Ӱдырамашын тӱнямбал кечыже

РУВИКИ — эрыкан энциклопедий гыч материал
Тергыме статья
«8 март (пайрем)» йодмаш тышке конда; тыгак онч. вес ыҥ-влак.
Ӱдырамашын тӱнямбал кечыже
Ӱдырамашын тӱнямбал кечыжлан пӧлеклалтше немыч плакат, 1914 ий 8 март
Ӱдырамашын тӱнямбал кечыжлан пӧлеклалтше немыч плакат,
1914 ий 8 март
Ышталтын 1910 ийыште
Палемдат ий еда
Кече 8 март
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Тӱнямбалсе ӱдырамаш кече (8 март, англ. International Women’s Day)[1] — шуко тӱнямбалсе кугыжаныш да эл-влакын пайрем кечышт. Тӱҥалтыште тиде кече ӱдырамаш-влакын шке правашт да илыме йӧныштым кумдаҥдаш шонымо кучедалмашыште иктеш лиймыштышт дене кылдалтын[2].

Иктӧр права нерген шонымашым авалтыше тӱнямбал кечым эртараш шонымаш ХХ курым мучаште шочын[3]. Ӱдырамаш-влакым иктеш ушаш шонымашым Клара Цеткин темлен — Германийын социал-демократ партийысе ӱдырамаш тӱшкажын ончылъеҥже.

18 декабрьыште ООН-ын Тӱҥ Ассамблейже A/RES/3010 резолюцийым пеҥгыдемден, тудын почеш 1975 ийым Ӱдырамашын тӱнямбал идалыкше семын увертареныт[1]. 1977 ийыште ООН-ын Тӱҥ Ассамблейже A/RES/32/142 резолюцийым луктын, тудын почеш ООН-ын йыжъэлже-влак Ӱдырамаш-влакын правашт да тӱнямбал тыныслык верч кучедалме тӱнямбал кечым тӧнежленыт[3][4].

Тиде кечын тӱрлӧ эллаште тӱнямбал мер толкын-влак ӱдырамаш-влакын праваштым да эрыкыштым аралаш, мӧҥгысӧ виешлымаш ваштареш шогалаш ӱжшӧ акций-влакым эртарат, южо эл ден кугыжанышлаште[2]: Францийыште, Индийыште, Киргизийыште, Японийыште, Германийыште, Великобританийыште, Таиландыште, Бельгийыште, Италийыште да моло вереат йӱладыме тӱняончалтышан-влакын праваштым аралыме нерген ойлат[5].

Российыште тиде кечын ӱдырамаш-влакын илышыште верыштлан пӧлеклалтше пайрем концерт, пӱтынь российысе акций-влак эртат[6]. Йӱла почеш, 8 мартыште пӧръеҥ-влак ӱдырамаш-влаклан пеледышым пӧлеклат, калык илышыште кумда верым налын шогымыштым палемдат[7].

Кечын шочмо историйже

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Ӱдырамашын тӱнямбал кечыжым шочыктымаште США ӱдырамаш-влакын неле пашам шуктымо ваштареш уремыш лектыт (Пуста кастрюльын маршыже, 1857 ий, Озавате-шамычын маршышт, 1901 ий)[8]. 16 февральыште 1908 ийыште ончыл шонымашан ӱдырамаш ушемым негызлышыже американка Мод Мэлоун Нью-Йоркышто текстиль йӧнозанлыкыште тыршыше ӱдырамаш-влакым таҥтошкал эртымашке чумырен[3].

1910 ий 27 августышто Копенгагеныште ӱдырамаш-влакын кокымшо тӱнямбал социалист конференцийыштышт Германийын социал-демократ партийжын ӱдырамаш тӱшкажым вӱдышӧ ончылъеҥ Клара Цеткин шке права верч кучедалмаште тыршыше ӱдырамаш-влакын икоян улмо тӱнямбал кечым увертараш темлен[9]. Тудын темлымашыжым 17 эл гыч толшо ӱшанъеҥ-влак сайлан шотленыт[4].

Тиде пайремым 8 мартыште (тошто стиль дене 23 февраль) палемдыме йӱла 1914 ийыште Германийын, Данийын, Нидерландын, Швейцарийын, Российын, США да моло элласе ӱдырамаш-влакын митингым эртарымышт деч вара утыр пеҥгыдемын[10].

