Кугу Ачамланде сар

РАН-ын экспертизыже

Россий Шанче Академий
экспертизым эртара

Кумданрак

РАН-ын экспертизыже

Россий Шанче Академий
экспертизым эртара

Кумданрак

Б. Н. Ельцин лӱмеш книгагудын материалже

Тиде статьяште Б. Н. Ельцин лӱмеш Президент книгагудын фондшо гыч материалым кучылтмо

Материал деке

Б. Н. Ельцин лӱмеш книгагудын материалже

Тиде статьяште Б. Н. Ельцин лӱмеш Президент книгагудын фондшо гыч материалым кучылтмо

Материал деке

Кугу Ачамланде сар
Тӱҥ ваштӱкныш: Кокымшо тӱнямбал сар
Шола могырышто (кӱшыч ӱлыкӧ): немыч танк колонно Мурманскысе кӱртньыгорно деке ончыкемме годым, 1941 ий, июль; Сталинградыште кучедалмаш, 1943 ий, февраль; рейхстагын (зданий) леведышыштыже совет тистым вераҥдымаш, 1945 ий, май. Пурла могырышто (кӱшыч ӱлыкӧ): «Москва» унагудын леведышыштыже М4 зенитный пулемёт установкым шотлымаш, 1941 ий, август; Т-34 танк-влак пехото дене вашкылым кучен, Курск кучедалмаш годым тушман ваштареш атаковатлат, 1943 ий, июль; генерал-фельдмаршал Вильгельм Кейтель Корлсхорстышто Германийым капитулироватлыме шотышто актыш кидпалыжым пышта, 1945 ий, 8 май.
Жап	1941 ий 22 июнь — 1945 ий 9 май (3 ий, 10 тылзе, 2 арня да 3 кече)
Вер	Эрвел да Рӱдӧ Европо, Северный Ледовитый океанын акваторийже
Амал	Нацизм нерген шонкалымашлан верч Германий могыр гыч агрессий: расе кучедалмаш да «арийск расын» верже нерген доктрине, славянофобий, Эрвел могырышто илыш кумдыкым антибольшевизм, антимарксизм, милитаризм; Остын тӱҥ планже
Лектыш	СССР-ын сеҥымашыже, Германийын ӧкыныде капитуляцийже
Вашталтыш	Нацист Германийым пытарымаш Оккупаций да Германийым касвел ден эрвел ужаш-влаклан пайлымаш Эрвел да Рӱдӧ Европысо кугыжанышлаште Совет Ушем дек мелын шогышо виктер-влакын кучемым кидышке налмышт ООН-ын ышталтмыже Кок кӱшыл кугыжанышым ыштымаш
Тушман-влак
СССР Тува (1941–1944) Польшо (1943 ий гыч) Чехословакий Югославий (1943 ий гыч) Албаний (1944 ий гыч) Кучедалше Франций (1942 ий гыч) (тӱрыс огыл лиймаш) Болгарий (1944 ий гыч) Румыний (1944 ий гыч)  Финляндий (1944–1945) Ваштареш шогымо толкын Совет партизан-влак (1941–1945) НОАЮ (1941–1945) Югославий армий шке кундемыштыже (1941–1945) НОАА (1943–1944) Легалитети (1939–1944) Польшо шолып кугыжаныш • СПП → СВБ → Крайовын армийже • НВС • Хлопскен батальонжо-влак Людовын гвардийже → Людовын армийже (1942–1945) Чехословакийыште ваштареш шогымо толкын Болгарийыште ваштареш шогымо толкын (1941–1944) • НОПА • БКП-ын сарзе группыжо-влак • Христо Ботев лӱмеш Болгарийысе партизан батальон Германийыште ваштареш шогымо толкын • «Эрыкан Германий» калыкле комитет (1943–1945) • Герман офицер-влакын ушемышт (1943—1945) Венгрийыште торешланымаш толкын и др. Германий • Словакий • Хорватий Италий Королевстве (1941–1943) → Венгрий • Венгрий Королевстве (1944 ий 15 октябрь марте) • Венгрийысе Калык икоянлык виктер (1944 ий 16 октябрь гыч) Румыний (1944 ий марте)  Финляндий (1944 ий марте) Коллаборационист сарзе формирований-влак Руш коллаборационист-шамыч • РОА • «Руссланд» дивизий • СС-ын «РОНА» дивизийже Украин коллаборационист-влак • УОА • СС-ын «Галиция» дивизийже Шаблон {{флаг}} не знает варианта БНР. Белорус коллаборационист-влак • БКА • СС-ын 1-ше белорус дивизийже перенаправление [Кышкар:Флагификаций/Латвий]] Латыш коллаборационист-влак • Латыш легион • СС-ын 1-ше латыш дивизийже Эстон коллаборационист-влак • Эстон легион • СС-ын 1-ше эстон дивизийже Литва коллаборационист-влак • Ачамланде аралымашын вийже Шаблон {{флаг}} не знает варианта 1918. Грузин коллаборационист-влак • Грузин легион • Йӱдвел Кавказ легион Армян коллаборационист-влак • Армян легион • Йӱдвел Кавказ легион Шаблон {{флаг}} не знает варианта 1918. Азербайджан коллаборационист-влак • Азербайджан легион • Йӱдвел Кавказ легион Среднеазиат коллаборационист-влак • Туркестан легион Юл кундемысе коллаборационист-влак • Калмык кавалерий корпус • «Идель-Урал» Юл-татар легион Крым-татар коллаборационист-влак • Крымысе сарзе тӱшка • СС-ын Татар курык пехото полкшо Чех коллаборационист-влак • Виктер войска-влак • СС-ын добровольческеий Чех рото Хорват коллаборационист-влак • 369-ше хорват пехото полк • 373-ше хорват пехото дивизий • СС-ын «Кама» дивизийже Словен коллаборационист-влак • Словен сурт шот • Шке кумылын ыштыше антикоммунист милиций Серб коллаборационист-влак • Сербийсе кугыжаныш оролымаш • Сербийысе добровольческий корпус Польшо коллаборационист-влак • Канде полиций • Гуральск легион Болгар коллаборационист-влак • СС войскан 1-ше болгар бригадыже Албанийысе коллаборационист-влак • СС-ын «Скандербег» дивизийже • «Косово» полк да молат «Рӱдылан» полшышо кугыжаныш-влак: Испаний.  Швеций Болгарий (1944 ий марте)
Командоватлыше-влак
СССР Иосиф Сталин Георгий Жуков Борис Шапошников  † Александр Василевский Константин Рокоссовский Иван Конев Алексей Антонов Иван Баграмян Семён Будённый Николай Ватутин  † Климент Ворошилов Леонид Говоров Андрей Ерёменко Василий Чуйков Дмитрий Павлов  † Михаил Кирпонос  † Родион Малиновский Кирилл Мерецков Иван Петров Михаил Ефремов  † Маркиан Попов Семён Тимошенко Иван Тюленев Фёдор Толбухин Иван Черняховский  † Югославий Иосип Броз Тито Милован Джилас Александр Ранкович Коста Надь Пеко Дапчевич Коча Попович Петар Драпшин Светозар Вукманович Арсо Йованович Сава Ковачевич Иван Гошняк Эдвард Кардель Салчак Тока Михал Жимерский Францишек Юзвяк Станислав Поплавский Войцех Ярузельский Людвик Свобода Отакар Ярош Энвер Ходжа Мехмет Шеху Пьер Пуйяд Луи Дельфино Дамян Велчев Владимир Стойчев Михай I Константин Василиу-Рэшкану Карл Маннергейм Аксель Айро Германий Адольф Гитлер † Генрих Гиммлер Герман Геринг   Вальтер фон Браухич Фёдор фон Бок † Эрнст Буш Максимилиан фон Вейхс Хайнц Гудериан Герман Геринг Роберт фон Грейм Эвальд фон Клейст Гюнтер фон Клюге  † Георг фон Кюхлер Вильгельм фон Лееб Вильгельм Лист Эрих фон Манштейн Вальтер Модель  † Фридрих Паулюс   Вальтер фон Рейхенау  † Герд фон Рундштедт Фердинанд Шёрнер Лотар Рендулич Эрхард Раус Гельмут фон Паннвиц Эдгар Пюо Леон Дегрель Кристиан Крюссинг Кристиан Шальбург † Кнуд Бёрге Мартинсен Агустин Муньос Грандес Эмилио Эстебан-Инфантес Андрей Власов Финляндий Ристо Рюти Карл Маннергейм Аксель Айро Карл Эш Эрик Хейнрихс Эрнст Линдер † Бенито Муссолини  † Джованни Мессе Итало Гарибольди Миклош Хорти Ференц Салаши Густав Яни Ференц Сомбатеи Ион Антонеску  # Петре Думитреску Константин Константинеску Йозеф Тисо Фердинанд Чатлош Анте Павелич Виктор Павичич  † Марко Месич   Леопольд Окулицкий Стефан Ровецкий  † Драголюб Михайлович
Ваштареш лийше-влакын вийышт
1941—1945-ше ийлаште РККА-ште чылаже мобилизоватлыме: 34 476 700 еҥым 1941—1945-ше ийлаште ВФ-ште чылаже мобилизоватлыме: 19 000 000 наре еҥым
Йомдарымаш
26 600 000, нунын коклаште 8 668 400 сарзыеҥ Вашталташ лийдыме йомдарымаш — 11 444 100 еҥ 11 900 000, нунын коклаште 5 076 700 сарзыеҥ Пӧртылташ лийдыме йомдартыш — 8 649 200 еҥ (1945 ий 9 май деч вара пленыш логалше 1,6 млн деч посна. Фольксштурмын, полицийын, коллаборационист-влакын да молынат йомдарымашышт пале огыл)
Тичмаш йомдарымаш
34 361 700 еҥ
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Ленинградым талын аралыше-влаклан Монумент обелискыште сарын эртыме жапше ончыкталтын

Кугу Отечественный сар (22 июнь 1941 — 9 май 1945) — Совет Социалист Республик-влак Ушемын нацист Германийын да тудын Европысо союзникше-влакын (Венгрий, Италий, Румыний, Финляндий, Хорватий) Совет кумдыкыш тӱнямбал историйыште эн кугу сухопут вий дене керылт пурымышт ваштареш шогымо сар, иктешлымаш тыгай лийын — СССР-ын кумдыкшым, Рӱдӧ да Эрвел Европысо эл-влакым Германийысе оккупаций деч утарыме. Шке куатше дене — тиде тӱнямбал сар историйыште эн кугу да шуко вӱран вашшогымаш лийын. Эрвел фронт Кокымшо тӱнямбал сарын тӱҥ ужашыжлан шотлалтын, тудо Йошкар армийын сеҥымашыже да Германийысе сарвийын капитуляцийже дене мучашлалтын. «Кугу Ачамланде сар» / «Великая Отечественная война» лӱм совет историографийыште шочын, кызыт мартеат кучылталтеш, эн ончычак Россий Федерацийыште; тӱнямбал моло утларак эллаште «Восточный фронт» / «Эрвел фронт» маныт, кызытсе герман да украин историйыште — тыгак «германо-советская война» / «герман-совет сар» маналтеш.

Нацист Германийын сарзе-политике вуйлатышыже-влак волгенче семын керылт пурымо («блицкриг») йӧнлан ӱшанен, Совет Ушем руалтен налме планым ямдылен, тиде шонымаш шылтыме код дене «21 № директиве. „Барбаросса“ план» / «Директива № 21. План „Барбаросса“» лӱмым налын. СССР ваштареш сарыште совет кугыжанышым пытараш, элын кумдыкшым «германизацийлаш» да Урал марте шуаш шонымаш лийын. Совет Ушемысе калык-влаклан Кугу Ачамланде сар шке Шочмо Элын эрыкше, кулдымылыкше верч чын сар лийын, тудын гимнже «Священная война» / «Священный сар» муро лийын.

Сар жапыште Совет Ушем гитлер ваштареш улшо коалиций дене пырля Германийын сарвийжылан да тудын европысо союзникшылан эн кугу эҥгекым ыштен, тыге нуным Европышто кырен шалатымылан тӱҥ олмым налын. Кум ий жапыште (1941—1944) СССР ваштареш Германийын 90 процент наре вийже виктаралтын. 1944 ий июньышто Нормандийыште гитлер ваштареш улшо коалицийын верланымыж деч вара Эрвел фронтышто герман войскан эше ⅔ ужашыже кодын. 1945—1946 ийлаште лийше Нюрнбергский трибунал Германийын йот мландым руалтен налаш тӧчымӧ сарым рудымыжлан, сарысе эҥгеклан, айдеме тукымлан кугу ойгым кондымыжлан акым пуэн да нацист преступник-влаклан пунчалым (приговорым) луктын.

Сарын лӱмжӧ нерген

Германий дене кылдалтше «Отечественная война» / «Ачамланде сар» лӱмым икымше гана йотэл паша шотышто Нарком В. М. Молотов ойыштыжо 1941 ий 22 июньышто радио дене ойлен:

Шке жапыштыже Российыш Наполеонын поход дене толмыж годым калыкна ачамланде сар дене вашештен, да Наполеон сеҥалтын, шке порволымашкыже шуын. Мемнан эл ваштареш у походым увертарыше, шкем кугуэш ужшо Гитлер денат тыгак лиеш. Йошкар Армий да пӱтынь калыкна шочмо эл верч, чап верч, эрык верч сеҥышашлык ачамланде сарыш угыч нӧлталалтеш.

СССР да Германий кокласе сар шотышто икымше гана «Великая Отечественная война» / Кугу Ачамланде сар" ойым кучылтшо-влак коклаште «Правда» газетын 1941 ий 23 ден 24 июньышто лекше статья-влакат улыт.

