Украина
| Украина | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| укр. Україна | |||||
| |||||
|
Гимн: «Ще не вмерла України і слава, і воля» — «Ещё не умерла Украины и слава, и воля» |
|||||
 Украина тӱнян политике картыштыже |
|||||
| Историй | |||||
| • 882 | Олег кугыжан Киевым руалтымаш — Акрет руш кугыжанышым ыштымаш[lower-alpha 1] | ||||
| • 1199 | Галицко-Волынский кугыжанышым ыштымаш[lower-alpha 2] | ||||
| • 8 (18) сорла 1649 | Зборовский вашкелшык — Гетманщиным ытымаш[lower-alpha 3] | ||||
| • 10 (23) пеледыш 1917 | I Универсал Рӱдо раде — Украиным Российын составышкыже пуртымо нерген увертарымаш | ||||
| • 9 (22) шорыкйол 1918 | IV Универсал рӱдӧ раде — Украин Калык Республикын эрыкан улмыж нерген увертарымаш | ||||
| • 1918 ий 19 октябрь | Касвел-Украин Калык Республикын эрыкан улмыж нерген увертарымаш | ||||
| • 1919 ий 22 январь | УНР ден ЗУНР-ым ушымо нерген акт | ||||
| • 1919 ий 10 март | Каҥаш-влакын кумшо Украин погынышт — Украин ССР-ым шотлен увертарымаш | ||||
| • 1922 ий 30 декабрь | СССР-ым ыштыме шотышто договор — УССР-ын СССР-ыш пурымыжо | ||||
| • 1990 ий 16 июль | Украинын кугыжаныш суверенитет шотышто деклараций | ||||
| • 1991 ий 24 август | Украинын эрыклык нерген увертарыме акт | ||||
| Эрык кече-влак |
9 (22) шорыкйол 1918 ийыште УНР семын (Россий деч[lower-alpha 4]) 1991 ий 24 август (СССР) |
||||
| Официал йылме | украин | ||||
| Рӱдӧ ола | Киев | ||||
| Кугу ола-влак | Киев, Харьков, Одессе, Днепр, Львов, Кривой Рог, Николаев Винница | ||||
| Виктырымаш формо | парламент-президент республик | ||||
| Кугыжаныш строй | унитар кугыжаныш | ||||
| Президент | Владимир Зеленский | ||||
| Премьер-министр | Денис Шмыгаль | ||||
| Кӱшыл Радын председательже | Руслан Стефанчук | ||||
| Кӱшыл Судын председательже | Станислав Кравченко | ||||
| Кугыж. религий | Религийдыме кугыжаныш | ||||
| Калык чот | |||||
| • Перепись (2001) | ↘ 48 457 102 еҥ | ||||
| • Чаклык | - еҥ/км² | ||||
| ВВП (ППС) | |||||
| • Чылаже (2021) | ↗ 588,4 млрд[1] долл. (40-й) | ||||
| • Ик еҥлан шотлымаште | ↗ 14 330[1] долл. (97-й) | ||||
| ВВП (номинал) | |||||
| • Чылаже (2021) | ↗ 198,3 млрд[1] (53-й) | ||||
| • Ик еҥлан шотлымаште | ↗ 4 830[1] (102-й) | ||||
| ИЧР (2020) | ▲ 0,779[2] (кӱкшӧ; 74-шо вер) | ||||
| Илыше-влакын вуйлӱмышт | украи́н, украи́нка, украин-влак | ||||
| Валюто | гривне, ₴ — (UAH, код 980) | ||||
| Интернет-домен-влак | .ua, .укр | ||||
| Код ISO | UA | ||||
| Код МОК | UKR | ||||
| Телефон код | +380[3] | ||||
| Шагат ӱштӧ |
UTC+2 UTC+3 (кеҥеж жап; тыгак эскерыдыме территорийлаште эре де-факто[4]) |
||||
| Автомобиль коштмык | пурла гыч[d] | ||||
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |||||
Украина (укр. Україна [ukrɑˈjinɑ] 
колышташ) — Эрвелысе да икмыняр Рӱдӧ Европын ужашыштыже улшо кугыжаныш. Калык чотшо (2021 ийлан) — 40 997 699 эре тушто илыше еҥ, пӱтынь калыкше — 41 167 336 еҥ (тӱняште 34-ше вер).
Рӱдола да эн кугу ола — Киев. Кугыжаныш йылме — украин. 2024 ий 26 июнь гыч тӱнямбал калык-влак кокласе мутланыме йылме шотеш англичан йылмын статусшо нерген тӧртык илышыш пурен[5].
Украина — унитар кугыжаныш да тӱрло сынан республик. Президент ден Кӱшыл рада 5 ийлан сайлалтыт. 2019 ий 20 май гыч президентын олмыжым Владимир Зеленский (полномочийже 2024 ий 20 майыште эртен), премьер-министрын вержым 4 март 2020 ий гыч Денис Шмыгаль кучат.
Белоруссий дене йӱдвелне, Польшо да Венгрий дене — касвелне, Румыний да Молдавий дене — кечывалвел-касвелыште, Россий дене — эрвелнат, кечывалвел-эрвелнат, кечывалвелнат чеклана.