1917 ий деч вара пайремым, тӱҥ шотышто, социализм эллаште палемденыт. Мутлан, китай коммунист-влак тудым 1922 ий гыч пайремленыт, а испан-влак — 1936 ий гыч[11].

18 декабрьыште ООН-ын Тӱҥ Ассамблейже A/RES/3010 резолюцим пеҥгыдемден, тудын почеш 1975-ше талук Ӱдырамашын тӱнямбал идалыкше семын увертаралтын, а 1976 гыч 1985 марте лу ий — Ӱдырамаш-влакын тӱнямбал луийышт лийын[1]. 1977 ийыште ООН-ын Тӱҥ Ассамблейже A/RES/32/142 резолюцийым пеҥгыдемден, тудын почеш ООН-ын йыжъэлже-влак коклаште Ӱдырамаш-влакын правашт верч кучедалме да тыныслыкын тӱнямбал кечыжым ыштеныт[3][4].

1978 ий 27 ноябрьыште Парижыште ЮНЕСКО-н Тӱҥ конференцийжын 20-шо сессийыште 20 C/13.2 резолюцийым луктыныт, тудын почеш, Ӱдырамашын тӱнямбал кечыжым 8 мартыште палемдаш темленыт[4][9].

Российыште да СССР-ыште[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Петроградын уремлаштыже ӱдырамаш манифестаций
23 февраль [8 март] 1917 ий

Российыште Ӱдырамашын тӱнямбал кечыже 1917 ий 23 февральыште эртыше (у стиль дене 8 март) Петроградысе пашазе ӱдырамаш-влакын демонстрацийышт дене кылдалтын. Тиде кечын ӱдырамаш-влак большевик-влак партий ЦК-н ӱжмыж почеш ӱдырамаш-влакын тӧр правашт верч уремыш лектыныт, шужен илыме да сар ваштареш ойленыт. Тиде Февраль революцийым лишемден, Романовмыт тукымлан мучашым пыштен[12].

Кокымшо Тӱнямбал социалист ӱдырамаш-влакын конференцийышт Копенгагеныште 27 августышто Кокымшо интернационалын Кандашымше конгресс кышкарыште эртен.

1921 ийыште 2-шо Коммунист ӱдырамаш конференцийын пунчалже почеш, 1917 ийысе Петроградысе ӱдырамаш-влакын таҥтошкал эртымыштым шарныме лӱмеш, Ӱдырамаш тӱнямбал кечым 8 мартыште пайремлаш кутырен келшеныт[13].

СССР-ыште Ӱдырамашын тӱнямбал кечыже виян совет ӱдырамашым — коммунистым, пашазым да авам пагален моктымо пайрем лийын. СССР-ын Кӱшыл Каҥаш Президиумын 1965 ий 8 майысе кӱштыкше дене тиде кече каныш кече семын увертаралтын[9].

СССР шаланыме деч вара Российыште 8 март кызытат калыкле пайрем кечылан шотлалтеш, РФ-ын 2001 ий 30 декабрьысе Паша Кодексше почеш пашам ыштыдыме кечылан шотлалтеш[4]. Эркын-эркын тиде пайрем еш кӧргыштӧ, пашаште, тунемме верлаште чыла ӱдырамашым, ӱдыръеҥым, ӱдыр икшывым саламлыме кече лийын[14].

Тӱнямбал пайремлымаш

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

ООН-ын Тӱҥ Ассамблейже 1977 ийыште ООН-ын йыжъэлже коклаште Ӱдырамаш-влакын правашт да тыныслык верч кучедалме тӱнямбал кечым увертарымышт деч вара[3][4] Калык-влак Ушем Организацийыште ий еда (2000 ий гыч) палемдыме йодыш дене паша-влак шукталтыт. Мутлан, 2021 ийыште — «Ӱдырамаш-влак вуйлатыме пашаште: COVID-19 пагытыште иктӧрлыкан ончыкылык»[15]; 2022 ийыште — «Тачысе кечын гендер иктӧрлык экологий шотышто ӱшанле эрласе верч»[16]; 2023 ийыште — «DigitALL: гендер иктӧрлыклан инноваций да технологий»[17].

