 ий марте Озаҥ ханствын кид йымалныжат лийын, тунамже тудым Иоанн Грозный йӧршешлан сеҥен налын. Акрет годсо пу башне аралалт кодын, ожно тыгайже шуко лийын.

  • 1552 ийыште руш отряд сеҥен налын;
  • 1606 ийыште руш карман лийын.
  • 1649 ийыште 50 имнешке казакым Симбирск велыш илаш кусарен колтеныт, тушто Арскысе слободам ыштеныт (кызыт Арское села (Ульяновский область).
  • 1781 ийыште Озаҥ наместничествысе уезд ола статусым налын
  • (1796 ий гыч — Озаҥ губерний);
  • 1918 ийыште Арскысе восстаний лийын.
  • 1926 ийыште тиде статусшым йомдарен да села лийын.

Верысе калык мланде пашам ыштен, вольыкым ашнен да промысле пашам ыштен.

Мер-политике илыш

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

1906–1910 ийлаште Арскыште ола старосто купеч Николай Прокофьевич Щёлкинын вуйлатымыж почеш «Руш Калык Ушем» пашам ыштен[6].

Климат

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Климат икмарда континентальный Южын икмарда температуржо — 4,0 Градус. Южын вӱдыжгылыкшӧ кокла шотышто — 77 %. Кокла тылзаш вӱдыжгылык — майыште 60 гыч ноябрьыште 86 % марте. Мардежын идалыкысе кокла писылыкше — 3,7 м/с. Кокла тылзаш писылык — июльышто да августышто 2,7 м/с гыч декабрьыште да январьыште 4,7 м/с марте.

Арска (1981-2010 ийласе нормо) климатше
Ончыктымаш Янв. Фев. Март Апр. Май Июнь Июль Авг. Сен. Окт. Нояб. Дек. Ий
Абсолютан максимум, °C 3,6 5,7 13,6 31,2 34,8 37,8 40,0 40,1 33,3 26,6 13,9 6,0 40,1
Кокла температур, °C −11,4 −11,6 −5,5 5,3 13,3 18,0 19,8 17,3 11,6 4,7 −3,6 −9,5 4,0
Абсолютан минимум, °C −50,4 −46,3 −36,7 −25,2 −7,3 −3,7 1,3 −1 −8,1 −23,2 −33,3 −44 −50,4
Южвӱд нормо, мм 29 25 22 27 41 71 55 51 50 47 39 33 490
Источник: [7][8].

Калык

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
Калык чот
1856[9]1897[10]1926[11]1939[12]1959[13]1970[14]
1400↘1200↗2600↗5200↗7519↗9329
1979[15]1989[16]2000[17]2001[18]2002[19]2003[20]
↗11 376↗13 938↗16 200→16 200↗17 211↘17 200
2005[21]2006[22]2007[23]2008[24]2009[25]2010[26]
↗17 300↗17 592↗17 754↗18 900↘17 839↗18 114
2011[27]2012[28]2013[29]2014[30]2015[31]2016[32]
↗18 168↗18 527↗18 886↗19 324↗19 681↗20 046
2017[33]2018[34]2019[35]2020[36]2021[37]2023[38]
↗20 419↗20 540↘20 523↘20 383↗20 421↘20 106
5000
10 000
15 000
20 000
25 000
30 000
1959
2001
2007
2012
2017
2023

2020 ийысе пӱтынь Российысе калык перепись почеш, 2021 ий 1 октябрьлан ола калык чот дене Россий Федерацийысе 1118 ола коклаште 657-шо верыште лийын[39][40]. 2020 ийысе Чумыр Российысе калыкым возен шотлымашын уверже почеш, 2021 ий 1 октябрьлан ола калык чот дене Россий Федерацийысе 1118 ола кокла гыч 657-ше верыште лийын.

Экономике

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Кермыч, пареҥгым коштышо, асфальт завод-вак, чоҥымо материал комбинат, шӧр комбинат.

Транспорт

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

«Арский АТП» ОАО-н обслуживатлыме кок муниципал апвтобус маршрут пашам ышта. Арск кӱртньыгорно станций ышта, тушто Шемордан — Озаҥ, Сосновко — Озаҥ, Кизнер — Озаҥ, Озаҥ — Вятские Поляны, Озаҥ — Арск ола воктел поезд-влак шогалыт.