Сталинын 1941 ий 3 июльысо калык деке радиоойыштыжо «Кугу», «Ачамланде» / «великая», «отечественная» эпитет-влак посна йоҥгалтыныт. Тӱҥалтыште вуймутшо термин семын лийын огыл, моло ойсавыртыш-влак: «священный калык сар», «куатле ачамланде сар», «сеҥымашан отечественный сар» семынак газетысе клишен ик ойжо веле лийын. Российысе историк Олег Будницкий палемден, «Кугу Ачамланде сар» лӱм 1812 ийысе Ачамланде Сар дене келшышын шочын. «Ачамланде сар» термин Ачамланде сар орденым ыштыме дене пеҥгыдемдалтын, тудым СССР Кӱшыл Каҥаш Президиум 1942 ий 20 майысе кӱштыкшӧ дене тӧнежлен.

1914—1915 ийлаште «Кугу Отечественный сар» лӱм южгунам икымше тӱнямбал сарысе официал возымаштат кучылталтын.

Англичан йылман эллаште Eastern Front (World War II) (Кокымшо тӱнямбал сарын Эрвел фронтшо) термин кучылталтеш, немыч историографийыште — Deutsch-Sowjetischer Krieg (Немыч-совет сар), Russlandfeldzug («Руш поход»), Ostfeldzug («Эрвел поход»).

Сар деч ончыч Европысо сарзе-политике сӱрет

Тӱҥ статья: Кокымшо тӱнямбал сарын амалже да шылтыкше

1920-шо ийлаште, Рапалльысе ой-пидышеш кидпалым пыштыме гычак тӱҥалын, СССР Веймарысе Германий дене келшымаш вашкылым кучен. Но Германийыште А. Гитлер вуйлатыме нацист-влакын 1933 ийыште властьыш толмышт совет-герман вашкылын йӱкшемдымын амалже лийын, молан манаш гын национал-социалистический пропаганде тӱҥалтышыштак коммунист-влак ваштареш туран шогышо лийын. 1936 ийыште нацист Германий да милитарист Японий коклаште Коминтерн ваштареш маналтше пакт ышталтын, тудо Коммунистический интернационал да тӱнямбалне коммунизмым шарыме ваштареш виктаралтын.

Нине событий-влак Совет Ушемым касвел элла дене лишемдаш таратеныт. Йотэл паша нарком М. М. Литвинов ваш-ваш полшымо нерген иктӧр праван ой-пидыш негызеш Европышто тӱшка лӱдыкшыдымылык системым ыштымылан ойлен. Тиде инициативылан британ да немыч дипломатий ваштареш ыштылыныт. Туге гынат 1935 ийыште СССР Франций да Чехословакий дене ваш-ваш полшымо нерген ой-пидышым пеҥгыдемден кертын.

1938 ийыште Германий Чехословакийын Судет областьшылан кумдык шотышто шылтыкым луктын. Европо мучкысо сар деч утлаш ӱшанен, Франций да Англий агрессорым лыпландарыме политикым тӱҥалыныт: Мюнхеныште кутырен келшымашеш кидпалым пыштыме, тудо Германийлан Европысо моло эл-влакын чекыштым арален кодымо годым Судетын аннексийжым ышташ пуэн. Но 1939 ийыштак Германий ой-пидышым пудыртен да пӱтынь Чехословакийым оккупироватлен, Польша Тешин областьым аннексироватлен.

Совет правительстве тӱшка лӱдыкшыдымылык системым умбакыже чоҥаш тӧчен да Англий да Франций дене Германий могырым у агрессийым кораҥдаш ваш-ваш полшымо нерген пырля ой-пидышым да сарзе конвенцийым пеҥгыдемден. Тидлан верч Москваште 1939 ийын апрельыште — майыште кум могыран англо-франко-совет вашмутланымаш тӱҥалын.

Но Москвашке 12 августышто толшо Англий ден Францийын сарзе миссийышт кокымшо еҥ-влак гыч шогеныт, ой-пидышым ышташ нунын полномочийышт лийын огыл. Вашмутланымаште совет могыр тугай планым темлен, кудыжо Европышто лийын кертше чыла тӱрлӧ агрессийыштат кум элын сарзе вийыштын пырля шуктымо пашаштым палемден. Тидын шотышто йодмылан Польшын правительствыже Германийын кержалтмыже годым совет сарзывийым шке территорийже гоч колташ тореш лийын. Великобританият тыгак СССР дене кеч-могай ой-пидышланат ваштареш лийын. Великобританийын премьер-министрже Н. Чемберлен «Совет-влак дене ушемеш кидпалым пыштымеш лучо отставкыш каем» манын. Мучашлан касвел эл-влакын титакыштлан кӧра вашмутланымаш чарнен шогалын.

Ынде сар пытымеке, 1947 ийыште, ончычсо француз премьер П. Рейно ойлен: «Кӧ дене ме ушемым пеҥгыдемдышаш улына ыле?Таза уш-акыл, географий, историй да Гитлерын планже тиде йодышлан мыланна раш вашмутым пуэныт. Гитлер Францийлан „акым пӧртылтымӧ“, а вара Российым ужаш еда шеледыме нерген шке кумылжым увертарымек, тудо шке кидше денак, манаш лиеш, мемнан эл-влакым ушемым пеҥгыдемдаш шӱкен. Но тиде чот кӱлшӧ ушемым ышташ мыланна ала тореш лийыныт? Уке, мыланна тудым темленыт, но ме тудым шке кораҥденна».

Тыге СССР да касвел элла коклаште 1939 ийыште тӱшка лӱдыкшыдымылык системым ыштыме нерген вашмутланымаш кумыкталтын. Лийын кертше агрессий ончылно шкетын кодмо деч шекланен, 1939 ий 23 августышто СССР Германий дене керылтдымаш нерген ой-пидышеш кидпалым пыштен, тудо «Молотовын-Риббентропын пактше» семын палыме. Пеленже шолып протокол пышталтын, тудын почеш СССР ден Германий Эрвел Европышто мом да кушто шуктышашым шелме нерген кутырен келшеныт.

Варажым событий вияҥмаш огнчыктен: СССР ден Германий коклаште ваш керылтдымаш нерген ой-пидыш Кугу Отечественный сарын сеҥымаш дене пытышашыжым шуко шотышто ончылгоч палемден. Тиде ой-пидышлан кӧра СССР-ын агрессийым чактараш сеҥен налме кок ешартыш идалыкше ок лий ыле гын, вермахт писын сеҥен кертеш ыле.

Кокымшо тӱнямбал сар тӱҥалме деч вара

Керылтдымаш нерген декларацийым ончыде, 1939 ий 1 сентябрьыште Германий Польшыш керылт пурен. Кокымшо тӱнямбал сар тӱҥалын. Поляк кугыжаныш шаланыме годым совет правительстве Польшын этнический украинец да белорус-влак илыме эрвел территорийышкыже сарзывийым пуртен. Касвел Украина УССР кӧргыш пурен, Касвел Белоруссий — БССР кӧргыш, 1939 ий 28 сентябрьыште Германий дене чек нерген ой-пидышеш кидпалым пыштыме.

Тӱшка лӱдыкшыдымылык политикын кумыкталтмыже годым СССР Германий дене сарым лийме кужу жаплан шӱкалаш тыршен, да тыгодымак тудын тӱҥалмыжлан шкенжым аралаш тӧчен. 1939 ийыште совет дипломатий Финляндийын правительствыж дене кыртменак вашмутланымашым эртарен, Карел перешейкыште финн территорийым совет Карелийысе кок пачаш кугурак территорийлан вашталташ тӧчен. Тидыже СССР-ын йӱдвел чекшым Ленинград деч „шӱкалаш“ манын кӱлеш лийын. Финн правительствын тиде йодыш дене кеч-могай вашмутланымаш дечат тореш лиймекше, совет-финн сар тӱҥалын (1939—1940).

Элын кечывалвел чекшат пеҥгыдемдалт шоген. 1940 ийыште СССР Румынийын правительствыж деч Бессарабийым да Йӱдвел Буковиным пӧртылташ кӱштен йодын, нуным Румыний Граждан сар жапыште йотэл кугыжаныш-влакын интервенцийышт годым аннексироватлен. Румыний Бессарабийым да Йӱдвел Буковиным СССР-лан шке кумылын пуэн (Молдавий ССР да УССР кӧргыш пуреныт).

Тыгак 1940 ийыште СССР кӧргыш Балтик кундемысе эл-влак пуреныт: Литва, Латвий да Эстоний.

Нацист Германийын СССР ваштареш сарлан ямдылалтмыже

Тӱҥ статья: Кугу Отечественный сарын ончыл историйже § Сарын ончыл историйже. Германий

СССР дене сар нерген пунчалым да ончыкылык кампанийын чумыр планжым Гитлер кӱшыл сарзе командований дене каҥашымаште 1940 ий 31 июльышто, Германийын Францийым сеҥымыж деч вара вигак увертарен. Кержалтмым палемдыме годым тӱҥ верым вермахтын сухопутный сарзывийжын генерал-полковник Ф. Гальдерын вуйлатыме генеральный штабше (ОКХ) налын. Генштаб дене пырля «эрвел походым» палемдымаште кугу рольым Германийын сарзывийжын эн кӱшыл тӱҥ командованийжын генерал А. Йодльын вуйлатыме оперативный штабше (ОКВ) шуктен, кӱштымашым тудо вигак Гитлер деч наледен.

21 №-ан «Барбароссан вариантше» директиве

Тӱҥ статья: «Барбароссан планже» (ямдылалтмаш)

1940 ий 18 декабрьыште Гитлер вермахтын эн кӱшыл тӱҥ командованийжын 21 №-ан директивешыже кидпалым пыштен, тудо важмалдык шот дене «Барбароссан вариантше» лӱмым налын да СССР ваштареш сарыште тӱҥ вуйлатыше документ лийын. Германийын сарзывийжылан «ик кӱчык жапан кампаний годым Совет Российым кырен шалаташ» задаче шындалтын, тидлан Европышто оккупаций функцийым шуктышо деч посна чыла сухопутный сарзывийым, тыгак ВВС-ын иктаж кок кум ужашыжым да ВМС-ын изирак ужашыжым кучылташ палемдалтын. Танкан ишке-влакын кӧргышкӧ вашке пурыман пеш писе операций дене герман армий СССР-ын касвел ужашыштыже улшо совет сарзывийым пытарышаш да кредал кертше часть-влаклан эл кӧргышкӧ чакнашышт пуышаш огытыл улмаш. Вараже тушманым писын поктышыла, немыч сарзывий тудо линийыш шушаш улмаш, кушеч совет авиаций Кумшо рейх ӱмбак чоҥештылын кертын огыл. Кампанийын мучаш цельже — Архангельск — Юл — Астрахань линийыш лекташ да тушто, кӱлеш лиймеке, немыч ВВС-лан «Уралысе совет йӧнозанлык рӱдер-влакым тӱкалаш» йӧным ыштышаш улмаш.

1941 ий 31 январьыште сухопутный сарзывийын тӱҥ командующийже генерал-фельдмаршал В. фон Браухич вермахтым стратегий шот дене чумырымо да шарен колтымо шотышто ОКХ-н 050/41 №-ан директивешыже кидпалым пыштен, тудо 21 №-ан директивыште каласкалыме СССР ваштареш сарын принципшым вияҥден да конкретизироватлен, чыла армий тӱшкалан, армий-влаклан да танкан тӱшка-влаклан кӧргыш пураш раш задачым палемден, тудо эн лишыл стратегиян цельыш шуаш: Днепр ден Касвел Двина деч касвелкырак Йошкар Армийын сарзывийжым пытараш - йӧным ыштышаш улмаш.

Оперативно-стратегиян планироватлымаш

Германийым вуйлатыше-влак совет сарзывийым фронтын пӱтынь линийже мучко кырен шалаташ йӧным ышташ кӱлмӧ гыч лектыныт. «Чек воктенысе» шонен пыштыме пеш кугу кредалмаш деч вара СССР-ын 30-40 резерван дивизийже-влак деч посна нимат кодшаш огыл улмаш. Тиде шонымашке шуаш пӱтынь фронт мучко наступлений дене шуаш палемдалтын. Тӱҥ оперативный линийлан Москосо да Киевысе направлений-влак шотлалтыныт. Нунылан йӧным «Рӱдӧ» армий-влак тӱшка (500 километран фронтышто 48 дивизий чумырген) да «Кечывалвел» (1250 километран фронтышто 40 немыч дивизий да союзник-влакын кугу вийышт чумыргеныт) ыштеныт. «Йӱдвел» армий-влак тӱшка (290 километран фронтышто 29 дивизий) «Рӱдӧ» тӱшкан йӱдвел флангшылан йӧным ыштышаш, Прибалтикым руалтышаш да финн сарзывий дене кылым ыштышаш улмаш. Финн, венгр да румын сарзывийым шотыш налын, икымше стратегиян эшелонысо чумыр дивизий 157 лийын, нунын кокла гыч 17 танкан да 13 моторизоватлыме дивизий да 18 бригаде.

Кандашымше суткалан немыч сарзывий Каунас — Барановичи — Львов — Могилёв-Подольский рубежыш лекшаш улмаш. Сарын колымшо суткажлан нуно территорийым руалтен налшаш да Днепр (Киев деч кечывалвелнырак район марте) — Мозырь — Рогачёв — Орша — Витебск — Великие Луки — Псков деч кечывалвелнырак — Пярну деч кечывалвелнырак рубежыш шушаш улыт улмаш.

