Архипов, Геннадий Андреевич
| Геннадий Андреевич Архипов | |
|---|---|
 | |
| Шочмо кече | 11 шорыкйол 1932 |
| Шочмо вер | Сенькан (Марий Эл), Марий автоном область, Горький кундем, РСФСР |
| Колымо кече | 15 идым 1995 (63 ий) |
| Колымо вер | Йошкар-Ола, Марий Эл |
| Эл | |
| Шанче алан | археологий |
| Паша вер | Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше марий интитут |
| Образований | |
| Шанче степень | историй шанче доктор |
| Тунемшыже-влак | Т. Б. Никитина |
| Палыме | марий калыкын лекме историйжым шымлыше |
Геннадий Андреевич Архипов (1932 ий 11 январь, Сенькан ял, Йошкар-Ола кантон, Марий автоном область — 1995 ий 15 сентябрь, Йошкар-Ола) — марий археолог. Марий калыкын лекме историйжым шымлыше. 120 утла савыктыме пашан, нунын коклаште 3 монографийын, авторжо.
Илыш корныжо
1932 ий январьыште Марий АССР Медведево район Сенькан ялыште шочын. Йошкар-Оласе 11-ше №-ан школым тунем пытарымек, 1947—1951 ийлаште, Йошкар-Оласе педагогике училищыште тунемын. 1951—1955 ийлаште Марий кугыжаныш педагогике институтын историй-филологий факультетыштыже шинчымашым налын.
Институтым тунем пытарымек, Геннадий Андреевич кӱчык жап Хлебниково районысо школлаште инспекторлан тыршен, а 1956 ийыште МарНИИ-ш историй секторын изирак шанче пашаеҥжылан пурен, тушто марий калыкын историйжын тӱналтыш жапшым шымлаш тӱҥалын. Тиде ийынак Озаҥысе археолог Альфред Хасанович Халиковын вуйлатымыж почеш Марий археологий экспедиций ышталтеш, тушто Г. А. Архипов вуйлатышын алмаштышыже лиеш да археологий пасу пашалан чолган пижеш. 1956–1959 ийлаште тудын вуйлатымыже але тыршымыж дене Марий АССР, тыгак Киров, Угарман кундемлаште, Татарстаныште шуко археологий чапкӱм мумо, тидын нерген лӱмын лукмо савыктышыште иктешлен возымо (1960).
1960 ийыште тудо Марий археологий экспедицийым вуйлаташ тӱҥалын, илыме пытартыш кечыж марте ты пашам шуктен, МарНИИ-н историй секторыжым, тыгак ончыкылык пашаеҥ-влакым ямдылыме пашам чолган шуктен. 1969 ийыште Геннадий Андреевичын темлымыж дене археологий да этнографий сектор ышталтын, тудым шкежак вуйлатен.1964–1967 ийлаште тудо палыме совет археолог, историй шанче доктор, профессор Алексей Петрович Смирновын вуйлатымыж почеш СССР АН Археологий институтын аспирантурыштыжо тунемын.
1967 ийыште кандидат диссертацийым арален, ты пашаже «IX–XI курымласе марий-влак. Калыкын лекмыже нерген йодыш-шамыч» (1973) монографийжылан негыз лийын. Тиде савыктыш эр да кокла курымласе историйым шымлыше ятыр археологлан умбакыже кокла курымласе марий-влакын илышыштым шымлаш негыз лийын. Возымо пашаштыже марий этносын кок компонент, кок этнос тӱшка, Юл да Урал вел калык-влакын – варасе гродецк да азелин тӱвырасе тукымлан – вашкыл да ушнымышт негызеш шочмыжо нерген тичмаш концепций ончыкталтын, тиде иктешлымаш тунамсе археологий шанчызе-влак коклаште кугу пагалымашым сулен. 1976 ий гыч тудын тыршымыж дене «Марий мландын археологийже да этнографийже (АЭМК)» серий дене лекше савыктыш ышталтын, тудо тачат лектын шога. Икымше савыктышыже этнотӱвыран вашталтмыжлан пӧлеклалтын – тиде йодыш Г. А. Архиповым пашам тӱҥалме икымше ийлаштыжак тургыжландарен.
