Воштылтыш кече

РУВИКИ — эрыкан энциклопедий гыч материал
Тергыме статья
Воштылмо кече
2001 ийыште Копенгагеныште метром чоҥымо лӱмеш икымше апрельысе розыгрыш
2001 ийыште Копенгагеныште метром чоҥымо лӱмеш икымше апрельысе розыгрыш
Ыҥ Мыскара
Палемдат 1 вӱдшор
Тӱҥалын XVI курым гыч кызытсе жап марте
Кече 1 вӱдшор
Пайремлымаш Утларакше касвел кундемлаште (Европо, Йӱдвел Америке), ончыч СССР-ыш пурышо эллаште
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Воштылтыш кече (April Fools' Day «Окмакын кечыже»[1] (англосфер), Pesce d’ Aprile «Апре́льысе изи кол» (Италий)[2], Jour de Poisson d’avril «Апрельысе изи колын кечыже» (Франций)[3], El Día de los Santos Inocentes «Шнуй титакдыме-влакын кечышт» (Испаний)[4], April Gowk Day «Кукун кечыже» (Шотландий)[5] — 1 апрельыште тӱнясе икмыняр элыште палемдыме тӱнямбал пайрем. Тиде кече юарлымаш, мыскара, йолташ-влакым, коллеге ден палыме-влакым модын ондалкалыме дене кылдалтын[6].

Хаджетеппе университетын (туркыла Hacettepe Üniversitesi, Турций) сестралык паша факультетшын мер тазалыкаралтыш медшӱжар кафедрысе шанчыеҥ-влак да Россий Роспотребнадзорын эпидемиологий CMD ЦНИИ-се молекулан диагностике Рӱдерын экспертше-влак ӱшандарыктеныт: воштылмаш айдемын тазалыкшылан пайдалыкан шӱкалтышым ышта[7][8].

Шочмо историй

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Тиде пайремын шочмыжо шотышто ятыр тӱрлӧ умылтарымаш уло. Шукыж годым Европысо ятыр эл (Франций, Италий, Великобританий да молат) Воштылтыш кече шочмым шке культурышт дене кылдат[9].

Касвел Европышто Кокла курымлаште У ийым март мучаште палемденыт. Пайрем арнян мучашыже 1 апрель лийын. У ий лӱмеш мыскара йӧре канен коштмаш ышталтын[10]. XVI курым кыдалне (1564 ий) король Карл IX Францийыште календарьым вашталтен (Юлиан гыч Григорианыш), сандене У ий 1 январьлан возаш тӱҥалын[11].

Ирландийыште илыше-влак Воштылтыш кече акрет годсо кельт-влак жапыште лектын, а чыла мыскара да ондалкален модмаш воштылтыш юмылан пӧлеклалтыныт манын шотлат[6][10]. Исландийыште тиде пайремын историйже юмо—влак дене (1 апрель — Скадеим (Скадим) шарныме кече), Тиасс (Тьяцци) юмын ӱдыржӧ дене кылдалтын[11].

Индийысе калык Воштылтыш кечын эн тӱҥалтыш сынже холи фестиваль (шошо, куан пайрем) манын шотла. Кызытсе итальянец-влак пеҥгыдемден ойлат: Воштылтыш кечым палемдыме йӱла Италийыште шочын. Акрет Римыште теле мучаште Окмак-влакын пайремыштым палемденыт (календарь реформо деч вара тудо 1 апрельыш кусаралтын)[10][12].

Фольклорист, философ, культурын историкше М. Шахнович пеҥгыдемден ойла: Воштылтыш кече телым ужатыме йӱла дене, кугезе Римысе воштылтыш юмын культшо (грек. мифологийыште — Гелос) дене кылдалтын. Воштылтыш юмо лӱмеш апрельысе пайрем Рим империйын пытымыже деч вара Европышто шарлаш тӱҥалын[13].