Тылеч вара коло кече шуйнышо паузо лийшаш ыле, тидын годым соединений-влакым чумыраш да вашталтен погаш, сарзывийлан канышым пуаш да снабженийлык у базым ямдылаш палемдалтын. Сарын ныллымше кечыжлан наступленийын кокымшо фазыже тӱҥалшаш ыле. Тудын годым Москвам, Ленинградым да Донбассым руалтен налаш палемдалтын.

«Барбаросса» операцийым кенета тӱҥалаш йӧным ыштымаш

Тӱҥ статья: «Барбаросса» операций

Тыгак ончо: Кугу Отечественный сарын ончыл историйже § «Барбароссылан» полшышо операций

СССР ваштареш сарым палемдаш тӱҥалме гычак герман сарзе-политик вуйлатыше-влакын да вермахтын командованийжын пашаштышт дезинформаций, стратегийлык да оперативный маскировко йодыш кугу верым налын, тидыже Германийын Совет Ушем ӱмбак кержалт кертме жап шотышто СССР-ым вуйлатыше-влакым ондалаш шонымаш дене ышталтын. Совет вуйлатыше-влакым ондалыме шотышто тӱҥ мероприятий-влакым Гитлер шкеак вуйлатен да южо годымжо тудо шкежат участвоватлен.

Политике областьыште ондалымашан паша кержалтдыме нерген совет-герман пактлан Гитлерын ӱшанле улмыжым ончыктышаш, Германийын СССР деке территорий шотышто шылтыкше укелан совет вуйлатыше-влакым ӱшандарышаш, тӱрлӧ тӱнямбал проблемым каҥашаш кӱшыл кӱкшытыштӧ совет-герман вашкылым чулымештарышаш улмаш, тидыже совет представитель-влаклан совет-герман вашкыл шотышто сай шонымашым шочыкташ йӧным пуышаш улмаш. Европышто антифашист эл-влакын блокыштым ышташ пуаш огыл манын, кугу тӱткыш ойыралтын.

Сарлан ямдылалтме шотышто сай йӧным ыштышыжла, Гитлер шкенжын агрессивный шонен пыштымашыжым дипломатий койышан паша дене шылтен, тудо совет вуйлатыше-влаклан совет-герман вашкылын вияҥме кӱкшытшӧ сай улмым ончыктышаш ыле. Тиде «поро пошкудылык» вашкыл сыныште герман сарзывийым эркын-эркын касвел гыч эрвел могырыш кусараш, ончыкылык сар театрым ошкылын-ошкылын йӧнештараш тӱҥалыныт. Саргуралым, сарзе техникым да сарзе пашалан кӱлшӧ моло сатум кугемдымым, тыгак ешартыш мобилизаций пашам эртарымым Великобританий ваштареш сарым вӱдаш кӱлмӧ дене умылтареныт. Агрессийлан ямдылалтмым шылтыме операцийым сайын эртарымаш вермахтлан сарын икымше йыжыҥыштыже вучыдымылыклан да стратегийлык инициативылан йӧным пуэн.

СССР шотышто нацист-влакын планышт

Тӱҥ статья-влак: «Ост» генеральный план, «Ольденбург» план да Шужыктыш план

Эше 1930-шо ийла гычак нацист Германийыште Польша да СССР дене сарлан ямдылалтме радамыште СС рейхсфюрер Генрих Гиммлерын вуйлатымыж почеш «Ост» Генеральный план маналтмым ямдылаш тӱҥалыныт. Тиде план нацист-влакын расовый теориешышт да «Эрвелыште илышаш верым» кумдаҥдаш кӱлмӧ концепциеш негызлалтын. Тудо сеҥен налме территорийлаште 75-85 % калыкым виеш луктын колтымым да вара тиде мландыш этнический немыч-влакым илаш кондаш палемден. Планым шуктымым 30 ий мучкылан палемдыме да тудо СССР-ым сеҥыме деч вара вигак тӱҥалшаш улмаш.

Нацист-влакын планыштышт рӱдӧ веры руш калык шотышто политике нерген «шонен пыштымаш» налын. Эрвел министерствын расе-политик пӧлкан вуйлатышыже Э. Ветцельын 1942 ий 27 апрельыште ыштыме «"Ост" генеральный план шотышто палемдымаш да темлымашлаштыже», мутлан, тыге каласыме: «Моско рӱдан улшо кугыжанышым кырен шалатыме нерген веле огыл мут лектеш, тиде исторический цельыш шумаш йодышым мучаш марте решатлымым огеш ончыкто. Пашаже эн ончычак тыште: руш-влакым калык семын кырен шлаташ, нуным ойыраш кӱлеш… Эн ончычак руш-влакын илыме территорийым посна национальный вияҥмым пеҥгыдемдашлан шке виктарыме орган-влакан тӱрлӧ политике район-влаклан шеледаш кӱлмым ончылгоч палемдыман, тушто кажныштыже посна-посна наций вияҥмашым йӧндараш манын, шкеныштын вуйлатыме орган-влак лийышт… Горькийсе генеральный комиссариат гыч рушлан тыгай шижмашым тушкыман: тудо тульский генеральный комиссариатысе руш деч мо дене гынат ойыртемалтеш». «Палемдымашлате» тыгак ончыкталтын: «Тиде кӱлешан: руш территорийыште шуко калыкше примитивный пеле-европысо типан еҥ-влак гыч шогышаш». Тыге шотленыт: нунын тунеммашышт корно палым шарныме, шукемдыме таблицым «25 марте» тунемме да шке фамилийыштан кидпалым пышташ тунемме дене гына серлагалтшаш.

«Ост» Генеральный план деч посна, СССР дене сар тӱҥалме марте, «Барбаросса» план кышкареш «Ольденбург» план - СССР деч руалтен налме территорий-влакым кучылтмо экономике план - ямдылалтын. Планын авторжо рейхсмаршал Герман Геринг лийын. 1941 ий 29 апрельыште пеҥгыдемдыме «Ольденбург» план Совет Ушем деч руалтен налме территорийлаште чыла сырьё шапашлан да кугу йӧнозанлык предприятий-влаклан оза лияш да Кумшо Рейхлан служитлаш шындаш палемден. СССР-ын Европысо ужашыжын территорийжым экономике могырым рӱдӧ деч посна кодаш да Германийын аграр-сырьё ешартышышкыже савыраш палемдалтын.

СССР-ын территорийжым экономике шот дене кучылтмаште пашам йӧнештараш «Ольденбург» штаб ышталтын. Штабым вуйлатыше рейхсмаршал Геринг возен: «Эрвелыште мый агаш, да пайдалык дене агаш шонем. Эрвелыште немыч-влаклан мо келшыше лийын кертеш, тудым тыманмеш лукташ да Германийыш кондаш кӱлеш».

Сеҥен налме территорийлаште кочкышым погымо пашам вораҥдараш посна комиссийым чумырымо, тудым Кочкыш да ял озанлык шотышто империйлык министерствын статс-секретарьже Герберт Бакке вуйлатен. Тудлан герман сарзывийлан кочкышым ситараш тӱрыснек СССР-ын ресурсшо кӱшеш полшаш задаче шындалтын. Чыла моло кочкышым ялозанлык регионла гыч Германийыш лукташ палемдыме, CCCР-ын индустриян рӱдылаштыже 20 — 30 миллион еҥыш шушо «утыждене улшо калыкым» тыге иземдаш шонымо («шужыктыш план», тыгак «Баккен планже»).

СССР шотышто чыла планымат шылтымаште кученыт. 1941 ий 16 июльышто Эрвел область-влакым пужен ыштыме йодышым каҥашымаште ойлышыжла, Гитлер каласен: «Ме шкенан чын шонымашнам савыктышаш огынал, но ме мом ышташ шонымынам раш палышаш улына. Туге ышташ кӱлеш, кузе ме Норвегийыште, Данийыште, Бельгийыште да Голландийыште ыштен улына. Ме оккупироватлышаш, вуйлатышаш да лыпладарен шогышаш улына манын увертарена, тидыже калыкын пайдажлан ышталтеш; ме шот-ратым, вашкылым, кочкышым йӧнештарена. Ме шкенам утарыше койышан семын ончыктышаш улына. Ме эреак лийшаш шотым ямдылена манын, нигӧ тогдайышаш огыл, но тидыже мыланна кӱлеш мерым ышташ - луктеден колтедаш, лӱен пуштедаш — мыланна чаракым ок ыште, ме тиде мерым шукташ тӱҥалына. Ме тыге ышташ тӱҥалына, пуйто ме тыште жаплан веле улына. Но меже сайын палена: тиде элым ме нигунамат коден огына кай».

Германий велыште кучедалше вий-влак

Тӱҥ статья-влак: Шӱдырыштӧ улшо эл-влак да нунын союзникышт да Кокымшо тӱнямбал сарыште коллаборационизм

Вермахтым да СС-ын сарзывийжым моло кугыжаныш да национальность гыч граждан-влак дене 1,8 млн утла еҥ ешарен. Нунын кокла гыч сар ийлаште 59 дивизийым, 23 бригадым, икмыняр посна полкым, легионым да батальоным чумырымо. Нунын кокла гыч шукышт могай кундем гыч але могай калык гыч улмышт почеш лӱмдалтыныт: «Валлоний», «Галичина», «Богемий да Моравий», «Викинг», «Денмарк», «Гембез», «Лангемарк», «Нордланд», «Недерланд», «Шарлемань» да молат.

Европышто 1941 ий июньлан «шӱдырысӧ» эл-влак

Совет Ушем ваштареш сарыште Германийын союзникше-влакын: Италийын, Венгрийын, Румынийын, Финляндийын, Словакийын, Хорватийын - армийышт участвоватленыт.

Италий 1941 ий кеҥежым СССР ваштареш сарыш экспедиционный корпусым, 1942 ий июльышто общевойсковойыш савырыме 200 тӱж. еҥан наре армийым колтен.

Румыний 200 000 еҥан армийым: оролышо часть-влакым, авиаэскадрилий-влакым, Шем теҥыз флот да Дунайысе сарзе флотилийым - колтен. Бессарабий ден Йӱдвел Буковине деч посна Румыний Дунай деч Днепр марте Шем теҥыз серым аннексироватлаш ӱшанен да эсогыл Крым пелеотролан шылтыкым луктын.

Венгрийын пасусо кум армийже да экспедиционный корпусшо лийын, сарзывийже 500 тӱж. утла еҥыш погынен. Венгрийын руалтен налшаш шонымашыже Закарпатье, Йӱдвел Трансильваний да Югославийын южо территорийже лийыныт.

Финляндий 1941 ий 25 июньышто СССР ваштареш кок армийым, оролышочасть-влакым, ВВС ден ВМФ-ым тарватен (сарзывийже чумыржо 450 тӱж. наре еҥыш погынен).

СССР ваштареш сарыште Словакийын 2,5 дивизийлан шушо частьше-влак участвоватленыт (кок пехото дивизий, ик гаубице полк, танк ваштареш артиллерийын ик полкшо, ик зенитке-артиллерий полк, ик авиаполк да ик танк батальон — чылажге 42,5 тӱж. сарзыслужышо, 246 орудий да миномёт, 35 танк да 160 самолёт).

Франкист Испаний 1941 ийыште СССР ваштареш сарыш ик пехото дивизийым («канде дивизий» лӱмым налын) да «Сальвадор» авиаэскадрилийым колтен.

Хорватий 1941 ийыште Германийлан полшаш шке кумылан хорват-влак гыч чумырымо кум легионым колтен — пехото, юж да теҥыз легионым. Вермахтын хорват да босний мусульман-влак гыч чумырымо эше кум дивизий ден СС сарзывийын кок дивизийже Йошкар Армий ваштареш тудын Югославийым да Венгрийым утарымыж годым кредалмаште лийыныт.

Нацист Германий велне тыгак тӱрлӧ коллаборационист сарзе формирований-влак лийыныт, нунын кокла гыч эн кугужо тушман могырыш вончышо генерал Андрей Власовын командоватлыме Руш утарыше армий (РОА) лийын.

Германий велне тыгак тӱрлӧ националист коллаборационист формирований-влак кредалыныт, нунын коклаште — «Нахтигаль» да «Роланд» ОУН гыч украин националист-влакын батальонышт. Варарак украин батальон-влакым шалатен колтымо, а нунын личный составыштым ик подразделенийыш — оролышо полицийын 201-ше батальонышко - чумырымо. Нацист Германий велне тыгак Йӱдвел Кавказыште да Закавказьеште шочшо-влак гыч шогышо подразделений-влак кредалыныт — Бергманнын Батальонжо, Грузин легион, Азербайджан легион, Йӱдвел Кавказ легион да т. м.

Гитлерын Германийжын армий кӧргыштӧ СС генерал фон Паннвицын 15-ше казак кавалерий корпус да моло казак часть-влак кредаыныт. Казак-влакым Германий велне саргуралан кредалмаште кучылтмым негызлаш манын, "теорий" шонен лукталтын, тудлан келшышын казак-влакым остгот тукым семын увертареныт.

Германий велне тыгак генерал Штейфонын Руш корпусшо, кугыжан армийын генерал-лейтенантше Пётр Красновын корпусшо СССР-ын гшражданже ден ош эмигрант-влак гыч чумырымо икмыняр посна часть-влак лийыныт.

СССР-ын аралалташ ямдылалтмыже

Тӱҥ статья: Кугу Отечественный сарын ончыл историйже § Сарын ончыл историйже. СССР

Сар деч ончычсо вичияшлаште индустриализацийым вашке шуктымылан кӧра СССР йӧнозанлык пашан абсолютный манме ончыктышыжо дене США деч вара тӱнямбалне кокымшо верым налын, обороно роскот ужаш кугыжаныш бюджетын 32,5 % ужашыже лийын. Тыгодым элын эрвелныже йӧнозанлык сату 20 % веле ыштен лукталтын. Экономикым сарзе корныш СССР 1942 ийыште касвел кундемла гыч эвакуироватлыме 2593 предприятийым пашаш колтымо деч вара иже тӱрыснек кусарен кертын.