Европышто феминист-влак ваштареш протест-влак, 8 март вашеш

СССР шаланымеке, 8 мартым палемдаш йӱла ончычсо ушемысе икмыняр республикылаште кодын — Арменийыште, Грузийыште, Казахстаныште, Киргизийыште, Молдавийыште, Азербайджаныште, Узбекистаныште, Украиныште, Абхазийыште да Белоруссийыште да молат, кушто тиде кече, Латвий, Литва да Эстоний деч посна, каныш кечылан шотлалтеш[18][19].

Тӱнямбал ӱдырамаш кечым Вьетнамыште, Монголийыште, Кубышто да молат эллаштат пайремлат. 8 Март Китайыштат палемдалтеш — тиде пайрем кечын ӱдырамаш-влакын паша кечышт кӱчыкемдыме[4][19].

Таджикистан Республикын Президентше Эмомали Рахмонын кӱштыкше почеш тиде пайремым 2009 ий гыч ӱдырамаш-ава-влакын, самырык-влакым туныктышо-влакын кечыж семын палемдат да Ава-влакын кечышт ман лӱмдат[20].

Туркменийыште Ӱдырамашын тӱнямбал кечым 2007 ий марте палемден огытыл — Ӱдырамаш пайремым 21 мартышке кусареныт (шошо кече ден йӱдын иктӧр лийме кече), Навруз дене — шошын калыкле пайремже дене ушеныт. Туге гынат, аван ешын эҥертышыже да чапше семын пагалымаш — туркмен калыкын тошто йӱлаж гыч иктыже улеш, 2008 ий январьыште Туркменийын президентше паша шотышто закон Кодексым вашталтен, тыге тиде пайремым пайремлыме йӱла угыч пӧртылын[21].

Грузийыште 1991 ий гыч Ӱдырамашын тӱнямбал кечыжым пайремлымашым Аван кечыж дене алмаштыме – 3 мартыште. 2002 ий гыч элын Парламентше угыч тиде пайремым пӧртылтен. Тыге Грузийыште Ӱдырамашын тӱнямбал кечымат, Аван кечыжымат палемдат[22].

СССР шаланен пытыме деч вара Латвийыште Ӱдырамашын тӱнямбал кечыже паша кечыш савырнен. 2007 ий апрельыште Сейм «Пайремлыме, шарныме да палемдалтше кече-влак шотышто» тӧртыкыш тӧрлатымашым пуртен, тудын почеш Тӱнямбал ӱдырамаш кече официал кӱкшытыштӧ палемдыме пайрем лийын.

Германийыште Ӱдырамашын тӱнямбал кечыже 2019 ий марте кугыжаныш пайремлан шотлалтын огыл, умбакыже — каныш кече лийын, но Берлиныште веле. Тиде кечын тӱнямбалне ӱдырамаш правам шыгыремлыме, ӱдырамашым виенлен ашныме ваштареш тыныс демонстрацийым эртарат[23].

Италийыште 8 мартыште (Пашам ыштыше ӱдырамаш-влакын тӱнямбал кечышт) итальянец-влак ӱдырамаш пашам пагалыме да нунын шке правышт верч кучедалме кечышт семын палемдат. Садлан, шукыж годым, тиде кечын ӱдырамаш-влакын праваштлан пӧлеклалтше протест акций, митинг-влак эртат[24].

Ӱдырамашын тӱнямбал кечыже тыгак моло эллаштат кугыжаныш пайремлан шотлалтеш: Анголыште, Замбийыште, Камбоджыште, Кенийыште, КНДР-ыште, Мадагаскарыште, Монголийыште, Угандыште да Эритрейыште. Лаосыште тиде кече ӱдырамаш-влаклан гына каныш кече[18].

ООН полшымыж дене тӱнямбалне ӱдырамаш-влак дене кылдалтше эше икмыняр пайрем палемдалтеш: 6 февраль — Ӱдырамашын авалык кӧргарверым эмгатыше операцийым чытыдымын аклыме тӱнямбал кече, 11 февраль — шанчыште ӱдырамаш да ӱдыр-влакын тӱнямбал кечышт, 15 октябрь — Ялысе ӱдырамаш-влакын тӱнямбал кечышт, 23 июнь — Тулык ӱдырамаш-влакын тӱнямбал кечышт, 11 октябрь — Ӱдыр-влакын тӱнямбал кечышт, 25 ноябрь — Ӱдырамашым виешлыме ваштареш кучедалме шотышто тӱнямбал кече[7].

