Кайык-влакын тӱнямбал кечышт
| Кайык-влакын тӱнямбал кечышт | |
|---|---|
| Кече | 1 вӱдшор |
.JPG)
«Кайык-влакын тӱнямбал кечышт» — экологий пайрем, ий еда 1 апрельыште эрта. СССР-ыште тудым 1926 ий годсек пайремленыт (кӱрышталтын), Российыште тудо 1994 ийыште угыч илышыш пурен; Россий Федерацийыште кайыклан пӧлеклалтше эн кугун чапланыше пайремлан шотлалтеш. Тудо ЮНЕСКО-н «Айдеме да биосфере» биологий программын кышкарыштыже эрта.
Тӧртыкысӧ негыз
19 март 1902 ийыште кидпалым пыштыме, 12 декабрь 1905 ийыште вийыш пурышо «Ялозанлыклан пайдале кайык-влакым аралыме шотышто тӱнямбал конвенций» йырвелым аралыме пашаште икымше тӱнямбал конвенций лийын[1]. Совет Российлан «Кеҥежлан чоҥештен толшо кайык-влак нерген тӱнямбалсе договор» кӱлешан лийын, тушан 1918 ийыште кидпале пышталтын[2] да кызытат пайдаланат[3]; 1902 ийысе документ олмеш «Кайык-влакым аралыме нерген тӱнямбалсе конвенций» толын, тушан 1950 ий 18 октябрьыште Парижыште кидпалым пыштыме — тыште ялозанлыклан пайдам ыштыше гына огыл, а чыла тӱрлӧ кайыкым шотыш налме[4].
Пайремын историйже
(США)-ште
Кайыкын кечыже лӱмын чумырымо йоча пайрем семын (4 май пайремлалтеш) США-ште, Ойл-Сити (Пенсильваний) школын интендантше Чарльз Бэбкокын темлымыж почеш, 1894 ий годсек эртаралтеш. Тудын шонымашыже Паша кече нерген лийын, ту жапыште кумдан палемдыме пайрем. Шонымыж почеш, тиде пайрем кечын кайыклан пӧлеклалтше сем-влак йоҥгымым колыштман, тиде идалык мучко ир пӱртӱсысӧ кайыклан пӧлеклалтше да нуным аралаш тунемме программын кульминацийже семын лийшаш улмаш. Бэбкокын тӱҥалтышыжым Американ орнитолог-влак обществын президентше Датчер авалтен, тудо тыге ойлен: «Кунам ме шкенан йоча-влакым туныктен шуктена, тӧртык-влак кӱлешан огыт лий»[5]. Бэбкокын шонымашыж дек тыгак «Питсбургская Телеграфная хроника» газет ушнен, тудо тунемше-влаклан кайыкым аралыме шотышто клуб-тоштерым почын. XX курым тӱҥалтыште Кайыкын кечыже США-ште кумдан эртаралтын, тудо моло элышкат куснен.
Россий империйыште ты пашаш школысо «Майысе ушем-влак» да Российысе янлыкым аралыме шотышто обществе ушнен; томскысо зоолог, профессор H. Ф. Кащенко майский ушем да кайык-влакым шке деке аздарыме нерген книгам луктын (тиде йодыш дене «Чыла вере кайык-влакым аралымаш» икымше книгам орнитолог Ганс фон Берлепш возен). Туге гынат, кузе кайыкым аралыме пашан чолга еҥже, зоолог А. А. Силантьев серен, Кайыкын кечыжым эртарыме шонымаш, «йот эллаште лу да шӱдӧ тӱжем дене шокшо кумылан еҥым авалтен гынат, мемнан деке тудо пыкше гына палдырныше толкын семын толын шуын»[6].
СССР-ыште
Российыште эн неле революцийысе жап пытыме дене тыгай йӱлам угыч шарналтеныт. Тыге, 1924 ий 11 да 12 майыште Москосо Рӱдӧ биостанцийын самырык натуралистше-влак туныктышо Николай Дергуновын да П. П. Смолинын вуйлатымышт почеш Погонно-Лосино-Островский чодыраозанлыкыште лу тектем (дуплянкым) сакеныт. Тунамсе Кайыкын кечыже Смоленск кундемыште эртен, тудым Ермолинысе школым туныктышо Мазуров вуйлатен[6]. Пайремын лозунгшо тыгай ӱжмашан лийын: «Кайык-влакым ит пуштеде! Нунылан полшыза: омартам да пукшымо верым шындылза!»[7].
Дергунов «К. А. Тимирязев лӱмеш Самырык натуралист-влакын биостанцийысе кагаз лаштыкыштышт» Кайыкын кечыж нерген статьям савыктен, а вес ийын Кайыкын кечыже элыште икымше гана официальне эртен: тиде гана юннат-влак тудын вуйлатыме почеш Воробьёвы курыкышто шырчыкомарта-влакым сакаленыт. Ты кечылан ямдылалтмашке Владимир Маяковский ушнен, тудын дачыже биостанций деч тораште огыл улмаш: тудо плакат-влакым сӱретлен, тыгай ойым шонен луктын: «Ме тендам вучена, кайык йолташ, молан те чоҥешташ ода тол?» да, очыни, пайремыштат лийын[6].