1927—1937 ийлаште касвелысе тошто кугыжаныш чекыште 13 пеҥгыдемдыме районым чоҥымо, а 1938—1939 ийлаште эше 8 пеҥгыдемдыме районым чоҥаш тӱҥалме. 1940—1941 ийлаште у кугыжаныш чекыште эше 20 тыгайымак чоҥаш тӱҥалме. 1941 ий 21 майыште правительствын пунчалже почеш пеҥгыдемдыме район-влакым кок черет дене ышташ палемдыме: у чекыште — 1 июльлан, тоштышто — 1941 ий 1-ше октябрьлан. Тыге, пеҥгыдемдыме район-влакым нацист Германийын кержалтме жапшылан у чекыштат, тоштыштыжат кредалаш ямдылален шуктымо огыл.

1939 ий 1 сентябрьлан СССР-ын 99 дивизийже лийын, 1941 ий 22 июньлан — 303 дивизийже. Тиде жапыште РККА-н чотшо кум пачаш нарылан кугемын (5,3 млн еҥ марте), но мобилизаций пытыме деч варалан тудо 8,9 млн еҥ марте кугемшаш улмаш. Вермахтым 1941 ий июньлан тӱрыснек мобилизоватлыме лийын (7,3 млн еҥ).

1940 ий 26 июньышто «Кандаш шагатан паша кечыш, шым кечан паша арняш куснымо да предприятий да учрежденийла гыч пашазе ден служышо-влакым шке кумылын каяш чарыме нерген» указ лектын, тудо предприятийла гыч луктын колтымым чарен да вараш кодмо ден пашаш толдымылан уголовный муткучымашым пуртен. Тыгодым пашаеҥ-влакым вес предприятийлаш ӧкымеш кусараш лийын, тидыжым 1940 ий 19 октябрьысе «Инженер, техник, мастер, служышо да квалификациян пашазе-влакым ик предприятий ден учреждений гыч весыш кӱштен каласен кусарыме шот-радам нерген» указ пеҥгыдемден. 1940 ий 3 октябрьыште «СССР-ын кугыжаныш паша резервше-влак нерген» указ лектын, тудын почеш лӱмын тунемме заведенийлаш ийготыш шудымо йоча-влакым 14 ияш гыч мобилизоватленыт да тушто нуно паша нормым шуктымо дене пырля тунемыныт.

1940 ий 18 сентябрьыште совет правительствылан «1940—1941 ийлан Касвелне да Эрвелне Совет Ушемын Саргурал Вийжым стратегий велым шарыме негыз нерген» докладым ончыктымо. Генеральный штаб нацист Германийын тӱҥ вийжым Сан эҥерын мучашыж гыч йӱдвелышкыла шарымым чын рашемден. Туге гынат докладым партий ден правительствым вуйлатышыштын 1940 ий 5 октябрьыште каҥашыме деч вара сарзывийын тӱҥ группировкыжым Брест деч кечывалвелышкыла савыралаш лийме, вес семынже тушманын тӱҥ огыл вийже ваштареш, тыге Германий могырым кержалтмаш лиеш гын, сарын икымше йыжыҥыштыжак люблин-бреслав могырышто тале перымаш дене Германийым Балкан элла деч ойыраш, нуным сар гыч лукташ, тыге рейхым чот кӱлешан экономике базе деч кораҥдаш шоналтын. Тидлан Кечывалвел-Касвел фронтлан Касвел фронтыш пурышо 4-ше армий полшышаш улмаш, тудын тӱҥ вийже Эрвел Пруссийым сеҥен налшаш улмаш.

1940 ий кыдалне «1940—1941 ийлан Касвелне да Эрвелне Совет Ушемын Саргурал Вийжым стратегий велым шарымашын негызше нерген шонкалымашым» ямдылыме, тудо сар тӱҥалме марте визыт деч шагал огыл гана уэш-пачаш ышталтын (июль, сентябрь, 1940 ий октябрь, 1941 ий март, май). 1941 ий 15 майыште Генеральный штабым вуйлатыше-влак палемденыт: тӱҥ тушман — Германий - шке армийжым тӱрыснек мобилизоватлен куча, тыгодым тылжымат шарен. Иктешлымашым ыштыме: «Тиде условийыште тудын сарзывийым шарымаште совет сарзывийым ончылташ йӧнжӧ уло». Шотлымо годым кок контрударым пуымо шотышто сарзывийын пашажым онченыт: иктыже, тӱҥжӧ — Краков, Катовице велыш да весыже — Варшава, Дембшин велыш, операцийын 30-шо кечыжлан Лодзь, Оппельн рубежыш лекташ.

1941 ий 22 июньлан сӱрет

Нацист Германий

Сар тӱҥалмылан СССР-ын чекше воктене 3 армий тӱшкам вераҥдыме лийын, чумыржо 5,5 млн еҥ, 3712 танк, 47 260 орудий да миномёт, 4950 сӧйлык самолёт лийын.

• «Йӱдвел» армий тӱшка (29 дивизий, командующий В. Лееб) Гольдап деч Мемель марте кужытышто лийын. Тудын кӧргыш 16-шо ден 18-шо армий-влак, 4-ше танк тӱшка пуреныт. Задачышт – Прибалтикыште РККА-н вийжым пытараш, порт-влакым, ты шотыштак Ленинград ден Кронштадтым руалтен налаш.
• «Рӱдӧ» армий тӱшка (50 дивизий, командующий Ф. Бок) Гольдап деч Влодаве марте верланен. Тышке 9-ше ден 4-ше армий-влак, 2-шо да 3-шо танк тӱшка пуреныт. Задачышт – совет сарзывийым Белоруссийыште йыр авырен налаш да пытараш, Смоленск деке лекташ, «Йӱдвел» тӱшка дене ушнаш йӧным ышташ.
• «Кечывалвел» армий тӱшка (44 немыч, 13 румын дивизий да 13 бригаде, командующий Г. Рундштедт) Полесье деч Шем теҥыз марте лийын. Тышке 1-ше танк тӱшка, 6-шо, 11-ше, 17-ше армий-влак, румын да венгр часть-влак пуреныт. Тӱҥ удар – Киевыш, вара Днепр дек да кечывалвел-эрвелыш каяш.

Йӱдвел Финляндийыште «Норвегий» армий лийын (командующий Н. Фалькенхорст), тудын задачыже Мурманскым, Полярныйым да Кировский кӱртньӧ корным руалтен налаш лийын.

Совет Ушем

1941 ий 22 июньышто РККА-ште 303 дивизий щотлалтын, чек воктенысе округлаште – 172 дивизий (нунын коклаште 40 танк дивизий), 3,3 млн еҥ, 59 787 орудий да миномёт, 12 782 танк (нунын коклаште 1475 у Т-34 да КВ), 10 743 самолёт (20 % наре – у модель). Флотышто 220 тӱж. еҥ, 182 корабль, нунын коклаште 3 линкор, 7 крейсер, 45 эсминец да 127 вӱдйымал пуш лийыныт.

Чек воктенысе сарзывий ден НКВД частьлаште 100 тӱж. еҥ наре лийын. Границым Йӱдвелысе, Балтийысе да Шем теҥызысе флот-влакын полшымышт дене Ленинградысе, Прибалтикысе, Касвелысе, Киевысе да Одессысе округ-влак ороленыт.

• Прибалтийысе округ (Ф. И. Кузнецов): 8-ше, 11-ше армий-влак, 27-ше армий чумыралтын. Участке – Балтике деч Литван кечывалвел чекше марте (300 км).
• Касвел округ (Д. Г. Павлов): 3-шо, 4-ше, 10-шо армий-влак, 13-шо чумыралтын. 44 дивизий (12 танк дивизий), участкыже – Литван кечывалвел чекше деч Припять марте (470 км).
• Киевысе округ (М. П. Кирпонос): 58 дивизий (16 танк дивизий), 4,8 тӱж. танк, 5-ше, 6-шо, 12-шл, 26-шо армий-влак. Участке – Припять деч Липкан марте (860 км).
• Одессысе округ (Я. Т. Черевиченко): 9-ше армий (22 дивизий, 4 танк дивизий), чекым Липкан деч Дунай марте авалтен (480 км).
• Ленинградысе округ (М. М. Попов): 7-ше, 14-ше, 23-шо армий-влак, Йӱдвел флот. Участке – мландыште 1300 км да теҥызысе 380 км чек.

РККА-н кокымшо стратегийлык эшелонышкыжоо 7 армий (77 дивизий) пурен. Касвел округлашке кусараш палемдыме 32 дивизий гыч 16-шо 22 июньлан толын шуыныт.

Вий таҥастаралтмаш

«Рӱдӧ» армий тӱшка Касвел фронтым еҥ чот дене кок пачаш ончылтен, но танк ден авиацийыште шеҥгелан кодын. Кечывалвел-Касвел фронт «Кечывалвел» тӱшкам технике шотышто ончылтен: танк шотышто 7 пачаш, самолёт шотышто 2,6 пачаш, артиллерий шотышто 1,7 пачаш. СССР-ын чумыр техникыже шукырак лийын гынат, тӱҥ шелын пуымо могыр верлаште Германий еҥ вий да келшен ыштыме шотышто ончылно лийын. Люфтваффен 70 % наре СССР ваштареш чумырымо лийын. Германийын пилотшо-влакын чоҥештылме ямдылалтмашышт кокла шот дене 450 шагат лийын, СССР-ын – 30-180, тидыже немыч-влаклан южышто утларак ончылно лияш йӧным пуэн.

1941 ий 22 июньлан касвел ТВД-ште вий таҥастаралтмаш

	Вермахт	Йошкар Армий	Таҥастарымаш
Дивизий	166	190	1 : 1,1
Еҥ-влак	4 329 500	3 262 851	1,3 : 1
Орудий да миномёт-влак	42 601	59 787	1 : 1,4
Танк да штурмоватлыше орудий	4364	15 687	1 : 3,6
Самолёт-влак	4795	10 743	1 : 2,2

Кугу Отечественный сар жапыште (1941 ий) СССР-ын Саргуралан Вийжын сӧйлык да чот составше.

	Еҥ-влак	Стрелковый оружий	Арт. саргурал	Танк-влак	Самолёт-влак	Сӧйлык корабль-влак	Мех. транспорт
Чылаже	5 434 729	7 983 119	117 581	23 106	24 488	910	528 571
Сай улшо				18 691	21 030

Кугу Отечественный сарын тӱҥ периодшо-влак

Историографийыште тыглайже Кугу Отечественный сарын кум тӱҥ периодшым ойырат:

• Икымше период (1941 ий 22 июнь — 1942 ий 18 ноябрь). Германийын СССР ӱмбак кержалтмыже. Сарын тӱҥалтыш периодшо. Блицкригын кумыкталтмыже. Моско верч кредалмаш. 1942 ий кеҥежымсе пиалдымылык да сеҥалтмаш.
• Кокымшо период (1942 ий 19 ноябрь — 1943 ий декабрь). Сар жапыште тура вашталтыш. Йошкар Армийын Сталинградысе да Курскысо кредалмашлаште, Днепр верч кредалмаште сеҥымашыже.
• Кумшо период (1944 ий январь — 1945 ий 9 май). Тушманым СССР территорий гыч поктен лукмаш. Европысо эллам оккупаций деч утарымаш. Фашист блокын шаланымыже. Берлинысе операций. Германийын мут деч посна капитуляцийже.

Совет-япон сар Кугу Отечественный сарын логике семын шуйнымыжла ончалтеш.

Сарын икымше периодшо (1941 ий 22 июнь — 1942 ий 18 ноябрь)

1941 ий 8 июньышто СССР-ын чек воктенысе сарзе округ-влакын икмыняр соединенийыштым сӧйлан ямде улмашке кондымо. 13—15-ше июньышто касвел округлаш икымше ден кокымшо эшелон-влакын частьыштым чек деке пуйто «тунеммаш» амал дене луктедаш тӱҥале нерген НКО-н да ГШ-н директивышт колталтыныт («Сӧйлан ямде улмым нӧлталаш…»). Икымше эшелонысо округ-влакын стрелковый часть-влакше, тиде директивылан келшышын, обороным чек деч 5—10 км тораште налшаш улыт улмаш; кокымшо эшелонысо часть-влак, стрелковый да механизироватлыме корпус-влак обороным чек деч 30—40 км тораште налшаш улыт улмаш.

Совет пехотинец-влак фронтыш толыт, 1941 ий 23 июнь, сарын кокымшо кечыже

1941 ий 21 июнь кастене немыч мине печылыше-влак, совет Балтийский флотын пашажым чараклаш манын, Финский заливыште мине пасум ыштеныт.

1941 ий 22 июньышто 3:06-лан Шем теҥыз флотын штаб начальникше контр-адмирал Иван Елисеев СССР-ын юж кумдыкышкыжо керылт пурышо герман самолёт-влак ваштареш тулым почаш кӱштен: Кугу Отечественный сарыште тиде СССР ӱмбак кержалтше немыч сарзывийлан карум пуаш икымше сӧйлык кӱштымаш лийын.

1941 ий 22 июньышто 3:07-лан маршал Г. К. Жуков сӧйлык паша тӱҥалме нерген икымше уверым налын. Вашке артиллерий да авиаций ямдылалтмаш деч вара 4 шагат гутлаште эрдене немыч сарзывий СССР территорийыш керылт пурен.

