Куван пучымыш
| Куван пучымыш | |
|---|---|
.jpg) Болгарийысе Толбухинский район Сенокос селаште Павышкан кечыжым пайремлат. XX курым кыдалне. | |
| Тӱрлылык | Калык-христиан |
| Тыгак | Шнуй деч шнуй Шочынава соборын пайремже (черк.) |
| Ыҥ | Юмынпавышка ден азам ыштыше ӱдырамаш-влакын пайремышт |
| Палемдат | славян-влак |
| Кече | 26 теле (8 шорыкйол) — руш ден белорус-влакын, 8 шорыкйол — болгар-влакын, 28 теле (10 шорыкйол) — серб-влакын |
| Пайремлымаш | колядований, мӧчӧрла коштмаш, шнуй модыш |
| Йӱла | икшыван ӱдырамаш-влак павышкалан пӧлекым да чесым конденыт; икымше гана йоча-влакын ӱпыштым тӱредыныт; веҥе-влак оньыкувашт деке унала коштыныт |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Куван пучымыш (Ӱдырамаш кече) — славян-влакын калык календарь кечышт, руш, белорус-влак 26 декабрь (8 январь) але 27 декабрь (9 январьыште) палемдат[1], болгар-влак — 8 январьыште, серб-влак — 28 декабрьыште (10 январьыште)[2]. Пайрем кече йӱлаште Парасева Пятницан кышаже палдырна, кудыжо, шке семынже Кугу Шочынавам жаплымашке вӱда[3]. Русьышто ты кечын юмынпавышкам ден азам ыштыше ӱдырамашым пагален жапленыт[4].
Совет этнограф В. И. Чичеровын шонымыж почеш мланде пашам шуктышо славян-влакын ешым чумырымо да азам ыштыме йӱла чыла илышым умден толшо Кугу Шочынаван сынже дене кылдалтын, тиде теме пӱтынь шочынава кече-влак гоч эрта, пӱртӱсым ден кечым колымаш деч арала[5].
Моло лӱм-влак
руш. Бабий день, Бабины[6], Праздник повивальных бабок и рожениц[7], Бабинцы (брян.), Собор Пресвятой Богородицы[8], Раннее Рождество[9], Бабка Соломонида[10]; белор. Маладзёны, Зімні пакроўчык, Бабіны[11], Сабор Прасвятой Багародзіцы, Яўхім, Кастусь[12]; болг. Бабинден[13]; серб. Бабин дан[14]; гаг. Бабу гюню.
Руш йӱла
Тиде кечын павышка ден азам ыштыше ӱдырамашым жаплен онченыт[5][15]. Шуко вере ожнысо йӱла почеш руш ӱдырамаш-влак азам ыштыше деке когыльым конденыт. Тиде йӱлалан келшышын, Шочынаван шочмо кечыж деч вара кокымшо кечын кечывалвел-касвел Русьышто шуко ӱдырамаш-влак черкыш миеныт, шнуй Шочынавам чапландарен вуйым савеныт. Тиде йӱла ожно пеш чот шарлен улмаш, но черкым тыгайым чытенак кертын огыл. Киевысе митрополит Михаил 1590 ийыште Шнуй деч Шнуй Ӱдырын волгыдо сынжылан келшен толдымо йӱлам вурсен да тудым шукташ чарен. Ик грамотеш тудо серен: «И теж пироги на завтрие рождества Христова, которые приносят до церквей, мняше в честь богородицы, ещё есть велико бесчестие и догмат безбожных еретик, делая бо богородица паче слова и разума нетленно роди»[16]. С. Максимов Владимир губернийын Меленков уездыштыже возалтше легендым шарныкта, тушто павышка олмышто Параскева-Пятница шогылтеш[17].
Азам ыштыше да павышкан пайремышт тиде кечынак черкысе Шочынава юмоҥалан «Азам ыштышылан полыш» вуйсавен кумалмаш дене иктӧр толеш, акрет сӱретыште мланде пашам шуктышо славян-влакын «Кугу Шочынаважым» шарныкта[1].
«Ракатле ю» юмоҥан композицийжат, кушто Рошто пайремлан павышка ден азам шочыктышо ӱдырамаш кумалыныт, христианство деч ончычсо калык йӱла сӱретым ушештара, Юмынаван юмоҥажым мланде пашам шуктымо кечышотшылан келыштаралтеш, тиде еш йӱла радам денат чак кылдалтын[18].