Туныктымо тӧнеж-влак

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

6 кыдалаш школ, 1 тӱҥалтыш школ, 5 гимназий, Арскысе агропромозанлык профессионал колледж, Габдулла Тукай лӱмеш Арскысе педагогике колледж

Сылне ойыртеман вер-влак

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
  • Татар поэт, татар литератур йылмым ыштыше Габдулла Тукайын тоштерже.
  • Кӱртньыгорно вокзал.
  • «Элифба» тоштер (Татар Букварьын Тоштерже).
  • Арскысе «Казан арты» историй-этнографий тоштер.

Сото кыл

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
Сото кыл вот Юридический лица Кыл стандарт
Мегафон «Мегафон» ОАО GSM, UMTS
МТС «Мобильные ТелеСистемы» ОАО GSM, UMTS
Билайн «Вымпел-Коммуникации» ОАО GSM
НСС «НСС» ЗАО GSM
СМАРТС «СМАРТС» ОАО GSM
Летай «Таттелеком» ПАО GSM
  1. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx
  2. ↑ 1 2 Белых С. К. Ещё раз об этнониме ар Архивысе копий 18 ага 2011 гыч // Финно-угроведение. Йошкар-Ола, 1996, № 3.
  3. ↑ 1 2 Чураков В. С. Расселение удмуртов в вятско-камском регионе в X—XVI веках Архивысе копий 13 сӱрем 2018 гыч // Иднакар: методы историко-культурной реконструкции. 2007. № 2.
  4. ↑ Белых С. К. История «древнеудмуртской государственности» как продукт мифотворчества Архивысе копий 18 шорыкйол 2012 гыч // Современные социально-политические технологии: проблемы теории и общественной практики: материалы всероссийской конференции. Ижевск, 2005. С. 10-16.
  5. ↑ Арск // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  6. ↑ Алексеев И. Е. Русское национальное движение в Казанской губернии и Татарстане: конец XIX — начало XX веков (опыт словаря). Казань: Мастер Лайн, 2004. С. 14-16.
  7. ↑ ФГБУ "ВНИИГМИ-МЦД". Архивысе копий 31 сӱрем 2017 гыч Метеостанция "Чулпаново".
  8. ↑ Абсолютные максимумы и минимумы температуры за всё время наблюдения из справочника "Климат России" Архивысе копий 6 вӱдшор 2017 гыч
  9. ↑ http://www.MojGorod.ru/r_tatarstan/arsk/index.html.
  10. ↑ http://www.MojGorod.ru/r_tatarstan/arsk/index.html.
  11. ↑ http://www.MojGorod.ru/r_tatarstan/arsk/index.html.
  12. ↑ http://www.MojGorod.ru/r_tatarstan/arsk/index.html.
  13. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php.
  14. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php.
  15. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php.
  16. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php.
  17. ↑ http://www.MojGorod.ru/r_tatarstan/arsk/index.html.
  18. ↑ http://www.MojGorod.ru/r_tatarstan/arsk/index.html.
  19. ↑ http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls.
  20. ↑ http://www.MojGorod.ru/r_tatarstan/arsk/index.html.
  21. ↑ http://www.MojGorod.ru/r_tatarstan/arsk/index.html.
  22. ↑ http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&id=16&from=d_er&group=1&year=2006.
  23. ↑ http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&id=16&from=d_er&group=1&year=2007.
  24. ↑ http://www.gks.ru/bgd/regl/b08_14t/IssWWW.exe/Stg/p/04.htm.
  25. ↑ http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls.
  26. ↑ http://www.tatstat.ru/VPN2010/20101/%D0%A2%D0%BE%D0%BC1-%D0%BD%D0%BE%D0%B2.zip.
  27. ↑ http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/Оценка%20численности%20постоянного%20населения%20на%201%20января%202011г.pdf.
  28. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar.
  29. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar.
  30. ↑ http://tatstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/tatstat/resources/a34a46804f041c26ae6abe22524f7e0f/МОчисл2014.pdf.
  31. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar.
  32. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar.
  33. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar.
  34. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar.
  35. ↑ http://tatstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/tatstat/resources/64ec280049620f14a900ff3fbd401489/МОчисл2019.pdf.
  36. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar.
  37. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx.
  38. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx.
  39. ↑ с учётом городов Крыма
  40. ↑ Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более (XLSX).
"https://mhr.ruwiki.ru/w/index.php?title=Арск&oldid=428752" гыч налме