5:30-лан Германийын СССР-ысе посолжо В. Шуленбург В. М. Молотовлан нотым кучыктен, тушто СССР «Германий ваштареш виктаралтше политикым наҥгая» да чек воктене сарзывийым сӧйлан ямдылен чумырен манын пеҥгыдемден ойлалтын. Тиде кечынак СССР-лан сарым Италие да Румыний увертареныт, 23 июньышто — Словакий.

Сарын икымше кечынже немыч-румын войска-влак Прутым вонченыт да Дунайым вончаш тӧченыт, но совет войска-влак нуным ик жаплан чарен шогалтен кертыныт.

22-шо июнь кечывал В. М. Молотов радио гоч СССР-ын гражданже-влак деке ӱжмаш дене ойлен да Германийын Совет Ушем ӱмбак кержалтмыж нерген увертарен. СССР Кӱшыл Каҥаш Президиумын 22 июньысо Указше почеш, 23 июнь гыч 14 сарзе округышто 14 тӱрлӧ ийготан (1905—1918 ийлаште шочшо) военнообязанный-влакын мобилизацийышт тӱҥалын.

23 июньышто Тӱҥ Командованийын Ставкыже (8 август гыч – Эн Кӱшыл Тӱҥ Командованийын Ставкыже) ышталтын, а 30 июньышто – Кугыжаныш Обороно Комитет (КОК), тудым И. В. Сталин вуйлаташ тӱҥалын. Июнь гыч калык ополченийым чумыраш тӱҥалме. 26 июньышто «Священная война» мурым икымше гана мурымаш йоҥгалтын, тудо Кугу Отечественный сарын гимнже лийын.

1941 ий мучашлан 14 млн утла еҥым мобилизоватлыме лийын.

Тыгодым немыч войска-влак стратегийлык инициативым да южышто оза улмым руалтен налыныт да чек воктенысе кредалмашлаште совет войскам пытареныт, тӱҥ шотышто касвел могырышто (Прибалтике да Белоруссий). Кечывалвел-касвел могырышто (Украина) да йӱдвел-касвелне (Ленинград) блицкриг лектын огыл.

1941 ийысе кеҥеж-шыже кампаний

Сарын тӱҥалтыш жапыштыже СССР-ын чек воктенысе районлаштыже Литва, Латвийын кечывалвел ужашысе, Белоруссий да Касвел Украина территорийыште 1941 ий 22—29 июньышто (чек воктенысе кредалмаш пытымаш моткоч лӱмжылан) аралыше войскан да пограичный войскан сӧй пашашт шарлен. Нуно стратегийлык кум обороно операцийын ужашышт лийыныт: Прибалтикысын (22 июнь — 9 июль), Белоруссийысын (22 июнь — 9 июль) да Львовысын-Черновцысын (22 июнь — 6 июль).

• 

  Герман войска-влак СССР территорийыш керылт пурат

• 

  Родина-ава ӱжеш! — Кугу Отечественный сарын икымше кечыласе плакатшым сӱретлыман почто марке (автор — Ираклий Тоидзе)

• 

  Бакушто сар тӱҥалмым увертарымаш. 1941 ий 22 июнь

1941 ий шыжым вермахтын наступленийже

Сар тӱҥалтыште Йошкар Армий сар деч ончычсо аралалтме план почеш пашам ыштен, тудо тушманым чекыште чарен шогалташ да контрнаступленийыш куснаш, сар пашам тушман территорийыш кусараш палемден. Тиде план сарын икымше кечылаштыжак, вермахтын совет обороным кӱрлмекше, кӱлешлыкшым йомдарен. Чынже дене керылт пурымо ваштареш шогымаш посна рубежлам аралыме да посна-посна контрудар-влак дене веле шукталтын. Геройлыкын да пеҥгыдылыкын символышкышт Брест крепостьын гарнизонжо савырнен, тудо ик тылзе жапыште (22 июнь — 23 июль) обороным кучен.

Луга, Смоленск, Киев да Кишинёв деке шумаште 9-10 июльысо моткоч виян кредалмаш сарын чек воктенысе этапшын пытымыжым ончыктен. Тиде жап гыч у стратегийлык обороно операций тӱҥалын, тушко кокымшо стратегийлык эшелонын соединенийже-влакым ушеныт. Утларак кужун Заполярьеште да Карелийыште Стратегийлык обороно операций шуйнен (29 июнь — 10 октябрь), тудо Мурманск, Кандалакша да Петрозаводск могырышто кредалмашым ушен.

Кум арня кредалме жапыште немыч войска Прибалтикым, Белорус ССР-ым, Украина да Молдавий ССР-ын кугу ужашыштым оккупироватлен, 600 км марте кӧргыш пурен. Наступатлыме писылык суткаште кокла шот дене 15-30 км лийын. Чек воктенысе да аралалтме кредалмашлаште РККА-н 28 дивизийыжым кырен шалатыме, 70 утлаже 50 % да утларакат йомдарен. Йошкар Армийын йомдарымашыже 30 июльлан 651 065 еҥ лийын (447 015 пӧртылдымашын, 204 050 санитарлык). 6 тӱж. наре танкым, 9,5 тӱж. марте орудийым, 12 тӱж. миномётым, 3468 самолётым йомдарыме лийын. Техникын кугу ужашыже чакныме годым пудыргымылан да горючий укелан кӧра йомын. Танк-влакым пеш шуко йомдарымылан да завод-влакын эвакуацийыштлан кӧра танк моткоч чот ситен огыл.

Июль гыч Ставке фронт-влакын тӱшкаштын аралалтме операцийыштым вораҥдарен, тушто икмыняр фронт объединений, авиаций, ПВО, а теҥыз воктенысе могырлаште флотат кучылталтыныт. Тӱҥ операций-влак лийыныт: Ленинградысе (10 июль — 30 сентябрь), Смоленскысе (10 июль — 10 сентябрь), Киевысе (7 июль — 26 сентябрь), Донбассысе-Ростовысо (29 сентябрь — 16 ноябрь), Москосо (30 сентябрь — 5 декабрь) да Туласе (24 октябрь — 5 декабрь) аралалтме операций-влак.

«Рӱдӧ» армий тӱшкан Москош наступленийже («Тайфун» операций) 30 сентябрьыште тӱҥалын. Неле кредалмаш деч вара немыч-влак Вязьмым, Брянскым, Орёлым, Ржевым, Можайскым да моло ола-влакым налыныт. 10 октябрьыште Касвел да Резервный фронт-влакым Г. К. Жуковын командоватлымашкыже ушымо, тудо Можайскысе аралалтме линийым писын пеҥгыдемдаш да фронтыш резервлык часть-влакым пеш вашке кусараш тӱҥалын. 30 октябрьлан тушманын Моско воктенысе наступленийжым чарен шогалтыме.

Чыла тидын дене пырля фронтын кечывалвел ужашыштыже Йошкар Армий Молдавийыште, Одессыште (5 август — 16 октябрь), Крымыште (18 октябрь гыч) аралалтме операцийым эртарен, Севастопольым аралымаш тӱҥалын (30 октябрь гыч).

Чыла тидлан кӧра 1941 ий кеҥеж-шыже кампанийыште, Киев воктене тактикан сеҥымаш лийын гынат, вермахт «Барбаросса» планыште палемдыме стратегийлык цельым шуктен кертын огыл. Кузе немыч генерал Х. Гудериан палемден, Москош наступатлаш кӱлешан жап йомдарыме лийын. Декабрьлан герман войска-влак 850—1200 км ончыко каеныт, но вермахтын нигунам уждымо йомдарымашыже лийын — 740 тӱж. еҥ (230 тӱж. колышо). РККА-н пӧртылдымӧ йомдарымашыже 3,1 млн еҥым эртен.

СССР кӱлешан йӧнозанлыкан районлам да олалам йомдарен – Минскым, Киевым, Харьковым, Смоленскым, Одессым, Днепропетровскым. Ленинград блокадыш логалын. Миллион дене граждан-влакын илыме пеш кумда территорий-влак оккупацийыш логалыныт, ятыр шӱдӧ тӱж. еҥ колен але Германийыш руалтен наҥгаеныт.

1941—1942 ийласе телымсе кампаний

1941 ий 15–16-шо ноябрьыште герман войска, олам йӱдвел-касвелым да кечывалвел-касвелым йыр авырен налаш тыршен, Москош наступатлыме кокымшо фазым тӱҥалын. Дмитров могырышкыла тудо Моско-Юл канал деке шуын, Клиным, Солнечногорскым да Красная Полянам руалтен налын; кечывалвел-касвелне 2-шо танк армий Кашира деке лектын. Туге гынат ноябрь мучаште наступленийым чыла могырыштат чарен шогалтыме.

1941 ий 5 декабрьыште Касвел (Г. К. Жуков), Калинин (И. С. Конев) да Кечывалвел-Касвел (С. К. Тимошенко) фронт-влакын вийышт дене Моско воктене совет контрнаступлений тӱҥалын. 1942 ий 7 январьлан тушманым 80–250 км тораш шӱкал шуымо. Моско да Тула область-влакым, тыгак Калинин да Смоленск область-влакын кугу ужашыжтым утарыме. Рӱдолалан лӱдыкшӧ кораҥдыме лийын.

Моско воктенысе операций дене пырля 10 ноябрь гыч 30 декабрь марте Тихвинысе стратегийлык наступатлыме операций эртаралтын. Йошкар Армий немыч войскам шӱкал кораҥден, Тихвиным утарен да Ленинград дене кӱртньыгорно кылым уэш ыштен кертын. Тушман йӱдвел-касвел могырышто инициативым йомдарен.

Кечывалвелне 17 ноябрьыште Ростов-на-Донуш немыч наступлений тӱҥалын. Олам 21 ноябрьыште руалтен налыныт, туге гынат 29 ноябрьыште совет войска тудым утарен. Тушманым 60–80 км тораш шӱкал шуымо, да фронт Миус кундемыште пеҥгыдемдалтын.

Тыгеракын, 1941 ий мучашлан раш лийын: «Барбаросса» планын стратегийлык цельже шукталтын огыл. Вермахт ни Моском, ни Ленинградым, ни Кавказым руалтен налын кертын огыл. Немыч историк К. Рейнгардт возен: Моско воктене Гитлерын стратегийже кумыкталтын, да 1941/42 ий телымак герман командованийын эн кӱшныжӧ сар кужун шуйнышашшым умыленыт.

16-шо армийын командующийже генерал-лейтенант К. К. Рокоссовский (шола гыч кокымшо), Сарзе Каҥаш член А. А. Лобачёв да писатель В. П. Ставский совет войска-влакын руалтен налме тушман техникым ончат, А. Капустянскийын фотографийже, 1941 ий 10 декабрь

1942 ий 5 январьыште ВГК Ставкыште каҥашымаш лийын, тушто чыла фронтыштат кугу наступлений планым лукмо. Тудым Л. П. Берия ден Г. М. Маленков сайлан шотленыт. Ваштареш Г. К. Жуков ден Н. А. Вознесенский ойленыт, нуно технике, транспорт да туныктен шуктымо резерв ок сите маныныт. Туге гынат Сталин планым пеҥгыдемден, тудо шошо марте тушманым кырен шалаташ кӱлеш манын ойлен.

1942 ий январь гыч апрель марте Йошкар Армий Ржев-Вязьма стратегийлык наступатлыме операцийым да Керчь-Феодосий десантлык операцийым эртарен. Йошкар Армийын посна сеҥымашыже лийын гынат, немыч войска позицийым кучен коден кертыныт. Совет войскан поснак неле йомдарымашыже Ржев воктене лийын, тушто лектын шогышо вер ышталтын, тудо 1943 ий март марте аралалтын. 20 апрельыште Йошкар Армий обороныш куснен.

18 январьыште Барвенковысо-Лозовысо операций тӱҥалын. Пеш чот кредалмылан кӧра совет войска 100 км марте кумдыкан фронтышто немыч обороным кӱрлын, 90–100 км ончыко каен да Северский Донецын пурла серыштыже кугу плацдармым руалтен налын кертын, тудыжо шошым Харьковыш наступатлаш негыз лийын.

1942 ий кеҥеж — шыже

Совет командованийын 1942 ий кеҥеж кампанийын планже тушманым кырен шалаташ да СССР-ын пӱтынь кумдыкшымат утараш палемден. Но вермахтын вийжым аклен шуктыдымаш неле сеҥылтмашке конден. Майыште Харьков операций совет войскан кыралт шаланымыже дене пытен, Крым фронтат сеҥалтын.

Немыч командований «Блау» планыште Кавказым, Донбассым, Кубаньым, Сталинградым руалтен налаш да Юл деке лекташ задачым шынден. «Кечывалвел» армий тӱшка «А» армий тӱшкалан (тӱҥ удар Кавказ могырыш) да «Б» армий тӱшкалан (Сталинград могырышкыла полшышо удар) шелалтын. 28 июньышто Воронеж-Ворошиловград обороно операций тӱҥалын.

Совет салтак-влак Сталинград деке лишеммаште кредалыт. 1942 ий кеҥеж

Немыч войска 500—650 км ончыко каен да Юл деке лектын. Вашеш 1942 ий 28 июльышто 227 №-ан «Ик ошкылымат шеҥгек ышташ огыл» приказ лектын, тудо дисциплиным чот пеҥгыдемдаш, штрафной подразделений ден заградотряд-влакым ышташ палемден.

17 июль гыч Сталинградысе стратегийлык обороно операций тӱҥалын. Ик тылзе жапыште 62-шо (В. И. Чуйков) да 64-ше (М. С. Шумилов) армий-влак Донын лыкын-лукын йогымо кундемыштыже аралалтыныт. 23 августышто Паулюсын 6-шо армийже Юл деке керылт пурен. Тиде кечынак Сталинградым пеш кугун бомбитленыт. 13 сентябрьыште уремласе кредалмаш тӱҥалын, тудо ноябрь марте шуйнен.