Икшыван ӱдырамаш-влак павышкалан (моло лӱм: юмынпавышка, кылымде кува, амилык) кувалан пӧлекым да чесым конденыт: сырам але шеревӱдым, когыльым, мелнам[19]. Нуно пеленышт икшывыштым вӱденыт, павышка-влак нунылан сугыньым пуышт манын тыланеныт. Тиде кечын поснак ӱдыр да самырык ава-влаклан павышка деке мияш темленыт. Нуно, павышка пелен кочкын-йӱын, южгунам кас гыч тӱҥалын, «ош кече марте» жапым пырля эртареныт[20]. Ӱстел коклаште чылан мутланеныт, мыскарам ыштеныт, мутланымаш эре гаяк кап-кыл модмо (секс) шонымаш дене шыҥдаралтше лийын. Южгунам павышка кува тыгай ритуалым эртарен, кудыжо ӱдырамаш-влаклан шуко шочшан лияш йӧным пуэн. Павышка кува ӱдырамаш-влаклан тар але шемшыдаҥ пучымышым шолтен, тиде Тукым да Шочыктышо лӱмеш кочмаш-йӱмаш лийын[21]. Тиде йӱла радамыште кугу верым сийлымаш налын шоген. Мутлан, лапка кап-кыл деч шижтараш манын, павышка немыр кӧршӧкым нӧлталын да «Кӱкшын-кӱкшын куш» ман пелештен. Изи ньога вашкерак йолӱмбак шогалже манын, кугурак икшывылан пучымышан кӧршӧкым кучыктен: тудым уремыште кочман улмаш, а пуста кӧршӧкыш агытаным але чывым (азан ӱдыр але эрге улмыжым шотыш налын) шындаш кӱлын. Тиде кечын икымше гана йоча-влакын ӱпыштым тӱредыныт[21][22].
Павышка кува олмышто, тӱн шотышто, марлан кайыше, шочшан, пошкудо-влакын шинчаштышт пеш пагалыме ӱдырамаш лийын. Павышка-влак йӱлам сайын паленыт, азам ыштен кертме шотышто шинчымашан да мастар лийыныт, шуко юлымо да кумалме мутым ойленыт, да тыгак поро ой дене ӱдырамашлан вийым пуэн, кумылаҥден моштеныт. Азам ыштыктымеке, павышка кува эше икмыняр кече самырык аван тазалыкшым эскерен. Поро пашажлан павышкам пӧлек, окса але кочкыш-йӧрвар дене суапландареныт. Тынеш пуртымо татыште павышка азам кресаважлан сугыньлен, но туге гынат павышка ден йоча коклаште ӱмырешлан лишыл тукым кыл палемдалт кодын[23].
Юмынпавышка олмышто, тӱҥ шотышто, азам ыштен чарныше ийготан, шочшан, шке марийжылан ӱшанле пелаш, ару лӱмнеран да койыш-шоктышан ӱдырамаш шоген. Тидымат шоненыт: вес семын лиеш гын, шочшо азан пӱрымашыжлан осалым логалташ лиеш[24].
Тиде кечын пиямбар Давид, семмастар да шыдым сорлыклышо деч полышым йодыныт. Тыглай айдеме, корныш лекшыжла, янлык-влак деч, разбойник-влак деч аралтышым йодын, тудо ӱшанен: псаломым мурышо, кӱслем шоктышо шнуй тушманым лыпландара[19].