Пайремлыме йӱла

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Воштылтыш кечым шуко элыште шке йӱлаштлан келшышын палемдат[9][6]. Мутлан, У Зеландийыште, Великобританийыште, Австралийыште да моло вере Воштылтыш кечым кечывал марте гына эртарат, а тиде жап деч вара мыскарам ыштылшым «апрель окмак-влак» маныт. Шотландийыште тиде кече Кукун кечыже маналтеш да 2 кече почела палемдалтеш[5], а Германийыште 1 апрель пиалдыме кечылан шотлалтын.

Италий[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Воштылтыш кечым Италийыште Pesce d’ Aprile — «Апрельысе изи кол» маныт[2]. Тиде кечын итальянец-влак тупышко шке кидышт дене сӱретлылме оҥай кагаз колым пижыктат. Тыге Италийыште 1 апрельын символжылан кол шотлалтеш. Пайрем водын элысе кевытлаште шоколад гыч ыштыме изи кол фигурко-влак лектыт[14]. Тиде йӱлан шочмыжо шотышто икмыняр версий уло. Ик эн тӱҥжӧ Юлиан гыч Григориан календарьыш куснымо дене кылдалтын, молан кӧра У ийым 1 апрель гыч 1 январьыш кусареныт. Туге гынат калык мыскара йӧре пайремым кок гана палемден[2]. Тиде жапыште кече Кол шӱдыръешыште лийын, лач тидлан кӧра пайрем шке лӱмжым налын[15].

Испаний[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Испанийыште йӱлаш пурымо дене тиде тӱнямбал пайремым 1 апрельыште огыл, а 28 декабрьыште палемдат[6]. Тудын лӱмжӧ тыгай: Шнуй языкдыме-влакын кечышт (el Día de los Santos Inocentes). Пайремын шкенжын вожшо пеш мӱндыр Библий жапышке кая да аза-влакым пуштмо дене кылдалтын. Католик йӱла дене келшышын, 2 тӱжем ий наре ончыч Иудейысе кугыжа Ирод Вифлеемыште 2 ияш деч изирак чыла азам пушташ кӱштен[4]. Вес версий дене келшышын, Воштылтыш кечым пайремлыме йӱла XVI курымышто шочын, тунам У ий вашеш кӱчызӧ ден мыскынь испанец-влаклан, «юмын языкдыме еҥ-влаклан», йодыштмыштлан пуэденыт. Пайремын символжо айдемын кагаз гыч пӱчкеден луктедыме фигуркыжо лийын (colgar un monigote de la espalda). Тиде кечын тудым испанец-влак родо-тукымыштлан, йолташыштлан да палымыштлан тупешышт йыштак пижыктат[16].

Индий[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Индус-влак ӱшанат: мыскара пайрем акрет годым лачак Индийыште шочын. Тудым кызытсе Холи индий фестиваль (Holi Festival) — шошо, пеледме да чыла калыкын куан пайремышт — дене тӧр шындат. Холим эртарыме кече эре икте огыл. Пайрем тичмаш тылзын пытартыш кечынже, пхалгун тылзыште (февраль-март), эр шошым эрта да чайтра тылзын (март — апрель) икымше кечынже пыта[10][17]. Тиде кечын Индийыште икте-весылан мыскарам ыштат, верысе тӱрлӧ специйым кышкылтыт, шӱргышкӧ да вургемыш тӱрлӧ тӱсан чиям йыгат, Ганг шнуй эҥерыште йӱштылыт[5].

Великобританий[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Английыште да Йӱдвел Ирландийыште Воштылтыш кечым кечывал марте веле пайремлат, а тылеч вара мыскарам ыштылше-влакым «апрель окмак-влак» маныт[6]. Великобританийыште тыге шотлалтеш: иктаж-кӧм кечывал деч вара ондалет гын — пиалым йомдарет, сандене мыскарам да ондалкален модмашым кечывал деч ончыч веле ыштат. Шотландийыште 1 апрель — April Gowk Day «Кукун кечыже». Тиде пайремым кок кече палемдат. Кокымшо кечыже «Почын кечыже» (Taily Day) лӱман[11]. Шотландийыште илыше-влак икте-весыштлан пӱкеныш лӱмынак резинке мешакым йышт пыштат, темдалме годым тудо келшыдыме йӱкым луктеш. Почын кечыжын ӱжмашыже — шаярчык ой: «Мыйым чумал пу».