Кавказыште немыч войска Тӱҥ Кавказ тупрӱдын икмыняр перевалжым налын кертын, но нефть улмо верыш керылт пурен кертын огыл.

Рӱдӧ да йӱдвел-касвел могырыштыла тыгак кугу операций эртаралтын. Ржевысе-Сычёвысо (30 июль — 23 август) да Сухиничи ден Козельск кундемысе операций (22–29 август) годым чумыржо 228 тӱж. еҥ пытен. Любаньысе операцийыште (январь — июль) да 2-шо ударный армийым йыр авырыма гыч лукмо шотышто операцийыште 403 тӱж. еҥ пытен.

Германийын положенийже шыжылан нелемын. РККА дене таҥастарымаште йомдарымаш шагалрак лийын гынат, немыч экономике техникым йомдарымым тӧрлатен шуктен огыл. Сталинград могырышто вермахтын сӧйлык ротылаштыже кӱлшаш 180 еҥ олмеш чӱчкыдын 30 еҥ деч шагалрак лийын. Эрвел фронт шуйнен, оборонын чоткыдылыкшо лушкен.

1942 ий шыжым кредалше могыр-влакын положенийышт

Фронтын кугу ужашыжым Германий дене союзный румын, венгр, итальян армий-влак налыныт, нуным начарын ямдылыме лийын да мо кӱлешым ситышын пуымо огыл.

Тиде пагыт мучашлан нацист агрессийым чактараш тӱнямбал вашкылым пеҥгыдемдыме: тыге 1941—1942 ийласе кутырен келшыме почеш антигитлеровский коалицийын рӱдыжым чумырымо, тушко СССР, Великобританий да США пуреныт.

Экономикыште вашла шогымаш

Сарын икымше кечылаж гычак СССР-ыште калыкым, предприятий, учреждений-влакым да материальный ресурсым кугун эвакуироватленыт. 1941 ий мучашлан элын эрвелышкыже 2600 наре предприятийым да 2,3 млн вуй вольыкым лукмо. 1942 ийыште СССР 5,91 млн стрелковый оружийым (пистолет да револьвер деч посна), 287 тӱж. орудийым да миномётым, 24,5 тӱж. танкым да САУ-м, 25,4 тӱж. самолётым (нунын коклаште 21,7 тӱж. сӧйлыкым) ыштен луктын. Кокымшо пелийыште техникым лукмаш чот кушкын. 1942 ий кеҥежлан СССР-ын экономикыжым сар корныш кусарымым мучашлыме.

1941 ийысе совет плакат

Ленд-лиз почеш кондымаш совет ыштен лукмаш деч 4 % лийын, но танк ден самолёт шотышто – почела шотлаш гын, 10 % да 12 %; поснак автомобиль импорт кугу лийын, тудо шочмо элыште ыштен лукмым ятыр пачаш эртен. Тыгодым ленд-лиз почеш тӱҥ груз йогын элыш тура вашталтыш деч вара гына толын шогаш тӱҥалын.

Совет экономикыште сарзылык кугу верым налме дене ойыртемалтын. Тыге, 1943 ийыште, вурсым левыктен лукмо шотышто Германий деч ныл пачаш почеш кодын гынат, СССР танкым 2,5 гана шукырак ыштен луктын.

Оккупаций режим да тудлан ваштареш шогымаш

Сар жапыште немыч оккупацийыш Белорус, Украин, Эстон, Латвий, Литва ССР-ын территорийышт, РСФСР-ын 13 областьше логалыныт.

Молдавий ССР да Украин ССР-ын кечывалвелныже икмыняр районжо (Транснистрий) Румынийын вуйлатымаштыже лийыныт, Карел-Финн ССР-ын ужашыже финн войска дене оккупироватлыме лийын.

Оккупаций годым кугу террор каен шоген. 1941 ий 13 майысе Указ почеш гитлеровский вуйлатымаш вермахтым тыныс калык ваштареш преступленийым ыштымылан мут кучымаш деч утарен. Керылт пурымаш СССР-ын сарзе куатше ваштареш веле огыл, а тудын калыкше-влак, эн ончычак «ӱлыл расылан» шотлымо еврей да славян-влак ваштареш виктаралтын. Оккупироватлыме мландылаште у административный структур, верысе самоуправлений орган-влак да полиций пурталтыныт. Чыла вере пропагандым шарен колтымо, калыкым идеологий могырым пужен тункытымаш каен, историйым туныктымым чарыме лийын, книга-влакым пытареныт.

Оккупант-влак 18–45 ияш граждан-влаклан (еврей-влаклан – 60 марте) пашам ышташ кӱлмым пуртеныт, паша кече 16 шагат марте шуын. Изиш колыштдымыланат шучкын йӧсландареныт. Тыныс калыкым кажне кечынак пуштеденыт. Ик Бабий Ярыште гына 100 тӱж. утла еҥым лӱен пуштмо. Сар жапыште Белоруссийыште кажне нылымше еҥ колен. Оккупироватлыме территорийлаште чумыржо 7,4 млн утла тыныс граждан колен.

Совет партизан-влакым лӱен пуштмаш. 1941 ий сентябрь

5,2 млн утла совет гражданым Германийыш ӧкымеш пашам ыштыкташ поген наҥгаеныт. Сар деч вара 2,65 млн наре еҥым пӧртылтен кертме; 451 тӱж. йот элыште кодын, 2,1 млн утла эрык деч посна улмыж годым колен.

Сарын икымше арнялаж гычак СССРын вуйлатыше-влак тушман тылыште совет подпольем ямдылаш тӱҥалыныт. Но немыч-влакын пеш писын наступатлымыштлан кӧра шот дене ваштареш шогышаш сеть манмым шарен колтымо пашам мучаш марте шуктымо огыл. Шуко подпольный тӱшка-влак шке ора ышталтыныт. Ойыртемалтше пример семын Краснодонышто чумырымо «Молодая гвардия» самырык антифашист организаций лийын. Подпольщик-влак разведкым эртареныт, информацийым шаркаленыт да агитацийым эртареныт, диверсийым ыштылыныт, коллаборационист-влакым пытарен шогеныт.

Чылаже 1941—1944 ийлаште оккупироватлыме территорийыште 6,2 тӱж. наре партизан отряд да соединений пашам ыштен, тушто 1 млн еҥ марте лийын. 1941 ий июльышто. 1942 ийыште Партизан толкынын рӱдӧ штабше ышталтын (начальникше П. К. Пономаренко). Партизан-влак шке велышкышт тушманын 10 % марте вийжым таратеныт. Поснак 1943 ийыште эртарыме «Рельс сар» да «Концерт» операций-влак чот лектышан лийыныт. Партизан ден подпольщик-влакын пашашт совет территорийым оккупант-влак деч утарымашке кугу надырым пыштеныт.

Сарын кокымшо периодшо (тура вашталтыш)

1942—1943 ийласе теле кампаний

1942 ий 19 ноябрьыште совет войска «Уран» операций кӧргыштӧ контрнаступленийым тӱҥалын, 23 ноябрьыште Сталинград (командующийже – А. И. Ерёменко) да Кечывалвел-Касвел (командующийже – Н. Ф. Ватутин) фронт-влакын частьышт Калач-на-Дону ола воктене ушныныт да тушманын 22 дивизийжым йыр авырен налыныт. 16 декабрьыште тӱҥалше «Изи Сатурн» операций кайыме годым Манштейнын командоватлыме «Дон» армий тӱшка чот сеҥалтын, тудо Сталинградыште йыр авырен налме немыч группировкым блокадыжым кӱрлын кертын огыл.

«Колча» операций кӧргыштӧ (1943 ий 10 январь — 2 февраль) Дон фронтын (командующийже К. К. Рокоссовский) вийже йыр авырыме 6-шо армийын пытараш тӱҥалын. 1943 ий 31 январьыште кепшылтыме Сталинградыште немыч войска тӱшкан командующийже генерал-фельдмаршал Ф. Паулюс 38-шо мотострелковый бригадын старший лейтенантше Ф. Ильченколан пленыш вончен. Тидыже пӱтынь Кокымшо тӱнямбал сарыштат тыгай кӱкшӧ ранган немыч офицерым пленыш налмаш икымше лийын. 2 февральыште 6-шо немыч армийын кодшыжат капитулироватлен. Пленыш 90 тӱж. наре немыч салтак да офицер логалын.

Йошкар Армийын 1942 ий ноябрь — 1943 ий мартыште наступатлымыже

Совет-герман фронтын рӱдӧ ужашыштыже лийше наступатлыме операций («Марс» операций) сеҥымаш дене пытен огыл гынат, кечывалвел могырышто сеҥымаш совет войскан телымсе чумыр кампанийжылан сеҥашыже йӧным ыштен – ик немыч да Германийын союзникше-влакын ныл армийышт пытарыме лийыныт.

Телымсе кампанийын вес кӱлешан событийже семын Йӱдвел-Кавказысе наступатлыме операций (чынжым гын немыч-влакын йыр авыралтмаш деч утлаш манын, Кавказ гыч кораҥдыме вийжым поктымаш) да Ленинград блокадым кӱрлмаш (1943 ий 18 январь) лийыныт.

1943 ий 13 январь гыч 3 март марте совет войска Воронежысе-Харьковысо стратегийлык наступатлыме операцийым шуктен. Тиде операцийлан кӧра немыч-влакын «Б» армий тӱшкажым пытарыме, тиде тӱшкаш пурышо 8-ше итальян армийым да 2-шо венгр армийым тӱрыснек кырен шалатыме, Воронежым, Курскым, Белгородым, Харьковым утарыме.

1943 ий 19 февральыште Манштейнын командоватлыме «Кечывалвел» армий тӱшка кечывалвел могырышто контрнаступленийыш куснен да уэш Харьковым налын, тидыже совет войска деч инициативым шупшын налаш да тудым эрвелкыла шӱкал шуаш йӧным пуэн (посна могырлаште 150—200 км). Таҥастарен ончалмаште шукак огыл совет часть-влак йыр авырымашке логалыныт. Туге гынат совет командованийын ыштыме мере-влак март мучаштак немыч войскан ончыко кайымыжым чарен шогалташ да фронтым пеҥгыдемдаш йӧным пуэныт.

1943 ий телым Вальтер Модельын 9-ше немыч армийжылан Ржев-Вязьма кундемыште лектын шогымо верым кудалтен кодаш логалын (онч.: «Бюффель» операций). Калинин (Максим Пуркаев) ден Касвел (Василий Соколовский) фронт-влакын войскашт тушманым почеш поктеныт. Ржевысе-Вязьмысе операцийлан кӧра (1943 ий 2 — 31 март) совет войска фронт линийым Моско деч эше 130—160 км шӱкалыныт да Ржев ден Вязьмам утареныт.

1943 ий февраль—апрельыште Йӱдвел-Касвел фронтын, генерал-полковник М. С. Хозинын Посна тӱшкажын, Ленинград да Волхов фронт-влакын войскашт, «Йӱдвел» немыч армий тӱшкам йыр аырен налаш да тӱрыснек кырен шалаташ, Ленинград областым утараш да Прибалтикыш сеҥымаш дене наступатлаш йӧным ышташ манын, «Полярный шӱдыр» операцийым шуктеныт. Но тиде операций мучашлан кумыкталтын – палемдыме ик шонымашат шукталтын огыл.

1943 ийысе кеҥеж-шыже кампаний

1942—1943 ийласе теле кампанийын операцийже-влак мучашлалтмеке лийше стратегийлык паузо кеҥеж кредалмашлан ямдылалташ тӱҥалаш йӧным пуэн. 12 апрельыште ВГК-н Ставкыже фронт-влакын сарзе каҥашыштын темлымашыштым да Генеральный штабын шонымашыжым ончен лектын; тыге 1943 ий кеҥеж ден шыжылан паша планым ыштыме. Тӱҥ событий-влак Курскысо стратегийлык плацдарм кундемыште (Курск лишне лектын шогышо верыште) лиеш манын шоналтын, тушеч тушманын Орёлысо да Белгородысо-Харьковысо тӱшкаштым фланг гыч шелаш палемдалтын. Курскысо лектын шогышо вер гыч шелмаш Киев могырыш корным почын да немыч-влакын «Кечывалвел» армий тӱшкажым кырен шалатыме да варажым Шоласер Украиным утарыме паша дене сайын кылдалтын.

Совет армийын 1943 ий кеҥежым да шыжым чумыр стратегийлык наступлымыже

1943 ийысе кеҥеж-шыже кампанийын решатлыше событийже семын Курскысо кредалмаш да Днепр верч кредалмаш лийыныт. Курск кредалмаш жапыште вермахт, инициативым руалтен налаш тыршен, Эрвел фронтышто пытартыш стратегийлык наступатлыме операцийым эртарен (код дене палемдыме лӱмжӧ «Цитадель»). Туге гынат Курскысо лектын шогышо верым пӱчкаш пӱчкаш да совет войскам йыр авырен налаш тӧчымаш кумыкталтын, да совет контрнаступлений жапыштыже немыч войскам кырен шалатыме. Курскысо кредалмаш жапыште 1943 ий 12 июльышто Прохоровка воктене танк-влакын тӱнямбал историйыште эн кугу ик кечаш кредалмаш лийын.

«Кутузов» да «Полководец Румянцев» операцийлан кӧра 5 августышто Йошкар Армий Орёл ден Белгородым утарен, 23 августышто Харьков утарыме лийын.

