Кугу Юмо

Кугу Юмо
Кугу Юмо, Кого Йымы
Кугу Юмо да кузнеч
Мифологий	марий мифологий[d]
Вершӧр	кавасе пӧртысӧ шӧртньӧ престол але кугу тумо
Лӱм мом очыкта	Кугу Юмо
Латинла возымаш	Jumo Magnus
Моло йылмылаште лӱм	Юмала, Юмбел, Омэль (инверсий)
Пӧръеҥ / ӱдырамаш	Пӧръеҥ
Сомыл	демиург
Ача	Кугезыже уке
Пелаш	Мланде ава (Мланде-Ньё), Мать-земля
Йоча-влак	Юмын ӱдыр, Юмын эрге
Кылдалтше персонаж-влак	Йын
Тойымо вер	Колыдымо
Ойыртышан койыш	пондашан, чӧгыт, шӧртньӧ упш
Атрибут-влак	мардеж — тудын шӱлышыжӧ, шонанпыл — сӧйланыме йоҥежше, волгенче — пикш
Лекмаш	пале огыл
Моло тӱвыраште	Яхве, Демиург, Ахура-Мазда

Кугу Юмо (мар. Кугу Юмо; Кугу — великий, большой, Юмо — бог; курыкмар. Кого Йымы) — марий пантеонын кӱшыл юмыжо.

Юмын нерген каласкалымаш

Кӱшыл тӱня (южо ой почеш шым кава гыч шога) юмо-влакын илыме верлан шотлалтеш, эн ончычак Сандалыкым ыштыше Юмын илыме вер. Тӱҥалтыште финн йылмылаште «юмо» мут кавам ончыктен, кызытат тидын шотышто южгунам кучылталтеш, мутлан, юмо волгалтла, «небо проясняется»; юмо йӱклана, «небо гремит»; юмо пылайте, «небо в облаках»; сложный мутлаште — юмынтӱр, «горизонт» (букв. «край неба»), юмынлулеге, «мироздание» (букв. «остов неба»). Варарак, ты мут кӱшыл радамыште улшо юмым ончыкташ тӱҥалын: юмынкÿй, «жертвенник» (букв. «камень бога») юмынпундаш, «небо» (букв. «дно бога», ср. морд. Pundas < др.-инд. budhnas. Мардеж — Юмын шӱлышыжӧ, шонанпыл — сӧйланыме йоҥежше (юмын йоҥеж jumyn joŋež < праур. *jonks). Юмо шке кавасе суртыштыжо шӧртньӧ шелыкыштыже (престол) ила, тушеч тудлан еҥ-влакын чыла пашашт коеш. Марий-влакын, мордва семынак, Юмыжо «кӱртньӧ пече» коклаште да шым кава шеҥгелне, тушко нигӧат логалын ок керт. Южо ой почеш, кӱдырчан йӱр годым Юмо кава гыч мландыш кӱм кышкылтеш. Тыге шоненыт, тудо кава мучко тул имньым кычкен кудалыштеш.

Кугу Юмо да тудын шольыжо Йын (Керемет), лудыла кончен, тӱням ыштат

Миф-влак

Ик мифыште пашажлан нигунам акым налдыме апшат колымыж деч вара Юмо деке логалеш, Юмо шке пашажлан пайдам налдыме апшатлан кеч-могай кумылжым шукташ сӧра. Апшат Юмын шӧртньӧ шелыкышкыже (тронышкыжо) шинчын ончаш йодеш, тышеч тудлан еҥ-влакын чыла осал койышышт, шонымашышт тунамак почылтеш. Апшат ужмо-колмыж деч лӱдын, шелык гыч камвозеш да Юмо тудым мӧҥгеш мландышке пӧртылта (таҥ. тыгаяк сюжет эрвел-слав. апокриф легендылаште: мужик каваш логалеш, юмын верым налеш да мланде ӱмбалне мо ышталтмым ужеш).

Вес ой почеш, Юмо кугу тумо ӱмбалне шинча, (тыгаяк миф мордванат уло: кугу юмо Чам-паз Тӱня пушеҥге ӱмбалне кумло ий мала, пурла йол йыжыҥже коршташ тӱҥалмеш).

Кӱдырчан пыл кокла гыч осал шӱлышым поктен, Юмо кӱм кышка, волгенче-пикш-влакым колтеда (nölö-pikš, букв. «кӱ вуян пикш» — таҥ. фин. nuoli, пикш; праур. *pekše, пикш). Юмо шке шӧртньӧ упшыж дене тӱням волгалтара, кугу чӧгыт полшымо дене (nöšle < праур. *nušja) кавасе кӱ гыч сескемым луктеш, поро шӱлышым шочыкта. Вараракше Юмо улан илыше мланде пашаеҥ лиеш, поян озанлыкым, сурт-печым, шуко вольыкым куча. Эр ӱжара гыч кас ӱжара марте пашам ыштен, тудо ӱдыр ден эргыжланат тыгак илаш кӱшта.