Болгар йӱла
Болгарийыште ӱдырамаш-влакын оҥай йӱлашт аралалт кодын: эрдене эрак юмынпавышка деке ӱдырамаш-влак толыт, кудыштын шочшышт 1 ий гыч 3 ий марте. Тудын кудывечыштыже, саскан пушеҥге йымалне, «кид мушмо» йӱларадам эртаралтын. Самырык ава-влак мӧҥгышт гыч ару вӱдан ведрам, солыкым шовыным конденыт да павышкан кидшым чывылтеныт, пӧлек шотеш солыкым кучыктеныт (пӧлек шотеш тыгак вургемым, куэмым пурла вачӱмбакыже пыштеныт). Тиде йӱларадам годым юмынпавышка ю мутым ойлен да икшыве пеҥгыде таза кушшо манын, ӱмбакыже вӱдым чот шыжыктылын. Юмынпавышкат шке могыржо гыч ава-влаклан пӧлекым ямдылен: йочалан носким, тувырым кучыктен, толшо йочан кидышкыже пунымо шӱртӧ дене (ошо да йошкарге) келыштарыме оксам але модыш имньым кылден. Йӱд марте шуйнышо модмаште Павышкам издер але орава дене таве деке кудалыштыктеныт, туштат вӱдым шыжыктылыныт. Орвашке ӱдырамаш-влак шкеак кычкалтыныт. Корнеш вашлийше пӧръеҥ-влак деч нуно аракам, оксам йодыныт, уке гын, нунын ӱмбак вӱдым шыжыктеныт, вургемыштым кудашыныт да т. м.[25]
Касвел Болгарийыште, ӱдырамаш-влак азам ышташ куштылго лийже манын, 26-29 декабрьым пайремлат[8].
Серб йӱла
Ты кече пӱтынек азам ыштыше ӱдырамашлан пӧлеклалтын улмаш. Утларак сайын йӱла эрвел Сербийыште аралалт кодын. Ӱдырамаш-влак изи азашт дене павышка (серб. бабица) дене толыныт да пӧлекым кучыктеныт. Авашт павышкалан тауштеныт, кочкыш-йӧрвар дене сийленыт, солыкым, вуйшовычым пӧлекленыт. Тунамак, павышка йоча-влакын йолыштым кыне кӱляш дене кылден, тыге йоча вашкерак йолӱмбак шогалеш ман шоненыт, а ӱпшӧ сай кушшо манын, вуйышкыжо ош межым пыштен[14][26].
Калыкмут ден пале-влак
- Пучымыш пайрем годым кажне совла дене коштеш — тичмаш алдыр ешым чумыра[27].
- Тиде кече ояр лиеш гын, чапле тар шочеш, а пылан гын, тудын рӱдыжӧ лиеш[19].
Тыгак ончо
Палемдымаш
- ↑ 1 2 Чичеров, 1957, с. 60.
- ↑ Turcuş, Milin, 2007, с. 76.
- ↑ Власова, 2002, с. 176.
- ↑ Воскобойников, Голь, 1997, с. 443.
- ↑ 1 2 Чичеров, 1957, с. 62.
- ↑ Ученые записки РПУ, 1996, с. 179.
- ↑ Баранова и др., 2001, с. 16.
- ↑ 1 2 Кабакова, 1999, с. 50.
- ↑ Ермолов, 1901, с. 608.
- ↑ Юдин, 1992, с. 19.
- ↑ Лозка, 2002, с. 144.
- ↑ Васілевіч, 1992.
- ↑ Зеленина, Седакова, 1995, с. 123.
- ↑ 1 2 Недељковић, 1998.
- ↑ Бабьи Каши Архивысе копий 4 идым 2014 гыч // РЭМ
- ↑ Калинский, 2008.
- ↑ Максимов, 1903, с. 517—518.
- ↑ Чичеров, 1957, с. 61.
- ↑ 1 2 3 Некрылова, 1991, с. 66.
- ↑ Машкин, 1862, с. 23.
- ↑ 1 2 Костомаров, 1992, с. 271.
- ↑ Баранов.
- ↑ Повивальная бабка // РЭМ.
- ↑ Александров и др., 1999, с. 506.
- ↑ Зеленина, Седакова, 1995, с. 123–124.
- ↑ Turcuş, Milin, 2007, с. 82.
- ↑ 8 января Собор Пресвятой Богородицы и праздник Киккской иконы Божьей Матери. Дата обращения: 15 сӱрем 2017. Архивировано 14 вӱдшор 2018 года.
Литератур
- Баранов Д. А. Великое таинство рождения: обычаи и обряды. Российский этнографический музей. Дата обращения: 9 шорыкйол 2012.
- Баранова О. Г., Зимина Т. А., Мадлевская Е. Л. и др. Русский праздник. Праздники и обряды народного земледельческого календаря. Иллюстрированная энциклопедия / Науч. ред. И. И. Шангина. — СПб.: Искусство-СПБ, 2001. — 668 с. — (История в зеркале быта). — ISBN 5-210-01497-5.