Российыште пайремлымаш

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
Телымсе Универсиада 2019

Совет Ушем шаланен пытыме деч вара Российыште Ӱдырамашын тӱнямбал кечыже кугыжаныш пайрем да каныш кече лийын кодеш[4]. Йӱла почеш, тиде кечын пӧръеҥ-влак ӱдырамаш-влаклан пеледышым да молымат пӧлеклен, айдеме илышыште нунын пеш кӱлешан улмыштым палемдат[25].

Российыште 8 мартыште ӱдырамаш-влаклан пӧлеклалтше пайрем концерт, пӱтынь российысе акций-влак эртат[6]. Мутлан, РФ-ын чыла олалаштыже «Тыйлат, Йӧратымем!» Пӱтынь российысе акций эрта. Волонтёр толкынын чолга еҥже-влак ӱдырамаш-влакым пайрем дене саламлат, нунылан уремлаште, вокзаллаште, аэропорт ден эмлыме тӧнежлаште, калыкым аралыме верлаште пеледышым пӧлеклат[26].

8 Мартлан «Икоян Россий» / «Единая Россия» партийын еҥже-влак «Алал ӱдырамашлан» Пӱтынь российысе марафоным да «Тыйын шошет» акцийым эртарат[27].

2022 ийысе 6 гыч 8 мартыште Российыште тӱнямбал ӱдырамаш кече вашеш «Тӱвыра каныш кече» пӱтынь российысе акций эртен. Ятыр музейысе ончерым оксам тӱлыде ончаш йӧным ыштыме, а 20 циркыште (Санкт-Петербург гыч Владивосток марте) «Пиалан ава» акций кышкарыште ятыр шочшан ешлан оксам тӱлыде ончыктымаш эрта[28].

Ий еда, РФ-ын Президентше 8 мартыште Российын чапланыше ӱдырамашыштлан — экономикын тӱрлӧ аланышкыже надырым пыштыше тӱрлӧ пашаче-влаклан — кугыжаныш наградым кучыкта[29].

2022 ийыште РФ-ын Президентше Владимир Путинын темлымыж дене, Российыште «Талешке-ава» чаплӱмым угыч увертареныт, тиде эн кӱшыл кугыжаныш суаптар улеш[30].

СССР филателийыште Ӱдырамашын тӱнямбал кечыже

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

1949 ийыште СССР-ыште тиде кугыжаныш пайремлан пӧлеклалтше почто маркын лӱмын ыштыме серийым луктыныт:

  • Маркын серийже
  • The Soviet Union 1949 CPA 1366 stamp (International Women's Day, March 8. Women in industry).jpg
  • The Soviet Union 1949 CPA 1367 stamp (International Women's Day, March 8. Preschool teaching).jpg
  • Stamp of USSR 1368.jpg
  • The Soviet Union 1949 CPA 1369 stamp (International Women's Day, March 8. School teaching).jpg
  • The Soviet Union 1949 CPA 1370 stamp (International Women's Day, March 8. Farm women).jpg
  • The Soviet Union 1949 CPA 1371 stamp (International Women's Day, March 8. Women sports champions).jpg
  • The Soviet Union 1949 CPA 1372 stamp (International Women's Day, March 8. Political leadership).jpg

СССР-ыште Ӱдырамашын тӱнямбал кечылан пӧлеклалтше посна марк-влакым тӱрлӧ ийлаште луктыныт (1947–1967 ий):

  • 1947 ий, 15 ыр.

    1947 ий, 15 ыр.

  • 1947 ий, 30 ыр.

    1947 ий, 30 ыр.