Юмылан ӱшаныше-влакын утларак ужашыже православийым куча, но грек, рим католицизмым, иудаизмым да исламым кучышат улыт.
ВВП кугытшо 2021 ийыште, налын кертме паритет почеш шотлен лукмо (ППС) почеш 588,4 млрд доллар (14 330 доллар ик еҥлан шотлымаште). 2021 ийыште номиналысе ВВП 198,3 млрд доллар лийын, (4 830 доллар ик еҥлан), ВВП ик еҥлан кучылтмо шот дене (номинал да ППС почеш) Европышто пытартыш верым айла[6]. Окса единице — гривна (UAH).
Украинын СССР деч эрыкан улмыжо, а СССР-ыш тудо 1922 ий декабрьыште пурен, 1991 ий 24 августышто увертаралтын да Россий нейтралитет (сардыме) негызеш чоҥымо кылым тӱҥ корно семын ойырен[7].
Украинын Конституцийыштыже, тӱҥалтыш гычак пеҥгыдемдалтше нейтралитетым ончыде, 2014 ий кугыжаныш переворот деч вара Украина Россий ваштареш НАТО-н сарзе-политике блокышкыжо ушнен. Ий еда Украиныште рушла кутырышо граждан-влакын, изи чотан калык-влакын праваштым шыгыремдымаш, 2014 ий шошым Киевыште рӱдӧ кучемын рудымо Донбасысе сар, да 8 ий умбакыже сарланымаш, Украинысе кугыжаныш идеологийыш да политикыш савырныше радикал национализм, шуко ий НАТО-се эл-влакын Украиныш саргуралым вераҥдымышт да тышечын Российлан лектын шогышо лӱдыкшӧ Россий президентын 2022 ий 24 февральысе пунчалже почеш Украиныште Лӱмын ыштыме сар операцийым тӱҥалаш кӱлешлан шотлымо.
2022 ий февраль гыч 2024 ий февраль марте, кок ий сар пашам шуктымаште Украина, тӱрлӧ эксперт-влакын шотлымышт почеш, 400 тӱжем гыч 1,1 млн. марте еҥым колышо, эмганыше да увер деч посна йомшо семын йомдарен, 10 млн. тӱжем утла еҥ элым коден каен, кугыжаныш 20% кумдыкшым, экономикын кумшо ужашыжым да 3,5 млн. утла паша верым йомдарен[8][9][10][11].
Украина тӱнямбалсе кутырен келшыме да конвенций дене келшышын, куштылемдыме йӧн дене Шемтеҥыз пролив дене пайдалана[12], Антарктидыште шанче-шымлыме пашам шукта[13].
Палемдымаш
- ↑ 1 2 3 4 Источник. Дата обращения: 7 пеледыш 2021. Архивировано 16 шыжа 2021 года.
- ↑ Human Development Indices and Indicators 2020 (англ.). Программа развития ООН. — Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН. Дата обращения: 29 вӱдшор 2021. Архивировано 15 теле 2020 года.
- ↑ Country Calling Codes — Telephone Area Codes For Ukraine. Дата обращения: 27 кылме 2019. Архивировано 14 пургыж 2020 года.
- ↑ Перевод часов на летнее время 2017: когда и куда переводят стрелки в Украине. Страна.ua (24 ӱярня 2017). Дата обращения: 20 сорла 2017. Архивировано 16 теле 2021 года.
- ↑ На Украине подписали закон об английском как языке международного общения. ТАСС (26 пеледыш 2024). Дата обращения: 26 пеледыш 2024.
- ↑ GDP based on purchasing-power-parity (PPP) per capita (англ.). МВФ (12 шыжа 2021). Дата обращения: 12 шыжа 2021. Архивировано 27 шыжа 2021 года.
- ↑ ТАСС, 29 июля 2023. Урегулирование и нейтралитет Киева. Путин изложил африканской миссии позицию по Украине
- ↑ РБК, 20 февраля 2024. Премьер Украины заявил о потере почти трети экономики страны за два года
- ↑ Российская газета, 5 августа 2023. Полковник Макгрегор: ВСУ потеряли 400 тысяч солдат
- ↑ Известия, 1 сентября 2023. В США заявили о случайном раскрытии Киевом реальных потерь ВСУ. Полковник Макгрегор: Киев случайно озвучил данные о гибели 400 тыс. солдат ВСУ
- ↑ Российская газета, 26 ноября 2023. Украинский телеканал: Более 1,1 миллиона военных ВСУ погибли и пропали без вести
- ↑ Конвенция Монтрё о статусе проливов
- ↑ Договор об Антарктике
Умылтарымаш
- ↑ Распалась на независимые княжества в 1132—1240 годах. На нынешней территории Украины образовались Киевское, Волынское, Галицкое, Переяславское, Черниговское и, частично, Туровское княжества, которые продолжили дробиться на уделы
- ↑ Разделено между Польшей и Литвой в 1392 году
- ↑ Ликвидирована Россий 10 (21) ноября 1764 года
- ↑ Де-юре — от Российской республики; де-факто — от РСФСР. УНР не признала захват власти большевиками и вплоть до провозглашения независимости продолжала считать себя находящейся в федеративных связях с Российской республикой.