1943 ий 7 август гыч 2 октябрь марте совет войска Смоленскысе стратегийлык наступатлыме операцийым шуктен («Суворов» операций), тудлан кӧра 25 сентябрьыште Смоленск утарыме лийын, совет войска касвелышкыла 200—250 км ончыко каен.

1943 ий 13 август гыч 22 сентябрь марте совет войска Донбассысе операцийым шуктен, тудлан кӧра Донецкысе мландышӱй бассейн тӱрыснек утарыме лийын.

Йошкар Армийын умбакыже наступатлымыже дене немыч войскам сеҥен да Днепр деч эрвелкыла территорийым утарен, а 1943 ий 6 ноябрьыште Днепрын касвел серышкыже лекме деч вара Киевым утарен кертме.

Ил-2 штурмовик-влак тушманын колонныжым атаковатлат, Воронеж фронт, 1943 ий 1 июль

1943 ий 9 сентябрь гыч 9 октябрь марте тыгак Новороссийскысе-Таманьысе операцийым эртарыме, тудлан кӧра Тамань пелотром утарымым мучашлыме, совет войска Крым пелотром утараш тӱҥалшаш рубежыш лектын. Мелитопольысо (1943 ий 26 сентябрь — 5 ноябрь) да Керчьысе-Эльтигенысе десант операцийлан кӧра (1943 ий 31 октябрь — 11 ноябрь) совет войска Перекопысо перешейкыште Турецкий валын пеҥгыдемдыме вержым кӱрлын, Сивашын кечывалвел серыштыже да Керчь пелотрошто плацдармым руалтен налыныт, но Крымым иканаште утарен кертме огыл – вий ситышын лийын огыл.

Кампанийын лектышыже семын лийын: РККА касвелышкыла 500 гыч 1300 км марте ончыко каен, оккупироватлыме территорийын 2/3 ужаш территорийым, ты шотыштак эн кӱлешан экономикылык (Донбасс, Харьков) да ялозанлык (Шеммланде, Кубань, Украинын эрвелже) район-влакым утарыме.

Германий ден СССР-ын вийышт 1943 ийысе кеҥеж-шыже кампаний мучашлан шуко ончыктыш шотышто икгаяк кодыныт манаш лиеш, но тыгодым танк да САУ шотышто Йошкар Армий Курск кредалмаш деч ончыч лийше шуко улмыжым йомдарен (10,1 тӱж. немыч-влакын 5,8 тӱж. ваштареш). 1943 ийын кокымшо пелийыштыже РККА вермахтын 3 000 танк ден штурмоватлыше орудийже-влак дене таҥастарымаште 18 000 утла танк ден САУ-м йомдарен, но самолётым совет велым йомдарымаш тушманын дене таҥастарымаште сар мучкылан икымше гана шагалрак лийын – иктаж 10 000 немыч самолётлан 6 500 наре совет самолёт.

28 ноябрь — 1 декабрьыште И. Сталинын, У. Черчилльын да Ф. Д. Рузвельтын Тегеранысе конференцийышт эртен. Конференцийын тӱҥ йодышыжо кокымшо фронтым почмаш лийын.

Сарын кумшо периодшо

Сарын кумшо периодшо (1944 — 1945 тӱҥалтыш) герман саргуралан вийын, поснак технике шотышто, кушмыжо дене ойыртемалтын. Тыге, вермахтыште танк да САУ идалык ончычысо 9149 единице дене таҥастарымаште 1945 ий 1 январьлан 12 990 единице марте шуын. Тиде немыч йӧнозанлыкын мобилизаций вийжылан кӧра лийын. Туге гынат Эрвел фронтышто йомдарымылан да топливо ситдымылан кӧра войскан качестве кӱкшытшӧ изимын толын. Тыгодым Йошкар Армий тиде жаплан кугу сӧйлык опытым налын.

1944 ий теле-шошо кампаний

Кампаний Шоласер Украиныште наступатлыме дене тӱҥалын (1943 ий 24 декабрь — 1944 ий 17 апрель), тиде жапыште Житомир-Бердичев, Кировоград, Корсунь-Шевченко, Луцк-Ровно, Никополь-Кривой Рог, Проскуров-Черновцы, Умань-Ботошань, Березнеговато-Снигирёвко да Одесса операций-влакым эртарыме. «Кечывалвел» да «А» армий тӱшкам кырен шалатыме, Шоласер Украиным утарыме, войска Карпат курык ончык да Румыний территорийыш лектын. 1-4-ше Украин фронт-влакын, 2-шо Белорус фронтын, Шем теҥыз флотын войскашт, Азов флотилий да партизан-влак участвоватленыт. Тушманым 250—450 км тораш шӱкалме. Йошкар Армий 1,1 млн еҥ наре йомдарен, нунын кокла гыч пӧртылдымыжӧ – 270 тӱж. утла.

Тиде жапыштак Ленинград-Новгород операций эртаралтын (14 январь — 1 март). Тушто Ленинград, Волхов, 2-шо Прибалтик фронтын частьше-влак, Балтик флот, тораш чоҥештылше авиаций да партизан-влак участвоватленыт. Операций жапыште Ленинград блокадым кораҥдыме (1944 ий 27 январь), пӱтынек гаяк Ленинград, Новгород область-влак, Калинин областьын кугу ужашыже, Эстонийын ужашыже утаралтыныт. Совет войска 220—280 км ончык каен. Йомдарымаш – 300 тӱж. утла еҥ, нунын кокла гыч пӧртылдымыжӧ – 75 тӱж. утла.

Апрель — майыште Крымысе наступатлыме операцийым эртарыме (8 апрель — 12 май). Перекопысо-Севастопольысо да Керчьысе-Севастопольысо операций жапыште пӱтынь Крымым утарыме, 17-ше немыч армийым кырен шалатыме. Шем теҥыз флот Севастопольыш, флотын базышкыже, пӧртылын. 4-ше Украин фронт, Посна Приморский армий, Шем теҥыз флот да Азов флотилий участвоватленыт. Йомдымаш – 85 тӱж. еҥ деч шагалрак, пӧртылдымыжӧ – 17 тӱж. наре.

Рӱдӧ могырышто 1943 ий шыже гыч 1944 ий шошо марте совет войска Витебскым да Оршам арам налаш тыршен. Оршасе да Витебскысе операций-влак сеҥымашым конден огытыл – немыч-влак Белоруссийым пеҥгыдын кученыт.

1944 ийысе кеҥеж-шыже кампаний

1944 ий июньышто союзник-влак Европышто кокымшо фронтым почыныт, тидыже Германийын положенийжым нелемден. СССР икмыняр кугу наступлыме операцийым: Белоруссийысым, Выборгысым-Петрозаводскысым, Львовысым-Сандомирысым, Яссы-Кишинёвысым, Прибалтикысым — эртарен. Белоруссий, Украин, Прибалтикын кугу ужашыже, Чехословакийын ужашыже, йӱдвел Заполярье да Норвегийын йӱдвелже утаралтыныт. Румыний ден Болгарий капитулироватленыт. 5 сентябрьыште СССР Болгарийлан сарым увертарен да тудын территорийышкыже пурен, ваштареш шогымаш лийын огыл.

Совет войска Польша территорийыш пурен. Касвел Украиныште, Белоруссийыште да Литваште нуно польский эмигрант правительствылан подчинялтше Армий Крайова (АК) дене вашлийыныт. АК утарыме район-влак Йошкар Армий толмо деч ончыч контрольыш налаш тыршен. Тӱҥалтыште тудо РККА дене пырля иквереш эртарыме операцийлаште участвоватлен, туге гынат вашке совет власть польский офицер-влакым арестоватлаш да отряд-влак деч саргуралым поген налаш тӱҥалыныт. 21 июльышто совет велыште улшо Польский калык утарымаш комитет ышталтын.

1 августышто АК Варшавыште восстанийым нӧлталын. Нӧлталтше-влак кок тылзе жапыште немыч войска дене кредалыныт, но 2 октябрьыште капитулироватленыт. 1-ше Белорус фронт, виян торешланымашым вашлиймекыже да Варшава воктене обороныш куснымекыже, полшен кертын огыл.

30 августышто Словацкий калыкле восстаний тӱҥалын. 8 сентябрьыште совет войска Карпатысе-Дукельысе операцийым тӱҥалыныт, но ноябрьлан восстанийым темдалме лийын. 25 октябрьыште пытартыш сарзе призывым увертарыме – 1927 ийыште шочшо 1,16 млн еҥлан.

Октябрьыште Дебреценысе операцийым эртарыме, варажым тӱҥалме Будапештысе операций тӱҥалын. 1944 ий 28 декабрьыште Венгрийын жаплык правительствыже ышталтын, 1945 ий 20 январьыште ваш тыныслыкеш кидпалым пыштыме. Будапештым 1945 ий 13 февральыште гына сеҥен налме.

1945 ий теле-шошо кампаний

1945 ий январьыште Йошкар Армий наступленийым уэш тӱҥалын. 12 январьыште Висла-Одер операций тӱҥалын. 1-ше Белорус (Г. К. Жуков) ден 1-ше Украин (И. С. Конев) фронт-влакын войскашт Польшын Висла деч касвелышкыла территорийжым утареныт да, варажым Берлиным штурмоватлыме годым кучылтмо Кюстринысе плацдармым руалтен налын, 3 февральлан Одер дек лектыныт.

13 январьыште Эрвел-Пруссийысе операций тӱҥалын. Млав могырышто задаче тыгай шоген: Млавысе тӱшкам кырен шалаташ да «Рӱдӧ» армий тӱшкам моло немыч обороно деч пӱчкаш. 3-шо Белорус фронтын (И. Д. Черняховский, 18 февраль гыч – А. М. Василевский) войскашт 130 км марте ончыко каеныт, тушманын тӱҥ вийжым кырен шалатеныт да 2-шо Белорус фронт (К. К. Рокоссовский) дене пырля операцийым мучашлаш йӧным ыштеныт. Йӱдвел Польша да Эрвел Пруссийын ужашыже утарыме лийыныт, тушманын кугу тӱшкажым йыр авырыме (Инстербургысо-Кёнигсбергысе операций).

10 февраль гыч 4 апрель марте «Висла» армий-влак тӱшка (Г. Гиммлер) ваштареш Эрвел-Померанийысе операцийым эртарыме. Кюстрин кундемыште совет войскам фланг гыч шелме лӱдыкшым кораҥдыме. Эрвел Пруссийыште Кёнигсберг верч кредалмаш каен. Олам налме, а «Йӱдвел» армий тӱшкан вийжым капитуляций марте торешланыме Курляндийыште йыр авырен налме.

Кечывалвел Польшышто да Чехословакийыште 4-ше Украин фронтын войскаже Касвел Карпатым эртен да кӱшыл Висла кундемыш лектын. 10 мартыште Моравийсе-Остравысе операций тӱҥалын. Острава верч кредалмаш 30 апрельыште гына пытен. Мартыште совет войска немыч-влакын Балатон ер кундемыште наступленийжым чактарен. 16 мартыште Венысе операций тӱҥалын. 13 апрельыште Венам налме. 15 апрельыште Грацысе-Амшеттенысе операций тӱҥалын, тудо 8 майыште союзник-влак дене ушнымо дене пытен.

Апрель кеыдаллан 1-ше Белорус ден 1-ше Украин фронт-влак Одер да Нейсе деке лектыныт. Кюстрин гыч Берлин марте 60 км кодыныт. Союзный войска Рурысо группировкым пытарен шуктен да Эльба деке лектыныт. Германий сырьёан район-влакым йомдарен, еҥ да материальный ресурс ситдымылык дене йӧсланен, но умбакыже торешланен. Разведкын уверже почеш, вермахтыште 223 дивизий да бригаде кодын.

16 апрельыште Берлиныш наступатлыме операций тӱҥалын. 25 апрельлан Берлин йырваш авырен налме. Тиде кечынак Эльбаште Торгау воктен совет да американ войска-влак вашлийыныт. 30 апрельыште бункерыште А. Гитлер шкенжым шке пытарен. 2 майыште Берлинын гарнизонжо капитулироватлен. 1 май вашеш йӱдым рейхстаг ӱмбалне Сеҥымаш Тистым шогалтыме.

• 

  8 гвардейский танк корпусын командованийже Рейхстаг пырдыж воктен

• 

  Совет журналист-влак Рейхстаг пырдыж воктен. Берлин, Германий

• 

  Рейхстаг штурмым мучашлыме деч вара ик тылзе гыч

6-11 майыште Йошкар Армий Прагысе операцийым – сарын пытартыш стратегийлык операцийжым — эртарен. «Рӱдӧ» армий тӱшкам кырен шалатыме, 800 тӱж. утла немыч салтак ден офицерым пленыш налме. 9 майыште совет десант Данийын Борнхольм отрожым налын, 10 майыште Курляндийысе группировко капитулироватлен.

1945 ий 4-11 февральыште Ялтыште И. В. Сталинын, У. Черчилльын да Ф. Рузвельтын конференцийышт лийын. Европым сар деч вара кузе ыштышаш, Германийын пӱрымашыже, Польшын чекше, Рӱдӧ да Эрвел Европысо эллаште суверенитетым уэш пӧртылтымӧ, ООН-ым ыштышаш, тыгак СССР-ын Японий ваштареш сарыш пурымыж нерген йодыш-влак каҥашалтыныт.

Сарын мучашыже

Генерал-фельдмаршал Вильгельм Кейтель Карлсхорстышто 5-ше ударный армийын штабыштыже герман вермахтын мутым лукдымын капитуляцийже нерген актеш кидпалым пышта, Берлин

Европышто сар Германийын саргуралан вийжын мут лукдымын капитуляцийже дене 8 майыште рӱдӧ Европысо жап дене 22 шагатат 43 минутышто (Моско жап дене 9 майыште 0 шагатат 43 минутышто) мучашлтын.