- Бабин день / Зеленина Э. И., Седакова И. А. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1995. — Т. 1: А (Август) — Г (Гусь). — С. 123–125. — ISBN 5-7133-0704-2.
- Золотые правила народной культуры / О. В. Котович, И. И. Крук. — Мн.: Адукацыя i выхаванне, 2010. — 592 с. — 3000 экз. — ISBN 978-985-471-335-9.
- Ермолов А. С. Народная сельскохозяйственная мудрость в пословицах, поговорках и приметах. — СПб.: Типография А.С.Суворина, 1901. — Т. 1. Всенародный меяцеслов. — 691 с.
- Декабрь / Кабакова Г. И. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1999. — Т. 2: Д (Давать) — К (Крошки). — С. 49–51. — ISBN 5-7133-0982-7.
- Калинский И. Церковно-народный месяцеслов на Руси. — М.: Эксмо, 2008.
- Костомаров Н. И. Очерк домашней жизни и нравов великорусского народа в XVI и XVII столетиях. Верования // Очерк домашней жизни и нравов великорусского народа в XVI и XVII столетии. — М.: Республика, 1992. — С. 271—302. — ISBN 5-250-02013-5.
- Максимов С. В. Параскева-пятница // Нечистая, неведомая и крестная сила. — СПб., 1903.
- Машкин А. С. Быт крестьян Курской губернии Обоянского уезда // Этнографический сборник Императорского Русского географического общества. — СПб., 1862. — № 5.
- Некрылова А. Ф. Круглый год. — М.: Правда, 1991. — 496 с. — ISBN 5-253-00598-6.
- Повивальная бабка (повитуха). Российский этнографический музей. Дата обращения: 9 шорыкйол 2012.
- Русские / Отв. ред. В. А. Александров, И. В. Власова, Н. С. Полищук. — М.: Наука, 1999. — 725 с. — ISBN 5-88590-309-3.
- Русские: народная культура (история и современность) / отв. ред. И. В. Власова. — М.: Институт этнологии и антропологии РАН, 2002. — Т. Т. 5: Духовная культура. Народные знания. — 376 с. — ISBN 5-201-14610-4.
- Ученые записки Российского православного университета ап. Иоанна Богослова. — М.: РПУ ап. И. Богослова, 1996. — 376 с.
- Чичеров В. И. Зимний период русского народного земледельческого календаря XVI – XIX веков. — М.: Издательство Академии Наук СССР, 1957. — 237 с.
- Энциклопедия российских праздников / Сост. В. Воскобойников, Н. Голь. — СПб.: Респекс, 1997. — 448 с. — (Русь Великая). — ISBN 5-7345-0094-1.
- Юдин В. Н. Дни величальные: страницы народного христианского календаря. — Саратов: Приволжское книжное изд-во, 1992. — 318 с. — ISBN 5-7633-0479-9.
- Васілевіч Ул. А. Беларускі народны каляндар // Паэзія беларускага земляробчага календара. Склад. Ліс А.С.. — Мн., 1992. — С. 554—612. Архивировано 11 ага 2012 года. (белор.)
- Лозка А. Ю. Беларускі народны каляндар (белор.). — Мн.: Полымя, 2002. — 238 с. — ISBN 98507-0298-2. (белор.)
- Неделькович, М. Српски обичајни календар просте 1998 године. — Београд: Чин, 1998. Архивысе копий 20 шорыкйол 2009 гыч (серб.)
- Milin A. Obicajni kalendar (серб.) // Catalogul obiceiurilor populare din Banat (Katalog narodnih običajau Banatu) / Editori coordonatori din România: Aurel Turcuş, din Serbia: Andrei Milin. — Timişoara, 2007. — С. 68—95.
Кылвер-влак
- Бабьи Каши // Российский Этнографический Музей
- Тарасова И. Фольклористы Твери поздравят 8 января всех акушерок с Днем повитух (tver.kp.ru)
- Пономарева В. Бабьи каши: что это за праздник? (shkolazhizni.ru)
- Замыслова Г. Женские праздники: Бабьи взбрыксы (etoya.ru)
- Православный календарь. Собор Пресвятой Богородицы (pravoslavie.ru)