Британ мыскара Икымше Тӱнямбал сар талышныме годымат лийын. 1915 ий 1 апрельыште Великобританий ВВС-ын самолётшо немыч лагерьыш бомбым кудалтен. Немыч-шамыч кӧ кушко моштен, тушко чымалтыныт, но пудештме йӱк шоктен огыл. Бомбышто тыге возымо моторланен: «Икымше апрель дене!»[18].

1 апрель лӱмеш мыскара увер-влак англичан прессыштат савыкталтыт. Мутлан, 1957 ийыште ВВС Швейцарийыште нигунам лийдыме макарон шурно лектыш нерген репортажым савыктен. Тиде ийлаште Великобританийыште илыше-влаклан спагетти эзотике кочкыш лийын, сандене тиде нигунам лийдыме ажиотажым луктын[19].

Германий[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Историк-влакын уверышт почеш, 1 апрельыште Иуда Искариот шочын, сандене Германийысе калык тиде кечым ойганлан (пиалдымылан) шотлен[6]. Тиде жапыште яллаште пашам ыштен огытыл, у пашам тӱҥалын огытыл, вольыкым вӱта гыч луктын огытыл. Кугыеҥ ден йоча-влак, шукташ лийдыме пашам ышташ колтеден, икте-весыштым ондалкаленыт. Кызытсе жапыште тыгай ӱшанымашым йӧршеш огыт кучо, сандене Воштылтыш кечым немыч-влак юарлымашын, куан да мыскарам ыштылмын тӱнямбал пайремышт семын ончат[20].

Франций[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Францийыште, Италийысе семынак, 1 апрель — «Апрельысе изи кол-влакын кечышт» (Jour de Poisson d’avril)[3]. Икымше апрельыште шарлыше ик мыскаражлан палыме-влакын тупешышт француз-влакын палымыштлан, еш гыч еҥ-влаклан да йолташ-влаклан кагаз гыч ыштыме изи колым тупышкышт пижыктылмаш шотлалтеш. 1444 ийыште «Апрельысе изи кол-влакын кечыштым» аралаш Парижысе теологий факультетын ямдылыме петицийыште ойлалтын:[21]

«Тыгай луштаралтмаш кӱлеш: вет мемнан кокымшо мый манмым ыштыше ушдымылык, да, шинчаора коймаште, айдеме пелен курымла дене улшо, тидлан кӧра тӱжвак лектын кертеш… Петыртышым жапын-жапын луктедаш огыл гын, арака печке-влак пудешталтыт. А ме, еҥ-влак, — начарын пудалыме печке улына, тудым мудречлык арака, Господь ончылно юмылан ӱшаныме да лӱдмаш темден шогымо дене эреак шуын, кӱрышт пытарен вертеш ыле. Сандене ме палмдыме кечылаште, варажым эшеат кугурак вий дене Господьлан служымашке пӧртылаш манын, шкаланна орадылыкым ыштылаш пуэна».

1 апрельыште ондалкален модмашке чолган француз СМИ-влакат ушнат. Мутлан, 1986 ийыште Le Parisien савыктыш лудшо-влаклан пеш вашке Эйфельын башньыжым рончаш пунчал нерген увертарен. Мыскара шотлан толын: редакцийыш шыдешкыме тӱтан сӱмырлен[19].

