Черемис сар
Черемис сар — Руш кугыжаныш ден черемис-влак кокласе сар.
Сарышке шӱкышӧ вий
Озаҥын сеҥалтмекыже, Марий мланде Руш кугыжанышыш юридически ушалтын. Туге гынат Озаҥ кугыжанышым угыч нӧлталме паша эше икмыняр лу ий шуйнен. Православий черкын шыгыремдылмыжым чытыше, Руш кажналан кугу налогым тӱлымӧ ваштареш улшо марий он-влак Руш кугыжа ваштареш марий, одо, татар калык-влакым тарватен шогеныт. Эртыкым шымлымаште тиде вашшогымаш Черемис сар лӱм дене палыме[1].
Икымше черемис сар (1552–1557 ийлаште)
1552–1557 ийлаште марий калыкын ик ужашыже Руш кугыжанышыш ушнымо ваштареш кынелын да москосо сарзе-влак вашмут семын экспедицийыш толын коштыныт.
Руш кугыжаныш Озаҥ ханствым шкеж деке ушымо сомылым мучашлен.
Кокымшо черемис сар (1571–1574 ийлаште)
1571 ийыште, крым хан Девлет-Гирейын москош сар дене миен, тудым йӱлатымекыже, калык угыч нӧлталалтын. Калыкым тарватыше марий оньыжа Качак лийын. Тарваныше-влак крымысе еҥ-влакын полышыштлан ӱшаненыт, но крымысе татар-влак руш сарзе-влак дене кредалмаште сеҥалтмышт деч вара, полышым пуэн кертын огытыл. Нӧлталалтше калык, виеш тынеш пуртымо ваштареш улшо карт — онаеҥ-влакым — пеш тӱткын колыштын.
Кугыжан кучем титаклыме сомылым (каратель операцийым) шуктен, коклазе-шамыч дене мутланымашым вӱден, орым чоҥен да 1574 ийлан ты нӧлталалтмашымат темдалын. 1574 ийыште олыкмарий-влак мландыште Кокшайск орым негызленыт, тиде кундемыште кугыжан кучемжым утыр вияҥын.
Кумшо черемис сар (1581–1585-ше ийлаште)
Марий-влакын кугыжан кучемын политикыж ваштареш саргурал дене нӧлталалтмышт 1581 ийыште тӱҥалын. Марий-влак дене пырля Юл кундемысе моло калыкат тарваненыт: чуваш, мордва, татар, тыгак одо-влак[2]. 1581–1584-ше ийласе кумшо черемис сарым утларакше ногаец-влак тарватеныт[3].
Нӧлталалтмым темдалаш Иван Мстиславскийын вуйлатыме сарзе-влакым колтеныт, моло начальник-влак олмыш Шереметевым, Дмитрий Хворостининым, Михаил Салтыковым, Ефим Бутурлиным, Меркул Щербатовым палемденыт. Каратель-влак шке пашаштым шуктеныт, тыгак у ор-влакым Козьмодемьянскыште, Царевококшайскыште, Царевосанчурскыште чоҥеныт. 1584 ийыште пытартыш теле поход лийын. 1585 ий шошым «кугыжанышысе кугыжалан да пӱтынь Русьысо кугу князь Фёдор Ивановичлан черемис дене курым-курымашлык тыныс нерген вуйым савеныт. Борис Годунов нӧлталтше-влакым ӱшандарен: нуно чынак шке титакыштым умылат гын, кугыжа, тошто йоҥылыш ошкылым монден, титакан-влакым чаманаш ямде; нуно Москош кугырак-влакым колтеныт да ӱшанле лийын кодаш товатленыт[4]. Пудыранчыкым пытараш тунар сар вийым кучылтын огытыл, кунар шергакан пӧлек ден сӧрымаш дене лыпландареныт[5]. Кугыжаныш деч грамотым тӧра ден сарзывуй Ф. В. Шереметев ден князь Д. И. Хворостининлан да йолташыже-влаклан колтеныт[6].
Марий-влаклан апшат пашам ышташ, олалаште верланаш да тушан йӱдлан малаш кодаш чареныт. Нуным кугу эҥерла воктеч кусныктареныт, тидын шотыштак Виче гычат кораҥденыт[7][8].
Тыгак ончо
- Пошкыртысо нӧлталалтмаш-влак — кугыжан кучем ваштареш XVII–XVIII курымласе икмыняр пудыранчык.
Палемдымаш
- ↑ История России с древнейших времен. Шестой том. Соловьев С. М. Издательство «Проспект» 2013 г., С. 478—487.
- ↑ Бахтин, 2012, с. 547.
- ↑ Акчурин М. М., Басманцев Д. В., Кочетков В. Д. О службе и жалованьях свияжского князя Тугуша Девлет Бахтыева во второй половине XVI в. // cyberleninka.ru
- ↑ Карамзин Н. М. История государства Российского. Том 10. Глава 1. Царствование Феодора Иоанновича. Г. 1584—1587. Архивысе копий 7 ага 2014 гыч
- ↑ Иловайский Д. И. История России. Т. 3. Московско-Царский период. М.: Типография М. Г. Волчанинова, 1890. С. 343.
- ↑ Каргалов В. В. Полководцы X—XVI вв. М.: ДОСААФ, 1989. С. 316.
- ↑ Предисловие // Мари-Турекский район. — Йошкар-Ола, 2003. — С. 5. — 320 с. — (История сёл и деревень Республики Марий Эл). — 1500 экз. — ISBN 5-87898-241-2.
- ↑ Боровиков С. В. Третья Черемисская война 1581—1585 годов // Актуальные вопросы военной истории: Сборник трудов Международной научной конференции, посвященной 200-летию Отечественной войны 1812 года. Киров: ФГБОУ ВПО Вятская ГСХА, 2013. С. 19—22.
Литератур
- Марийский край в 13—16 вв. Вхождение в состав Российского государства // Энциклопедия Республики Марий Эл / Отв. ред. Н. И. Сараева. — Йошкар-Ола, 2009. — С. 86—87. — 872 с. — 3505 экз. — ISBN 978-5-94950-049-1.
- Бахтин А. Г. Марийский край в XIII—XVI веках: очерки по истории. — Йошкар-Ола: МарГУ, 2012. — С. 321—554. — 660 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-94808-678-1.