Кӱшыл тӱнян южо арверже-влак кӱшыл юмын сынжым почын ончыкташ полшат: юмын шулдыр; юмын кудо — илыме верже; юмын тул; юмын кудо пече; юмын ушкал (вольык), тыгак капкас (почылтшо кава) гыч Юмын волтымо лӱҥгалтыш.

Марий мифлаште илышын шочмыж нерген пеш ожнысо праурал сӱрет аралалт кодын: лудо, шуэ («лудо» < праф.-уг. *soδ’ka, лудо урлык, туге гынат чӱчкыдынрак лудо ludo, таҥ. фин. lintu, эст. lind, кайык) Тӱня океан гыч чоҥештен лектын, кок муным мунча (мар. муно < праур. *muna; таҥ. тыгаяк сӱрет калеваласе Ильматар дене лиеш). Муно гыч лудо сынан кок изак-шоляк лектыт — Юмо ден Йын. Лудо-влак океан пундашке алмаш-алмаш керылт пурат да тушеч йошкыным луктыт: тыге мланде ышталтеш. Мландыште Юмо еҥ ден янлык-влакым шочыкта, нунылан пӱрымашым палемда, а Йын ты шочыктымашым лугаш тӧча (мешая). Тидлан кӧра Юмо шольыжым мланде йымак поктен колта да тамыкыш петырен шында.

Марла йомаклаште чоҥештылше ер нерген ушештарымаш аралалт кодын, тушто кавасе лудо ила (онч. типологий могырым лишыл сӱрет Изим, Акпарс нерген).

Вес ой, Сандалык шотан миф почеш, Юмо Керемет шольыжлан (Йынлан) лудо сынан лийын, океан пундаш гыч мландым лукташ кӱшта, тидын деч вара ик пуалмыж денак мландымбалым тӧремден тӧрла. Туге гынат Керемет нерешыже мландым шылтен кода, шӱвал шындымыж дене курыкым орала. Вара Юмо айдемым шочыкта да чоным пурташ манын, кавашке кӱза, орол шотеш коваштдыме пийым кода. Керемет йӱштым колта, пийым коваштыж дене алгаштара да айдеме ӱмбак шӱвал шында. Юмо пӧртылмекше, пийым шудалеш, а айдемым тупынь савырал шында, тыге айдеме Кереметын шӱвалмыжлан кӧра, тӱрлӧ чер да язык ончылно вийдыме лиеш.

Идеал тӱням локтылмо, эҥер, пушеҥге, корно-влакын кадыр лиймышт нерген кумдан чапланыше миф ойла: кӱчык парнян шоҥшо Юмо дене каҥашымашке вашкен да омса лондемеш шӱртнен, а моло янлык-влак тудым воштылыныт. Тидлан кӧра шоҥшо нуным карген. Айдемын шочмыж нерген (антропогоний) миф-влак шукыж годым библий преданий-влакын ойлымашыштлан шотлалтыт, нуно, очыни, марийын шке шотан тӱняумылымашыжлан кӧра, ӱмбала-ӱмбала ешаралт толыныт, айдемын шочын вияҥмыж шотышто посна ойыртемжым умылтарат: йоча-влакын кум ий марте коштын кертдымышт, кап ӱмбалне чора (роговица) укелык, вургем чияш да тудым эре вашталтылаш кӱлмыжӧ, пӧръеҥын шӱргыштыжӧ ӱп кушмо да т.м.

Марий-влакын ойпогыштышт акрет гыч, христиан тӱняумылымаш деч ондакак шочшо шонымаш кӱ семын аралалт кодын да кумдан чапланен: Юмо мутым колыштдымо еҥ-влакым йӱлышӧ пундышыш савырен (таҥ. айдемым пундыш гыч шочмыж нерген мордва йомак, Вяйнемёйнене нерген карел руна, тӱҥалтыште лийше океанын вӱдыштӧ кашка(коряга) семын иеш.

Варарак шочшо мифлаште Юмо тӱнясе юмо радамын онжо семын умылтаралтеш, тудо тӱрло калык коклаште йылмым, юмыйӱлам шеледен пуэн.

Ты легендылан келшышын, Керемет марий-влакын кугыракыштым Бедойым Юмо деке каҥашаш кайымыж годым кучен. Тидлан кӧра Юмо марий-влакым Кереметлан вуйым саваш кӱштен.

Юмын тӱрло тӱшка марий-влак дене кылым кучымыж нерген квазиисторий йӱласе мифлаште ончыкталтын. Ала-кунам Моско марий-влак деке волен, но нунышт тудлан кугу надырым (пӧлекым) ыштен кертын огытыл. Кумшӱдӧ ий гыч Юмо озаҥ марий дек волен . Но нунат надырым пуымо деч кораҥыныт. Тунам Юмо тудлан кумалше Выльып кугыза деке савырнен, тудыжо Юмым пеш пагален вашлийын.Туге гынат шоҥго Выльып кугыза под-влакым поген налаш вашкен, тидлан Юмо сырен да марийым эрык деч посна коден. Пытартыш миф деке вынереш куымо шнуй марла книга нерген преданий лишыл улеш, тудым ушкал кочкын, тыгак одо мифлан келшышын, Юмо ушкалым еҥ-влаклан ушым пурташ ман колтен, нунышт ала-кунам серен шындымылан ӱшанен, кумалаш монденыт улмаш.