24 июньышто Москошто Сеҥымаш парад лийын. 1945 ий июль — августышто Потсдамыште эриыше конференцийыште СССР, Великобританий да США вуйлатыше-влак сар деч варасе Европым вораҥдарыме йодыш шотышто кутырен келшеныт.

Кугу Отечественный сарын лектышыже

Российысе да касвел историк-влакын Кокымшо тӱнямбал сарыште СССР-ын рольжым тӱрлын аклат гынат, нуно ик умылымашыште келшен шогат: Кугу Отечественный сарыште Совет Ушем сарзе-политике, экономике да идеологий могырым тӱрыснек сеҥен, тудо чумыр Кокымшо тӱнямбал сарын мучашыжым ончылгоч рашемден. Сарын тӱҥ лектышыже нацист Германийым кырен шалатымаш да Европысо оккупироватлыме территорий ден эл-влакым нацизм деч утарымаш лийын.

Немыч войска деч утарыме СССР-ын, Эрвел Европысо эл-влакын да Германийын территорийыштышт СССР тынысле илышым вораҥдарыме шотышто кугу мероприятийым эртарен: калыклан кочкышым ситарыме, производствылан кӱлеш куатым ситарыме пашам уэш тӱҥалын, немыч да националист-влакын чыла тӱрлӧ подпольешт дене, агымаш, верысе калык могыр гычат, южо посна совет сарзыслужышо-влак могыр гычат лийше тӱрлӧ уголовный преступлений ваштареш нимыняр чаманыде кучедалын.

Совет Ушемын территорий шотышто вашталтмашыже

1944 ий октябрьыште Тува Калык Республикыште эртарыме референдумын лектышыж почеш тудо шке кумылын РСФСР кӧргыш Тува автоном область семын пурен (1961 ийыште Тува АССР-ыш савырыме).

1944 ий сентябрьыште Финляндий дене ваш-ваш тыныслык ойым ыштыме, тудын кӱштымыж почеш СССР деке Петсамо район (Мурманск областьысе Печенгский район) куснен, тидлан кӧра Совет Ушемын Норвегий дене ик чекше лектын.

Союзник-влак дене кутырен келшымаш Кугу Отечественный сар деч ончыч ушымо Прибалтикын, Касвел Украин ден Касвел Белоруссийын, Бессарабийын, Йӱдвел Буковинын территорийыштышт СССР-ын праважым пеҥгыдемден.

1945 ийысе Потсдамысе конференцийын пунчалже почеш Эрвел Пруссий немыч провинцийын йӱдвел ужашыже шкенжын рӱдолаже Кёнигсберг дене пырля СССР-лан пуалтын (РСФСР-ын Калининград областьышкыже савырнен). Литва ССР дене Клайпеда уэш ушнен.

1945 ий июньышто Чехословакий дене Подкарпатысе Русьын территорийжым СССР-лан пуымо нерген ойпидышым ыштыме (Украин ССР-ын Закарпатский областьше лийын).

Калыкым йомдарымаш

1993 ийыште ойлымо официальный версий почеш, СССР-ын пӧртылдымӧ сарзе йомдымашыже 11 444 100 еҥ лийын: сарзыслужышо-влак коленыт — 8 668 400 еҥ (6 818 300 салтак кредалмаште, госпитальлаште да моло тӱрлӧ азап годым колен, а 1 850 100 еҥ плен гыч пӧртылын огыл), оккупаций зонышто тынысле калыкым йомдарымаш — 13 684 700 еҥ (нунын кокла гыч: шоненак пытарыме — 7 420 400 еҥ, Германийыште ӧкымеш ыштыктыме пашаште колен — 2 164 300 еҥ, шужымаш, чер деч да медицине полыш укелан кӧра колен — 4 100 000 еҥ).

Тиде спискыш фронт воктенсе районлаште, блокадыште да йыр авырен налмаште лийше олалаште ваш кредалше могыр-влакын сӧйлык пашаштлан кӧра тынысле калыкын кугу, но шотлаш неле улшо йомдарымашыжым пуртымо огыл. Тыге, Ленинград блокада жапыште 658 тӱж. еҥ колен. Сталинградым бомбитлыме годым — 40 тӱж. еҥ утла. Лу тӱжем дене еҥ-влак Севастопольым, Одессым, Керчьым, Новороссийскым, Смоленскым, Тулам, Харьковым, Минскым да Мурманскым бомбитлыме дене коленыт. Гитлерын шужыктен пуштедыме планже почеш СССР-ын оккупироватлыме территорийыштыже, поснак кугу олалаште, 30 млн наре еҥым кочкыш деч посна кодаш лийме.

2015 ийыште РФ Обороно министерстве тыгай данныйым савыктен: пӧртылдымӧ сарзе йомдарымаш — 12 млн еҥ наре, СССР-ын еҥ-влакым чумыр — сарзыслужышо да тынысле калыкым — йомдарымыже 26,6 млн еҥ. СССР-ын калыкше (ты шотыштак шочмаш изиммылан кӧра) сар ийлаште 42 млн еҥлан иземын.

РФ ВС комиссийын аклымыж почеш совет-герман фронтышто вермахтын, СС войскан да Германийын моло тӱрлӧ формированийжын пӧртылдымӧ йомдарымашыже 7 181 100 еҥ лийын. Германийын союзникше-влакын войскаштын пӧртылдымӧ йомдарымашышт чумыржо 1 468 145 еҥ лийын. Колышо салтак-влак почела шотлымаште 4 270 700 да 806 000 еҥ лийыныт. Германийын, Венгрийын, Италийын, Румынийын, Финляндийын да Словакийын чумыр демографийлык йомдарымашышт 11,9 млн еҥ лийын.

СССР-ын да Шӱдырыш пурышо эл-влакын саргуралан вийыштын эрвел фронтышто пӧртылдымӧ йомдарымашышт почела шотлымаште 11 444 100 да 8 649 200 еҥ лийын. Пӧртылдымӧ йомдарымаш таҥастарен ончалмаште иктаж 1,3:1 лиеш. Пӧртылдымӧ йомдарымашке плен гыч пӧртылдымӧ салтак-влакымат пуртымо: сар жапыште икгайракак улшо военнопленный-влак гыч (4 559 000 совет салтак да 4 376 300 немыч салтак) совет плен гыч шочмо элыш 90,4 % але 3 956 300 салтак, немыч гыч 45,2 % але 2 059 000 салтак пӧртылын.

Материальный эҥгек

Вияш материальный эҥгек СССР-ын пӱтынь национальный поянлыкшын кумшо наре ужашышкыже шуын. Сар жапыште 1710 совет ола, 70 тӱж. утла села ден ял, 32 тӱж. наре завод ден фабрик, 84 тӱж. школ, кыдалаш профессионал да кӱшыл тунемме заведений, 65 тӱж. километр кӱртньӧ корно, 16 тӱж. наре паровоз, 428 тӱж. кӱртньыгорно вагон шалатыме лийын; 36,8 млн га ӱдышаш кумдык, 267 тӱж. единице ялозанлык технике, лу дене миллион вуй сӧсна, шорык, каза, сурткайык, тӱкан шолдыра вольык йомдарыме лийын.

Тылеч посна, оккупироватлыме территорийлаште улшо культур памятник-влаклан пеш кугу, а южгодым уэш пӧртылтен кертдыме экшык ышталтын. 1 млн 177 тӱж. культур шарныктышым пытарыме але Германийыш поген наҥгайыме, нунын коклаште: 427 тоштерым агыме; 1670 храмым, 44 тӱж. тӱвыра полат ден библиотекым шалатыме; 564 тӱж. утла художественный произведенийым йомдарыме. Нацист-влакын сымыктыш произведенийым шолыштмо эн палыме случайже – тиде янтарь пӧлем, тудым 1941 ий октябрьыште Царский селасе Екатерининский дворец гыч луктын наҥгайыме.

Сарын утарыше сынан улмыжо

Кугу Отечественный сарын утарыше сынан улмыжо тыште койын:

• Совет калык айдеме тукымлан пеш кугу лӱдыкшан улшо герман нацизмым пытарымаште эн ончыл рольым шуктен;
• Совет калык шкенжын эрыкан да шкевуя вияҥмашыжлан праважым арален коден;
• Йошкар Армийын СССР территорий деч ӧрдыжтӧ шуктымо сарзе пашаже Европысо эл-влакым фашизм деч утараш да миллион дене еҥ-влакын илышыштым утараш полшен;
• Сеҥымашын лектышыже – Ялта-Потсдам системым да Ушнышо Наций-влакын Организацийыштым ыштымаш айдеме тукымым тӱнямбал вашкылым тӧрлен шогымын универсальный йӧнжӧ семын сарым эн ончыко шындыме деч утарымым ончыктеныт.

Калык-влакым фашизм деч утарыме задаче сар тӱҥалтыш гычак эн кӱлешан семын шындалтын. Умбакыже тиде задаче Кугыжаныш обороно комитетын пунчаллаштыже, тыгак Эн Кӱшыл тӱҥ командующийын директиве ден приказлаштыже рашемдыме лийын.

Нюрнбергысе трибунал сарзе преступленийлан 19 титаклыме еҥлан, ты шотыштак пропагандист-влак ваштареш титаклыман приговорым луктын (нунын кокла гыч 12 казнитлен пушташ, а 3 ӱмыр мучко петырымаште кучаш) да нацизм ден фашизмым явлений семын тӱнямбал кӱкшытыштӧ титаклен. Тӱням нацизм лӱдыкшӧ деч утарымаш XX курымын тӱҥ сарзе-политике событийже лийын.

СССР-лан союзник-влакын полшымышт

1941 ий 22 июньыштак Великобританийын премьер-министрже У. Черчилль ик тушман ваштареш кучедалмаште СССР-лан полшымо нерген увертарен. 12 июльышто Германий ваштареш пырля ыштышаш паша нерген совет-британ ойпидышеш кидпалым пыштыме. 1941 ий июль-августышто тыгаяк ойпидышым Чехословакий да Польшын эмигрант правительствыже-влак дене ыштыме. Польский правительстве дене СССР территорийыште 1939 ий деч вара пленыште улшо польский граждан-влак гыч армийым ышташ кутырен келшымашке шумо.

1941 ий 24 сентябрьыште СССР Атлантический хартийыш ушнен, тыгодым икмыняр йодыш шотышто посна шонымашым каласен. 1941 ий 29 сентябрь гыч 1 октябрь марте Москошто СССР-ын, США-н да Великобританийын представительыштын икымше кум могыран каҥашымашышт лийын, тудо техникым, саргуралым да моло тӱрлӧ сатум пуымо нерген протоколеш кидпалым пыштыме дене мучашлалтын.

«Руш. Тиде еҥ – тыйын йолташет. Тудо эрык верч кредалеш», США-н плакатше, 1942

Союзник-влакын полышышт тӱҥ шотышто ленд-лиз программе дене шукталтын. США ден Великобританий СССР-ыш саргуралым, техникым, кочкышым, сырьём, медикаментым да транспортым пуэн шогеныт. Американ данный почеш, 1945 ий сентябрьлан СССР-ыш 14 795 самолёт, 7056 танк, 8218 зенитный орудий, 131 600 пулемёт, тыгак шӱдӧ тӱжем дене автомобиль, локомотив, вагон да ятыр кочкыш ден калыкын кучылтмо сатум колтымо. Великобританий 3384 самолётым да 4292 танкым пуэн, Канаде — 1188 танкым. Икмыняр конвойым немыч вӱдйымал пуш-влак пытареныт.

Ленд-лиз почеш колтымаш кугыт эн чот шагал 1941 ийыште лийын (чумыр гыч 0,5 %), 1942 ийыште кушкын (7 % марте) да 1944—1945 ийлаште эн кугу лийын. Тыгодым совет эл могырым ик гана веле огыл пеҥгыдемден палемдыме: Эрвел фронтышто сарын тӱҥ нелылыкше СССР ӱмбалне лийын. Америкын представительже Г. Гопкинс палемден: совет сеҥымаш «руш армийын геройлыкшо да вӱржӧ» дене шукталтын, а кугыжаныш секретарь Э. Стеттиниус пеҥгыдемден палемден: СССР «доллар дене шотлаш лийдыме акым» тӱлен, а госсекретарь Э. Стеттиниус подчёркивал, что СССР заплатил «цену, не поддающуюся измерению в долларах».

Кӱлешан полышым СССР-лан Монголий ыштен: 500 тӱж. наре имньым (Йошкар Армийыште кучылтмо чыла имнын 20 %), 500 тӱж. тонн утла шылым, пеш шуко межым, ужгам да моло тӱрлӧ сатум пуэн. 30 тӱж. имньым гына Монголийыште илыше-влак шке оксашт дене налыныт да СССР-лан пӧлек шотеш колтеныт.

Палемдымаш

Важ

Литератур

Кылвер-влак

• Бобров, М. М. Моё участие в Великой Отечественной войне: встреча с почетным гражданином Санкт-Петербурга М. М. Бобровым, 4 мая 2017 г.: [видеолекция] / Президентская библиотека, [Научно-образовательный отдел]. — Электронные данные (1 видеофайл). -Санкт-Петербург: Президентская библиотека, 2017.
• Дьяконова, Т. И. Народное ополчение в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг. : [фрагменты кинохроники / реж. монтажа Т. И. Дьяконова]. — Электрон. дан. (1 видеофайл). — Санкт-Петербург: Президентская библиотека им. Б. Н. Ельцина, 2010.