Россий[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Русьышто 1 апрельым пайремлыме йӱла шке тӱҥалтышыжым чий вера гыч налеш[22]. Христианстве деч ончычсо жапыште тиде кечын Суртводыжын помыжалтмыжым палемденыт, а тудыжо, кузе шотленыт, телым мален киен[10]. Еҥ-влак мыскарам ыштылыныт, юарленыт, воштылыныт тыге мален кынелше Суртводыжым ӧрдыжкӧ кораҥденыт[11]. Российыште увер аралалт кодшо икымше гана ондалкален модмаш 1703 ийыште Москошто лийын. Уремла дене кычкырыше-шамыч коштеденыт да чылаштымат немыч театр труппын «нигунам колдымо ончыктымашкыже» толаш ӱжыныт. Шарча почылтмеке, кӱвар ӱмбалне чыланат тыге возыман кугу солыкым ужыныт: «Икымше апрель — нигӧлан ит ӱшане!» (историк И. Голиковын увертарымыж почеш — «Апрельыын икымше числаже, да тидын дене чыла паша пытен, да шарам волтымо»)[23]. Фольклорист, философ, культур историк М. Шахнович содержаний шот дене лишыл мистификаций нерген уверым 1700 ийлан конда. XVIII курым мучаш гыч ятыр руш писатель ден поэт-влакын произведенийыштышт 1 апрельысе ондалкален модмаш нерген корно-влак кояш тӱҥалыныт. 1774 ийыште Екатерина II Г. Потёмкинлан ик йӧратымаш серымаштыже возен[24]:

Кагазым колташ да тушто нимом возаш огыллан кызыт вет апрельын икымше числаже огыл. Уто ныжылгылык дене келандараш огыл манын, тиде Тендан омо ужмашдан лектышыже, коеш. Но мый чояланымашлан удан тунемынамат, тугеже лийын кертеш: южгунамже мыят шижмашем уке, мом ончыкта шып улмаш.

А. Пушкин А. Дельвиглан серышыште возен (1825 ий октябрь — ноябрь)[25]:

Кугыжа, шинчавунжым овартен,
Ойлен: «Теҥгече
Тӱтан мардеж камвозыктен
Петрлан чапкӱым».
Садыже лӱдын кудалтен:
«Мый пален омыл!.. Але вара?» -
Кугыжа воштыл колтен:
«Икымше, шоляш, апрель!»

1 апрельлан пӧлеклыме ондалкален модмашым шочмо элысе тӱшкаувер йӧн-влакат савыктат. Мутлан, 1988 ийыште «Увер-влак» газетыште аргентин футболист Д. Марадонан Москосо «Спартак» клубын вуйлатышыже-влак дене ой-пидышеш кидпалым пышташ ямдылалтмыж нерген материалым савыктеныт[19]. Мыскарам чынлан шотленыт — икмыняр шагат гычак тудым Associated Press-ыште вераҥденыт. 2000 ий гыч Рунетыште (VK.ru, Википедий да молат) тиде кечын реформо деч ончычсо орфографийым кучылтмаш кумдан шарлыше ондалкален модмаш лияш тӱҥалын[19][23].