1927 ийыште Москосо Кайык кечыште 5 тӱжем йоча лийын, нуно 1098 омартам сакаленыт. Варажым тышечын кумшо ужашыжым вандал-влак шалатеныт, туге гынат Николай Дергунов осал-влакым мут кучаш шогалташ ватареш лийын: «молан манаш гын, кузе шке чолгалыкыштым ончыкташ, нуно огыт пале, садлан пыжашым пудыртылыт. …Шулдыран-влакын тӱҥ тушманже гыч рвезе-влак Кайыкын кечышкыже ушнен, сай йолташыш савырнышаш улыт». Вес ийын ты пашашке (1929 ийысе семынак, 24 мартыште эртаралтын) 65 тӱжем наре еҥ шке кумылын ушнен, нуно 15 тӱжем наре омартам сакеныт. Москосо «Самырык натуралист» да «Самырык натуралист-влакын биостанцийысе лышташла» журнал-влак, Ленинградысе «Илыше пӱртӱс», Харьковысо «Украинысе охотник да колкучышо» журнал да «Радянський мисливець та pибалка» газет-влак шке лышташлаштышт пӱртӱсым йӧратыше-влакым пайремыш ушнаш ӱжыныт[6].
«Кайык-влакым вашлияш ямдылалтме кече» пионер ушемлаште да самырык натуралист-влакын секцийлаштышт эртеныт, йоча-влак омарта-влакым ыштеныт, кугырак-влак нунылан кайык-влакын тӱрлӧ улмышт, илышышт, нуным ончымо нерген лекцийым лудыныт; ты кечын митинг эртен, тудын деч вара тунемше-влак шырчык ден киса-влаклан омартам сакаленыт. Совет пайрем шке кышкарышкыже революций деч ончычсо славян йӱлам шыҥдарен, шошым турийым вашлиймаш да шырчык ден аистлан пыжашлык верым ышташ. Но 1930 ийлаште элыште тӱҥ верым пӱртӱс деч пайдам налын, тудын нерген азапланыде илыме койыш айлен. Тыге, 1930 ийыште «Самырык натуралист» редакций шке лӱмжым «Самырык колхозник» ман вашталташ темлен, а 1934 ийыште Самырык натуралист-влакын рӱдӧ станцийышт «Самырык натуралист-влакын да ялозанлык опытник-влакын станцийышт» лӱмым налеш[6].
Кайыкын кечыже угыч 1940-ше ийла мучаште ылыжаш тӱҥалын. Тудым кумдан шарныктарыше-влак коклаште Пӱтынь российысе пӱртӱсым аралыме ушемын самырык секцийжын председательже Пётр Смолин (Москошто) да шанчызе, пӱртӱсым аралыше пашаеҥ Виктор Аверин (Украиныште) лийыныт. Кайыкын кечыже шошо каникул жапыште эртаралтын, 1950-ше ийыште нуно 27 март — 1 апрельыште лийыныт[8]. Очыни, тунамак ты кече шотеш 1 апрель кече пеҥгыдемдалтын.
1951 ийыште пайремлан ямдылалтме годым Москосо кажне школлан 20 деч шагал огыл пыжашлык верым ышташ, тыгак юннат-влак тӱшкам чумыраш; пеҥгыдын кӱшталтын; ту жапысе ик пионер погын пунчалын: кажне пионер идалык мучко ик омартам да ик кочмо верым ыштышаш. 1953 ийыште мероприятийыш 5 миллион наре тунемше ушнен.
1958 ий гыч школлаште шошым гына огыл, шыжымат Кайыкын кечыжым эртараш тӱҥалыныт. Тиде вашлиймаш пайрем йоча-влаклан телым шулдыран-влакым пукшаш кӱлмӧ нерген шарныктен, эн ончычак киса-влакым.
Пеш писын Кайыкын кечыже, чолган эртыше, куанле пайрем гыч тыглай мероприятийыш савырнен. Сай лектыш верч тыршен, пайрем шке тӱҥ шонымашыже — пӱртӱсыштӧ шкем кучымо шотышто нимодымо лийын, пашам кӱштен ыштыктымаш нигӧланат пайдам конден огыл. Кайыкын кечыже, самырык-влакым куштымо паша семын шкенжым йомдарен да 1970-ше ийлаште йӧршеш пытен[6].
Россий Федерацийыште
Кайыкын кечыжым 1994 ийыште Российысе орнитолог-влак ушемысе чолга еҥ-влакын — идалык ончыч ыштыме поро кумылым ончыктышо коммерцийдыме организацийын — тыршымыжлан кӧра уэш палемдаш тӱҥалыныт. Тиде пайрем кече «тӱнямбалсе» лӱмым нумалеш гынат, Россий деч моло вере нигуштат ок палемдалт.
Тыгак ончо
Палемдымаш
- ↑ Игорь Лукашук. Международное право. Особенная часть: Учебник для студентов юрид. фак и вузов, 2008.
- ↑ Вокруг Света | Телеграф | Про птичьи разговоры. Дата обращения: 1 вӱдшор 2008. Архивировано 15 вӱдшор 2008 года.
- ↑ Владимир Силаев. ExxonMobil оштрафована за гибель птиц. Архивысе копий 16 сорла 2009 гыч // infox.ru, 14 августа 2009.
- ↑ Tuomas Kuokkanen. International Law and the Environment: Variations on a Theme // Гаага, 2002
- ↑ Mark V. Barrow. A Passion for Birds: American Ornithology After Audubon. // Princeton University Press, 1998.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 1 апреля — международный день птиц. Красная Книга Челябинской области. Дата обращения: 29 ӱярня 2010. Архивировано из оригинала 15 теле 2009 года.
- ↑ Экспонаты выставки к 120-летию со дня рождения П. П. Смолина в Дарвиновском музее, январь 2017 г.
- ↑ «Огонёк» № 13, 26 марта 1950.
Литератур
- Н. И. Дергунов. День птиц. М., «Молодая гвардия», 1927.
- Н. И. Дергунов. Как организовать «День птиц». М., «Центр. бюро юных натуралистов», 1928.