1962, 1963, 1965, тыгак 1980–1981 ийлаште Дубовск шӱгарым кӱнчен шымлыме – тиде X–XII курымласе эн кугу марий илыш шӱгар (могильник) лийын, Юл воктен илыше марий калыкын илышышт нерген каласкален, пеш оҥай у шинчымашым пуэн, тидын нерген кок статьям (1964, 1984) савыктыме лийын. 1969 ий гыч 1971 ий марте Г. А. Архиповын вуйлатымыж почеш Марий археологий экспедиций XII–XIII курымласе некропольлаште пашам ыштен. Тыге Выжумск II шӱгарлаште 6 тойымашым кӱнчымӧ, Выжумск III шӱгарлаште 24 тойымым почмо, Руткинскыште – 49, а Починкаште – 15. Тыге марий-влакын XII–XIII курымласе тойымо йӱлажым да пого тӱвыражым умылтарыше поян шинчымашым чумырымо, тидын нерген «Марийцы XII–XIII вв. К этнокультурной истории Поветлужья» (1986) монографийыште савыктыме.
Геннадий Андреевичын тыршымыжлан кӧра, нурысо археологий симпозиум-влак (1977, 1989, 1992) эртеныт, тудын вуйлатымыж почеш «Марий АССР археологий чапкӱ-влакын атласше» (1990) да «Марий Эл Республик археологий пчапкӱ-влакын атласше» (1993) тӱшкан шуктымо паша-влак савыкталтыныт. 1970 ийыште Г. А. Архипов директорын алмаштышыже лийын, а 1989 ийыште – МарНИИ-н директоржо. Геннадий Андреевичын шуко ий пашам ыштымыже тудын «Марий-влакын этногенезышт да эр да кокла курымласе этносын историйже» докторлык диссертацийжын негызышкыже возын, тудым шымлызе 1991 ийыште М. В. Ломоносов лӱмеш Москосо кугыжаныш университетыште арален.
Чаплӱм да степень-влак
- Историй шанче кандидат (1967)
- Историй шанче доктор (1991)
- Марий АССР-ысе шанчын сулло пашаеҥже (1980)
Тӱҥ шанче пашаже-влак
- Материалы к археологической карте Марийской АССР. Йошкар-Ола, 1960. Вып. 1. (совместно с А. X. Халиковым). 132 с.
- Ананьинские городища на р. Вятке. // Железный век Марийского края. Йошкар-Ола, 1962. Тр. МарАЭ. Т. II. С. 188-205.
- Городища первой половины I тыс. н. э. в Марийской АССР. // Железный век Марийского края. Йошкар-Ола, 1962. Тр. МарАЭ. Т. II. С. 206-231.
- Архипов Г. А. Марийцы IX—XI вв. К вопросу о происхождении народа.— Йошкар-Ола, 1973
- Марийский край в памятниках археологии. Йошкар-Ола, 1976. 168 с.
- Архипов Г. А. Марийцы XII—XIII веков. К этнокультурной истории Поветлужья.— Йошкар-Ола, 1986
- Происхождение марийского народа по археологическим данным (с I тыс. н. э.) // Происхождение марийского народа. Йошкар-Ола, 1962. С. 36-52.
- К вопросу об этногенезе мари. // КСИА. 1968. Вып. 113. С. 41 -46.
- К вопросу о городецко-азелинских контактах в связи с проблемой происхождения марийцев. // Древние и современные этнокультурные процессы в Марийском крае. Йошкар-Ола, 1976. С. 27-37. АЭМК. Вып. 1.
- Захоронения с конем I тыс. н. э. в Марийском Поволжье. // Вопросы древней и средневековой археологии Восточной Европы. М., 1978. С. 172-180.
- Марийско-удмуртские этнокультурные связи (к вопросу об азелинском компоненте в марийском и удмуртском этносе). // Материалы по этногенезу (дмуртов. Ижевск. 1982. С. 63-71.
- Проблемы ранней этнической истории марийцев. Йошкар-Ола. 1988. С. 56- 18.АЭМК. Вып. 14[1].
Палемдымаш
- ↑ АРХИПОВ Геннадий Андреевич (неопр.). Марийская история в лицах. Дата обращения: 29 шорыкйол 2022. Архивировано 29 шорыкйол 2022 года.
Литератур
- Айплатов Г. Н. Архипов Геннадий Андреевич // Марийская биографическая энциклопедия / Авт.-сост. В. А. Мочаев. — Йошкар-Ола: Марийский биографический центр, 2007. — С. 33. — 2032 экз. — ISBN 5-87898-357-0.