  • 1960 ий

    1960 ий

  • 1967 ий

    1967 ий

Тыгак ончо

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Палемдымаш

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Международный женский день. ЮНЕСКО (8 ӱярня 2023). Дата обращения: 4 идым 2023.
  2. ↑ 2,0 2,1 Козлова Н. Н. Международный женский день 8 Марта как инструмент формирования советской политической культуры // Женщина в российском обществе : журнал. — 2011. — № 1.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Международный женский день (8 марта). ООН (8 ӱярня 2021). Дата обращения: 4 идым 2023.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 История Международного женского дня. ТАСС (8 ӱярня 2022). Дата обращения: 4 идым 2023.
  5. ↑ Копчугова А., Полякова В. Акции на 8 Марта в разных странах. РБК (8 ӱярня 2021). Дата обращения: 4 идым 2023.
  6. ↑ 6,0 6,1 Присоединяйтесь к Всероссийской акции «Вам любимые!» Региональный центр патриотического воспитания (7 ӱярня 2022). Дата обращения: 4 идым 2023.
  7. ↑ 7,0 7,1 Бобович А. В каких странах 8 Марта – государственный праздник? Аргументы и Факты (7 ӱярня 2020). Дата обращения: 4 идым 2023.
  8. ↑ Шпаковский Ю. Г. Главный праздник весны // Вестник Университета имени О. Е. Кутафина : журнал. — 2022. — № 3.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Осипян А. 8 марта: как появился день борьбы за женские права. РБК Тренды (7 ӱярня 2023). Дата обращения: 4 идым 2023.
  10. ↑ Бондарь В. 8 Марта ежегодно отмечают Международный женский день. Владивостокская централизованная библиотечная система. Дата обращения: 4 идым 2023.
  11. ↑ Nelson J. International Women's Day: a centenary to celebrate. History Workshop Online (8 ӱярня 2011). Дата обращения: 4 идым 2023.
  12. ↑ Андреева Е. М., Жемальдинова А. Ш. РОССИЯ. ГОД 1917: к 100-летию Великой русской революции: библиографические указатели книг. — М.: ЦУНБ им. Н. А. Некрасова, 2017. — 134 с.
  13. ↑ Сидорчик А. Праздник, которому рады не все. Как 8 Марта отвоевывало право на жизнь. Аргументы и Факты (7 ӱярня 2013). Дата обращения: 4 идым 2023.
  14. ↑ Радулова Н. День рождения феминизма // Огонёк. — 2008. — № 10 (5037). — С. 62. Архивировано 11 пургыж 2010 года.
  15. ↑ Заявление Верховного комиссара ООН по правам человека Мишель Бачелет по случаю Международного женского дня. ООН (8 ӱярня 2021). Дата обращения: 4 идым 2023.
  16. ↑ Международный женский день 2022 Гендерное равенство ради устойчивого будущего. ООН (8 ӱярня 2022). Дата обращения: 4 идым 2023.
  17. ↑ Инновации и технологии для обеспечения гендерного равенства. ООН. Дата обращения: 4 идым 2023.
  18. ↑ 18,0 18,1 История Международного женского дня. ТАСС (8 ӱярня 2019). Дата обращения: 4 идым 2023.
  19. ↑ 19,0 19,1 Международный женский день. РИА Новости (8 ӱярня 2015). Дата обращения: 4 идым 2023.
  20. ↑ Международный женский день - «День матери». Таджикский государственный медицинский университет (9 ӱярня 2021). Дата обращения: 5 идым 2023.
  21. ↑ Сердар Бердымухамедов поздравил женщин и девушек Туркменистана с 8 марта. Turkmenportal (7 ӱярня 2023). Дата обращения: 5 идым 2023.
  22. ↑ Левшиц Н. 8 марта в Грузии официально выходной день. Nikolai Levshits (8 ӱярня 2022). Дата обращения: 5 идым 2023.
  23. ↑ 8 марта в Германии. Auf Deutsch (7 ӱярня 2018). Дата обращения: 5 идым 2023.
  24. ↑ Международный день трудящихся женщин. Клуб любителей Италии "Моя Италия" (10 ӱярня 2019). Дата обращения: 5 идым 2023.
  25. ↑ История Международного женского дня в России. ТАСС (8 ӱярня 2021). Дата обращения: 5 идым 2023.
  26. ↑ Всероссийская акция "Вам, Любимые!". Dobro.ru (6 ӱярня 2020). Дата обращения: 5 идым 2023.
  27. ↑ «Единая Россия» проводит акции к Международному женскому дню по всей стране. Единая Россия (6 ӱярня 2023). Дата обращения: 5 идым 2023.
  28. ↑ Около 6 тысяч мероприятий пройдут в рамках акции «Культурные выходные». Минкультуры России (6 ӱярня 2023). Дата обращения: 5 идым 2023.
  29. ↑ Путин вручил женщинам госнаграды. Интерфакс (8 ӱярня 2023). Дата обращения: 4 идым 2023.
  30. ↑ Колесников А. Международный женский друг. Коммерсант (8 ӱярня 2023). Дата обращения: 5 идым 2023.

Кылвер-влак

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
"https://mhr.ruwiki.ru/w/index.php?title=Ӱдырамашын_тӱнямбал_кечыже&oldid=611880" гыч налме