Онар

Онар
Онар
Мифологий	марий мифологий[d]
Лӱм мом очыкта	Кугу капан айдеме
Пӧръеҥ / ӱдырамаш	Пӧръеҥ
Ача	?
Ава	Онарын аваже
Йоча-влак	?
Кылдалтше персонаж-влак	Кукарка, Немда
Ойыртышан койыш	вий
Атрибут-влак	кӱ, иявондо, ошма чоҥга, ер-влак, тӱрлӧ тӱсан вургем
Моло тӱвыраште	Калевипоэг

Онар — марий калык ойпогышто (мифологийыште) патыр, кугу капан айдеме, онар.

Умылтарымаш

Онар Юмын эрге дене пырля юмын тӱня (кӱшыл тӱня) да айдеме тӱня (кокла тӱня) коклаште кылым ыштыше семын конча. Сандалыкым ончыктышо ойпогышто (мифлаште) мландын теҥыз вӱд гыч лекше Онар икымше чонан лийын: мландын кошкымыж деч вара кожан морко (тайга) дене леведалтеш, икмыняр жап гыч чодыраште онар-влак койыт, тунамак еҥ-влак лектыт.

Онар-влак айдеме сынан, уждымо-колдымын кугу капан(вуйышт пыл марте шуын), куатле виян сӱретлалтыныт. Нуно ик курык гыч вес курыкыш кугу толкын семын лупшалтыныт, эҥер ден ер гоч ошкыл вонченыт, пӱнчӧ кандырам пуненыт. Нунылан чодыражат пулвуй даҥыт лийын, курымла дене кушшо тумо-влак вожге шупшын луктыныт, пушеҥге-влак нунылан коршаҥге гай койыныт. Шернур марийын манеш-манешыштыже Онар ласка омо дене мален колта да вич сутка гыч гына помыжалтеш, тидын годым вуй олмышто Кугэҥер ер лиеш.

Южо каласкалымаште, Онар-влак кӱртньӧ вургемым чиеныт, тыгак вӱргене пулпуйлыкым да той упшым чиеныт (таҥ. коми миф Корт Айка, Железный свекр).

Миф-влак

Йӱлаш пурышо шонымаш почеш, Онар-влак мланде ӱмбалне айдеме шочмо деч ончычак иленыт (мландыште мамонт лулегым, пуйым муыныт да Онарын ман шоненыт). Онар нерген утларак кумдан палыме кок йомак лийын: икымшыште Онар йолчием гыч рокым почка, курык (арка) лиеш, кокымшышто Марий мланде гыч кугу кож пундышым кӱнчен луктеш. Тӱтан мардеж толын лектеш да пундышым южыш нӧлталеш. Пундыш Онарын шинчашкыже перна. Онар шинчажым туржеш, пундыш ок лек. Тунам тудо шке аваж деке кая, тудыжо ала кӱ курык шеҥгелне, ала Кукаркаште ила. Аваже пундышым эргыжын шинчаж гыч луктеш да умбакырак кудалта. Пундыш курык гоч чоҥештен эрта да марийын илемже воктеке камвозеш. Айдеме тудым пулан шелеш да пел теле коҥгаш олта. Онарын аваже эргыжлан ойла: куклымо пундыш верештын гын, тугеже ту кундемыште еҥ-влак илат. Онар айдемым кычалын, Юл серыш кая. Икана Онар куд йолан, нушшо копшаҥгым ужеш, почешыже пургедме мланде касалыкым кода. Тӱткынрак ончалын, тудо пасум куралше марийым ужеш. Онар шогавуй да имне дене пырля айдемым нӧлталешат, аваж деке наҥгая. Тудыжо (Онарлан) еҥым верышкыже пӧртылташ темла, молан манаш гын, лачак еҥ-влаклан Онар-влакым алмашташ пӱрен.

Ойпогышто Онарым кавасе юмо ман ончыктымаш шуэнрак вашлиялтеш (скандинавийысе мифологийыштат юмо деч ончычсо семын). Ик миф почеш, Онар еҥ-влак деке нунын илышыштым ворандараш толеш. Но еҥ-влак вараракше шке юмыштым мондат, тыге перке дене илыме жапыштат пыта. Вес мифыште Онар еҥ-влак дек вола, кунам ик ӱдыр томгак азам шочыкта да тудым ондак ӱлнӧ коштшо каваште шылта. Кава сургалтын кӱш нӧлтеш, а ӱдырым мланде нелын колта (тыге икымше кӱдырчӧ ден мланде порволымаш (карстысе) шочеш). Тылеч вара Онар калык деке мотор вӱльӧ дене вола (Онар вӱльӧ — «Онарын вӱльыжӧ» < праф.-уг. *weδe, «олень»). Тылеч вара тиде вӱльӧ (шонанпыл) каваште кажне гана йӱр деч вара койылалта. Нуно (Онар-влак) мланде пашам огыт пале, но тудлан йӧным ыштат (тышеч йӱр ден кыл, вӱдшор).

Колызо-Онар нерген миф аралалт кодын. Тушто Онар Юл сер деке толын, онча: ала-могай лопка туп-вачан палыдыме еҥ тудын куршыж дене колым куча. Палыдыме еҥ эҥер сер гыч кораҥ каяш огешат шоналте, мӧҥгешла Онарын вуйжым кӱрлаш сӧра. Онар-влак кучедалаш пижыт. Палыдыме еҥ Онарлан вийым пуышо юзо ӱштыжым руалташ тӧча. Пытартышлан Онар палыдыме еҥым сеҥа.

Кызытсе жапыште

Онарын лӱмжым тӱрлӧ тӱвыра пашаште, тӧнежым лӱмдымаште кучылтыт, тыге марий йӱла да тӱвыра дене кылым ойырен палемдат. 2018 ий декабрьыште Йошкар-Олаште «Онарын уныкаже-влак» лӱман регби дене таҥасымаш лийын. Москошто «Онар» марий тӱвыра ушем уло.

Онар сымыктышыште

Кинематографийыште

Онар Денис Шаблийын 2021 ийысе кӱчык метражан «Не Иван, или как приручить Богатыря» фильмыштыже тӱҥ модшылан шотлалтеш.

Палемдымаш

Литератур

• Онар. Марийская сказка. Йошкар-Ола, 1949.
• Марийский фольклор. Мифы, легенды, предания. / Сост., комментарии Акцорин В. А. Йошкар-Ола, 1991.
• Акцорин В. А. Прошлое марийского народа в его эпосе. — Саров, 2000.
• Марийские народные сказки. — Йошкар-Ола, 2003.
• Словарь марийской мифологии. Том 1. Боги, духи, герои. / Автор-сост. Ситников К. И. Йошкар-Ола, 2006.
• Тойдыбекова Л. С. Онар // Марийская мифология. Этнографический справочник. — Йошкар-Ола, 2007. — С. 183. — 312 с. — ISBN 978-5-87898-365-5.
• Онар // Марийская биографическая энциклопедия / Авт.-сост. В. А. Мочаев. — Йошкар-Ола: Марийский биографический центр, 2007. — С. 264. — 2032 экз. — ISBN 5-87898-357-0.
• Онар // Энциклопедия Республики Марий Эл / Отв. ред. Н. И. Сараева. — Йошкар-Ола, 2009. — С. 590. — 872 с. — 3505 экз. — ISBN 978-5-94950-049-1.

Кылвер-влак

• Сергеев А. Мир марийских преданий. Архивысе копий 5 ӱярня 2016 гыч