Марий Тӱрек
| Ола сынан посёлко | |
| Марий Тӱрек | |
|---|---|
| 56°47′11″ с. ш. 49°37′01″ в. д.GЯO | |
| Эл | |
| Регион | Марий Эл |
| Историй да географий | |
| Негызлалтын | 1719 |
| Шагат ӱштӧ | UTC+3:00[d] |
| Калык чот | |
| Калык |
|
| Официал йылме | марий йылме да руш йылме |
| Цифран идентификатор-влак | |
| Почто индекс | 425500 |
|
|
|
Марий Тӱрек (руш. Мари-Турек) — Российыште Марий Элыште верланыше ола сынан посёлко. Марий Тӱрек кундемын рӱдерже. Калыкчот: 6556 еҥ (2000 ий)[2], 5164 еҥ (2010 ий)[3], 4669 еҥ (2014 ий)[4].
Верланыме вер
Йошкар-Ола ола деч 125 километр эрвел могырно верланен.[5].
Посёлко лӱм
Лӱмжӧ «тӱр» мут деч шочын. Тиде илем эҥер тӱрыштӧ гына огыл, марий мланде тӱрыштӧ верланен. Но лӱм шочмо шотышто эше икмыняр легенде уло:
- Илем Туречка эҥерын лӱмжым налын. Но марий-влак тиде эҥерым тӱрлын лӱмдат: Шолеҥер корем, Эҥервал корем, Тӱрек корем.
- Акрет жапыште тиде верыште Тур лӱман марий лужавуйым тойымо.
- Тиде илемым эше марий-влак деч ончыч илыше калык лӱмден.
Но тиде илем марий илымверлан шотлалтеш. Уло эше Руш Тӱрек. Тудо Виче эҥерыште верленен. Тушто ондак марий-влак иленыт.
Эртымгорно
Икымше гана официалле кагазыште Марий Тӱрек нерген 1699 ийыште возымо. Тиде ийым кызыт Марий Тӱрекым негызлыме ийлан шотлалтеш. Но калык тыште 100 ий тиддеч ончычат илен, южо тошто официалле кагаз-влак мемнан марте аралалт кодын огытыл.
Тошто Тӱрек
XVI курымын кокымшо пелыштыже марий-влак эрык верч кучедалаш тӱҥалыныт. Руш саркалык нуным шалатеныт да верысе калыкым эскерашлан форпост-ола-влакым чоҥеныт. Марий-влаклан апшат пашам шукташ, олалаште илаш чареныт. Кугу эҥер серла гыч нуным вес верыш илаш колтеныт. Виче эҥер гычат марий-влаклан каяш логалын. Тӱрекыште илыше марий-влак тушеч касвелыш каеныт да у ялым чоҥеныт. У илемым тошто лӱм дене лӱмденыт, тыге Марий Тӱрек шочын. Виче эҥерыш марий-влак деч вара толшо руш-влак илемын лӱмыштыжӧ «ӱ» йӱкпалым «у» фонеме дене алмаштеныт. Тыге Русский Турек илем шочын.
У Тӱрек
Тӱҥалтышыште у ял эҥерын шола велыштыже верланен, таче тушто эмлымвер-влак шогат. Негызым, очыни, Ози лӱман марий пыштен. 1930-шо ийлаштат верысе калык тиде верым Ози курык лӱмден. Но тыште моткоч кугу чер шарлен. Эпидемий деч аралалташлан нуно чыла пӧрт-влакым йӱлалтеныт да эҥерын пурла серышкыже илаш кусненыт. 1699 ийысе кагазыште 23 еҥын лӱмыштым возымо. Нуно еш кугыза-влак лийыныт, йӧзакым тӱленыт. Тугеже гын, тиде жаплан тиде верыште 23 еш илен. 1780-ше ий марте Тӱрек илем Озаҥ губернийын Уржум уездышкыж пурен. Вара, Вятский наместничеством, чоҥымо дене Уржум уезд тушко куснен.
XVIII курым тӱҥалтыш марте верысе калык чимарий йӱлам кучен. 1716-1717 ийласе еҥшотлымаш почеш тыште илыше еҥ-влакын ик руш але танле лӱмат лийын огыл. Чылан марий лӱм-влакым нумалыныт. Христиан миссионер-влакын пашашт лектышым конден огыл. Сандене 1766 ийыште тыште пу черкым шогалтеныт. Тӱрек сола сыным налын. 1766 ийлан волостьышто 403 тынеш пурышо, 77 ыреслалтдыме марий да 56 суас - мусульман илен. Тынеш пуреныт гынат Ош Кугу Юмылан кумалыныт.
Солашке савырнымаш
1838 ийыште ты верыште Озаҥ-Юмынава черкым шогалтеныт. Кунам илем сола сыным налын, тушко руш-влакат илаш толаш тӱҥалыныт. Ончыч юмызо-влакын ешышт, волость вуйлатыше-влак, вара амалкалче-влак. Нуно черке деке лишкырак шке пӧртыштым шогалташ тыршеныт, тыге марий ял воктене руш урем шочын. Поп урем лӱмым налын, вес мучашыжым Кабак урем маныныт. Таче тудым Комсомольский лӱмдат.
Марий да руш урем-влак Лапке урем дене ушалтыныт. Тудын мучашыжым Корак урем маныныт. Вара тудо Советский урем лийын. Марий уремым шке жапыште Колхоз урем маныныт, вара Василий Мосолов академикын лӱмжым налын.
Волостной рӱдер семын
1867 ий гыч Вӱрзымысе земской управе ышталтеш. Тӱрек угыч волостной рӱдерыш савырна. Тыгак тудо эше стан лиеш — становой пристав тыште илаш тӱҥалеш. Тиде жаплан Виче губерний, Вӱрзым уезд, Тӱрек селаште 56 сурт лийын, 522 еҥ илен; нунын кокла гыч 232 пӧръеҥ да 290 ӱдырамаш.
Туныктыш
1845 ийыште Павел Чистосердов священникын пӧртыштыжӧ приходской тӱҥалтыш училищым почыныт. Константин Старцев ден Сергей Увицкий священник-влак икымше туныктышо лийыныт.
1871 ийыште Вӱрзымысе уездный земствын оксаж дене Тӱрекыште кок классан училищым почмо. Икымше ийын 87 йоча тунемын. Вара земский управе деч ссудым налмеке кок пачашан кӱ пӧртым чоҥеныт. Шке жапыште тиде училищым Василий Мосолов тунемын пытарен.
Лӱмлӧ еҥ-влак
Сурикова Ольга Георгиевна — марий йылмызе, шанчызе, туныктышо, педагогике шанче кандидат (1953), доцент (1959), Марий АССР-ысе шанчын сулло пашаеҥже.
Мосолов Василий Петрович — марий шанчызе, агроном, растениовод, ялозанлык шанче доктор (1935), профессор (1925), академик ВАСХНИЛ (1935), ВАСХНИЛ-ын вице-президентше (1939 — 1951), марий-влак кокла гыч икымше академик, мер пашаеҥ.
.svg){kind=small}
Кылвер-влак
Литератур
Важ-влак
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx
- ↑ Посёлок Мари-Турек (Черемисский Турек).
- ↑ Численность населения городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов. Мари-Турекский муниципальный район.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по муниципальным образованиям Республики Марий Эл на 1 января 2014 года.
- ↑ Торалык Яндекс.Карте-влак ӱзгарын полышышт дене висалтын.
.png)