Йӱла

Кӱшыл кавасе Юмын тӱрлӧ сынан лӱмжо лийын: Волгыдо Юмо, Илыш Юмо, Пылвылвал Юмо, Тӱня Юмо, (букв. пыл ӱмбал юмо, мар. выл, «на» < праф.-уг. *wülä, кӱшыл) Ош Поро Кугу Юмо (белый добрый великий бог, мар. ош, «белый» < праур. *ačka), Тӱҥ Юмо (главный бог), Тошто юмо (старый бог). Юмылан ий еда йошкар але ош (южо ойлымаш почеш йошкар) чомам пӧлекленыт. Шнуй отышто Юмылан эн эрвелне кушшо але пеленже улшо пушеҥым (Тӱҥ шотышто тумым але пистым) пӧлекленыт. Юмо-влак радамым (пантеон) вуйлатыше семын Юмылан утларак чапле надырым (пӧлекым) конденыт. Тудын лӱмжӧ чыла тӱрлӧ юмылан кумалмаште йоҥген, тудым утыжым тургыжландараш огыл манын, тудын полышкалышыжым сӧрваленыт.

Эртык

Раш пале: Юмо кавасе «кугыжан» сынже гыч шочын, кавасе иерхийыште Мланде «кугыжан» верже палемдалтын. Марий-влак шке кӱшыл вуйлатышыштымат «кугыжа» маныныт, а марий калыкын, мландын руш кугыжан, Российын кышкарышкыже логалмеке, руш царьымат тыгак лӱмденыт. Кажне марий ӱмырыштыжӧ кеч ик гана Юмылан Кугу надырым — имньым але ушкалым — пӧлеклышаш улмаш. «Юмо» термин моло финн-угор калык-влак йылмысе дене ик вожан: Юмала (финн-влакын), Юмбел (лопарь-влакын), Юмоу (вепс-влакын) да тулеч молат.

Марий-влакын Иван Грозныйын сарзыж-влак дене вашпижмаш деч ончыч (1953) Кугу Юмылан кумалме нерген серымаш аралалт кодын. Тунам марий-влак кӱсотышто ожым, ӱшкыжым, сурт кайыкым Юмылан пӧлекленыт. Марий он-влак (карт-влак) юмо-влакым Малмыж князь Болтушлан полшаш сӧрваленыт, кумалтышмут икмыняр лу кӱсле йӱкеш йоҥгалтын.

Еш

И. Г. Георгий (1799) дене келшышын, моло юмо-влак Кугу Юмын да Юмын аван шочшыжо але тукымжо улыт. Марийын утларак раш пален налме юмо радамже (пантеон) улмо нерген шонымаш, кушто юмо пӱтынь тукым-вожым авалтышын ончыкталтеш, ик гана веле пеҥгыдемдалтде кодын (мутлан, Г. Я. Яковлев, Р. Г. Ахметьянов да молат), туге гынат ты шонымаш илыш сӱретлан ваштарешла улеш. Шинчымашым шарыше серен кодмо кагазат, тыгак ойпогым шымлымаш-влакат мыланна увертарат: Юмын аваже, шольыжо уло, шке вӱр веле огыл (родные), родо-тукым кылан (двуюродной), (мутлан, Юмын), вате, йоча, уныкашт (С. К. Кузнецов). Тидын деч посна, юмын радамым (пантеоным) тыге чоҥымаш лишыл угр калык-влакын — мордва ден обь калык-влакын мифологийыштлан келшен толеш.

Литератур

• Акцорин В. А. Прошлое марийского народа в его эпосе. — Саров, 2000.
• Калиев Ю. А. Об астральных представлениях мари / Современные проблемы развития марийского фольклора и искусства. — Йошкар-Ола, 1994.
• Смирнов И. Черемисы. Историко-этнографический очерк. — Казань, 1889.
• Мокшин Н. Ф. Отражение матриархата и периода распада первобытно-общинного строя в религиях некоторых народов Поволжья (мордва, марийцы). — Москва, 1964.
• Петрухин В. Я. Марийская мифология / Мифы финно-угров. — М., 2003. — С. 260—290.
• Ситников К. И. Словарь марийской мифологии. Том I. Боги, духи, герои. — Йошкар-Ола, 2006.
• Тойдыбекова Л. С. Марийская мифология. Этнографический справочник. — Йошкар-Ола, 2007. — 312 с. — ISBN 978-5-87898-365-5.
• Яковлев Г. Религиозные обряды черемис. О богах. — Казань, 1887.