Россий кече
Российын кечыже (ончычсо лӱмжӧ — Эрыкан Кече, Кугыжаныш суверинитет нерген Декларацийым лукмо кече) — Россий Федерацийын кугыжаныш пайремже, ий еда 12 июньышто палемдалтеш. РФ Кӱшыл Советын 1992 ий 11 июньысо пунчалже дене Кугыжаныш суверенитет нерген декларацийым лукмо лӱмеш увертаралтын[1].
Тиде кечын Кремльыште пайремле вашлиймаш эрта, РФ президентше кугыжаныш премий ден награде-влакым кучыкта. Эл мучко пайрем концерт, спорт да патырлык акций-влак эртат. 12 июнь — каныш кече. Шуматкечын але рушарнян толеш гын, каныш вес паша кечыш кусаралтеш.
Лӱм-влак историй
1990 ий 12 июньышто РСФСР калык депутат-влакын I съездыштышт РСФСР кугыжаныш суверинитет нерген деклараций пеҥгыдемдалтын, тиде реформым умбакыже шуяш негыз да СССР-ым шалатымашке лукшо ик йӧн лийын[2]. Деклараций «суверенитет-влакын парадышт» манме пагытыште увертаралтын, кунам республике-влак икте почеш весе Ушем гыч лектыныт[3]. Тидым шотыш налын, Президент Борис Ельцин пайремын икымше лӱмжым — Эрыкан Кече ман лӱмден. 1993 ийыште Российын гражданже-влаклан салам мутыштыжо кугыжаныш вуй палемден:
Россий шке кугыжаныш пайремжым Эрык кечыжым вашлиеш. Тиде пайрем самырык, тудо мемнан илышышке кум ий ончыч, Россий кугыжанышын суверенитетше нерген декларацийым илышыш пуртымо дене кылдалтын[4].
1994 ийыште Борис Ельцин шке кӱштыкше дене 12 июньым РСФСР кугыжаныш суверенитет нерген Декларацийым лукмо кече семын увертарен. Россий Кече лӱм 2002 ийыште гына пеҥгыдемдалтын[5].
Умылымаш да контекст
Пайрем кечым умылымаш историй контекстлан кӧра вашталт толын. 12 июнь тӱҥалтыште Суверинитет нерген деклараций дене гына кылдалтын, тудо РСФСР-ын «СССР гыч лекташ эрыкан правам пуэн, но тунамак ты кече историйым кӱрыштмӧ тамга семын лийын, элын вияҥмаштыже кужу жап пагытым луктын кудалтыме семын лектын[6]. Тунамак 91-ше ийысе вашталтышым «XX курымысо эн кугу геополитике катастрофо» семын умылымо дене пайрем умылымашат вашталтын, тыге тӱҥ шонымашлан эртыше илыш деч утлымо огыл, а, мӧҥгешла, кушкын толшо азапым сеҥен, ончыкылык илышым тӱзатен колтымо нерген шонымаш лийын[7]. Кузе палемден Владимир Путин 2001 ий 12 июньышто Россий Кечылан пӧлеклалтше пайрем вашлиймаште:
Чылажат, мом ме илен лектынна эртыше ийлаште, мемнан чыла моштымына — сеҥымашнат, йоҥылышнат — икте нерген гына ойла. Кеч-могай реформо тунам гына шотан лиеш, кунам тудо еҥ-влаклан кӱлеш. Реформо граждан–влаклан пайдале огыл гын, — нуно порволат. Тыште улеш российысе демократийын тӱҥ урокшо. Тидын нерген ме таче, Российын кечыж годым ойлышаш улына[8].
РФ йыр геополитике сӱретын пӱсеммыжлан кӧра, эл ваштареш ондак санкций, а вара гибрид сарым тарватыме дене, Российын кечыже нерген умылымаш суверинитетым уэштарыме, экономикым вияҥден, кучемын шкем аралыме куатшым нӧлталме нерген шинчымаш тамга семын пеҥгыдемын. Тиде социал йодыштмаштат раш коеш: ВЦИОМ-ын 2022 ийысе йодыштмашыже ончыктен: 58% вашмутым пуышо-влак СССР-ым шалатыме нерген чаманат[9].
Йӱла да тамга-влак
Россий кечын Кремльыште РФ науко да технологий, культур да сымыктыш шотышто Кугыжаныш премийже-влакым, тыгак «РФ Паша Геройжо» медальым пайремлын кучыкта.
Пайремын тамгаже — кумтӱс, пайремын тӱҥ кумдыкшо — Йошкар площадь. Эл мучко урем-влак флаг да плакат дене сӧрастаралтыт. Фестиваль, концерт, ончер, спорт таҥасымаш да патырлык акций-влак эртат. Мутлан, 2023 ийыште Волгоградын культур да каныме рӱдӧ паркыштыже 100 метр кутышан, 4 метр лопкытан Российын флаг шаралтын. Тудым ола мучко нумал каяш 80 еҥ кӱлын[10].
12 июнь ик эн чӱчкыдын сӱанлан ойырымо кечылан шотлалтеш. Рӱдолаште ты кечын мужыр-влаклан возалтме верым ешарен почыт: Моско эҥерыште трамвай дене миникруизыште, метро станцийлаште, оласе тошто полат ден тукымверлаште. Российын кечыж годым эн шуко возалтше мужыр 2010 ийыште Москошто лийын — 250 утла[11]. 2022 ийыште кум мужыр «Маяковский» станцийыште ушнен. Возалтме йӱла кок шагат гыч ныл шагат марте эрйӱдым эртен, платформым сӱанысе арке семын сӧрастареныт, фотом ышташлан метро «Москва — 2020» да «Номерной» кок поездым пуэн[12]. Тыгодым тыгай сӱанлан стандарт госпошлине 350 теҥге лийын, а йодмашым онлайн йӧн дене пуымо гын — 245 теҥге[11].
Йодыштмаш
ВЦИОМ-ын 2023 ийыште шымлымыж почеш, Россий кечын ик эн самырык пайрем улмыж нерген шинчымаш эре кугем толеш: 2006 ийыште 63 % йодыштмо еҥ-влак пайрем нерген паленыт гын, 2021 ийыште — 73 %[13]. Тидын годым элын пытартыш лу ий жапыште тӱҥ сеҥымашыж семын палемденыт:
- Крым да у регион-влак дене угыч ушымаш(11%);
- инфраструктурым вияҥдымаш, корным чоҥымаш (9%);
- йӧнозанлык, ялозанлыкым, космос вияҥдымаш(8%);
- экономикым вияҥдымаш, импортым шке сату дене вашталтымаш (8%);
- элын илышкыл политикыже, ава да йоча-влаклан полыш (8%);
- Крым кӱварым чоҥымаш(5%)[13].
Кызытсе жапын кугешнышашлык еҥ-влак нерген ойлышыла, вашештыше-влак Владимир Путин ден СВО-то улшо-влакым палемденыт[13].
Факт-влак
- 12 июньышто Руш Православий Черке шнуй благовер Александр Невскийын, Владимирысе, Новгордысо, Киевысе куатле князьын шочмо кечыжым палемда[14];
- 1991 ий 12 июньышто РСФСР президентым сайленыт, тушто Борис Ельцин сеҥен;
- 2014 ийыште Российын кечыжым икымше гана Крымыште да Севастопольышто пайремленыт[15].
Тыгак ончо
- Российыште йӧндартыш кечышот
Палемдымаш
- ↑ Указ Президента РФ О государственном празднике Российской Федерации. https://docs.cntd.ru (2 пеледыш 1994). Дата обращения: 2 ага 2024.
- ↑ День России 12 июня: как отмечают, история праздника, <https://www.rbc.ru/life/news/6465eaab9a79476005dc3d1f>. Проверено 27 вӱдшор 2024..
- ↑ День принятия Декларации о государственном суверенитете России - День России.
- ↑ Обращение Президента Российской Федерации Б.Н.Ельцина к гражданам Российской Федерации накануне праздника - Дня независимости России. https://yeltsin.ru. Дата обращения: 2 ага 2024.
- ↑ День России в 2024 году: история и традиции праздника. РИА Новости (2 ага 2023). Дата обращения: 24 ага 2024.
- ↑ Декларация о государственном суверенитете Российской Советской Федеративной Социалистической Республики. https://docs.cntd.ru. Дата обращения: 30 вӱдшор 2024.
- ↑ Путин разъяснил свои слова о "геополитической катастрофе" в контексте распада СССР - ТАСС, <https://tass.ru/politika/6603347>. Проверено 30 вӱдшор 2024..
- ↑ Выступление на торжественном приеме по случаю Дня принятия Декларации о государственном суверенитете России. http://www.kremlin.ru (12 пеледыш 2001). Дата обращения: 2 ага 2024.
- ↑ Ровно тридцать лет и три года, 2023-06-11, <https://www.kommersant.ru/doc/6041025>. Проверено 2 ага 2024..
- ↑ Татьяна Крючкова. В ЦПКиО в Волгограде развернули стометровый флаг России. https://vpravda.ru (12 пеледыш 2023). Дата обращения: 29 вӱдшор 2024.
- ↑ 11,0 11,1 В День России в столице поженились около 100 пар. https://www.mos.ru (13 пеледыш 2022). Дата обращения: 29 вӱдшор 2024.
- ↑ Анастасия Ракова: В День России три пары молодоженов поженились на станции "Маяковская" - Российская газета, 2022-06-12, <https://rg.ru/2022/06/12/anastasiia-rakova-v-den-rossii-tri-pary-molodozhenov-pozhenilis-na-stancii-maiakovskaia.html>. Проверено 29 вӱдшор 2024..
- ↑ 13,0 13,1 13,2 День России — 2023. https://wciom.ru (8 пеледыш 2023). Дата обращения: 27 вӱдшор 2024.
- ↑ Патриарх предложил отмечать 12 июня день рождения Александра Невского, 22.03.2009, <https://ria.ru/20090322/165686009.html>. Проверено 2 ага 2024..
- ↑ Крым и Севастополь 12 июня впервые отмечают День России, 12.06.2014, <https://ria.ru/20140612/1011706048.html>. Проверено 2 ага 2024..