Тыгак ончо

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Палемдымаш

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
  1. ↑ Праздники в Великобритании. SkyEng (31 шыжа 2022). Дата обращения: 23 сорла 2023.
  2. ↑ 1 2 3 1 апреля в Италии. Rome with love (14 сорла 2022). Дата обращения: 23 сорла 2023.
  3. ↑ 1 2 День смеха во Франции. Путеводитель по Парижу (4 шыжа 2019). Дата обращения: 23 сорла 2023.
  4. ↑ 1 2 28 декабря – День дурака по-испански. Ilovevalencia (19 теле 2021). Дата обращения: 30 сорла 2023.
  5. ↑ 1 2 3 День смеха: история и традиции праздника. РИА Новости (1 ӱярня 2020). Дата обращения: 30 сорла 2023.
  6. ↑ 1 2 3 4 5 6 Bland A. The Big Question: How did the April Fool's Day tradition begin, and what are the best tricks? The Independent (1 вӱдшор 2009). Дата обращения: 30 сорла 2023.
  7. ↑ Нилгюн К. А., Донмез А. А. Систематический обзор влияния йоги смеха на физические функции и психосоциальные результаты у пожилых людей // Дополнительные методы лечения в клинической практике. — 2020. — Т. 41.
  8. ↑ Глинка К. Смейтесь на здоровье! Источник: https://www.cmd-online.ru. Центр молекулярной диагностики (CMD) (5 вӱдшор 2021). Дата обращения: 30 сорла 2023.
  9. ↑ 1 2 Гудкова Е. Когда в России начали отмечать День смеха? История праздника. Культура. РФ. Дата обращения: 30 сорла 2023.
  10. ↑ 1 2 3 4 5 1 апреля в России: какого числа празднуется День смеха. Комсомольская Правда. Дата обращения: 30 сорла 2023. Архивировано 22 ӱярня 2022 года.
  11. ↑ 1 2 3 4 День смеха: история и традиции праздника. РИА Новости (1 вӱдшор 2013). Дата обращения: 30 сорла 2023. Архивировано 13 идым 2021 года.
  12. ↑ 1 апреля - День смеха. ТАСС (1 вӱдшор 2012). Дата обращения: 30 сорла 2023.
  13. ↑ Лещинская В. В. Праздники для старшеклассников. — М.: Аделант, 2009. — С. 132. — 544 с.
  14. ↑ Праздники Италии. Итальянский перекресток (24 ӱярня 2013). Дата обращения: 23 сорла 2023.
  15. ↑ Праздник "Апрельской рыбки". Intergid.ru. Дата обращения: 23 сорла 2023.
  16. ↑ День святых простаков в Испании. ProEspañol (24 теле 2021). Дата обращения: 30 сорла 2023.
  17. ↑ Филлипова М. Праздники Индии. Холи. Туроператор «Кайлаш» (28 ӱярня 2017). Дата обращения: 30 сорла 2023.
  18. ↑ Top 100 April Fool's Day Hoaxes of All Time (англ.). Museum of Hoaxes. Дата обращения: 23 сорла 2023. Архивировано 20 сорла 2020 года.
  19. ↑ 1 2 3 4 Самые резонансные первоапрельские розыгрыши СМИ. ТАСС (1 вӱдшор 2019). Дата обращения: 30 сорла 2023.
  20. ↑ Хаметшина Н. 1 Апреля в Германии: как шутят немцы. Deutsch Online (30 ӱярня 2023). Дата обращения: 30 сорла 2023.
  21. ↑ Ковалев В. А. Игра на престоле: ритуалы власти в Средние века и современная культура // Vox medii aevi. — 2018. — № 1. — doi:10.24411/2587-6619-2018-00001.
  22. ↑ День смеха. РИА Новости (1 вӱдшор 2020). Дата обращения: 30 сорла 2023.
  23. ↑ 1 2 Дню смеха 300 лет. Вечерняя Москва (1 вӱдшор 2003). Дата обращения: 30 сорла 2023. Архивировано 25 ага 2022 года.
  24. ↑ Екатерина II и Г. А. Потёмкин. Личная переписка 1769—1791. — М.: Наука, 1997. — № 390.
  25. ↑ А.С. Пушкин. Письма. Дельвигу А. А. Русская Виртуальная Библиотека. Дата обращения: 30 сорла 2023.

Литератур

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
  • Иванова Т. А. «Апреля в первый день обман...» // Избранные труды / Под ред С. А. Авериной. — СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2004. — С. 261—266. — 324 с. — ISBN 5-8465-0125-7.
  • Шахнович М. И. Приметы верные и суеверные. Атеистические очерки народного знания и бытового суеверия. — Л.: Лениздат, 1984. — 190 с.
  • Юдин В. Н. Дни величальные : страницы народного христианского календаря. — Саратов: Приволжское книжное издательство, 1992. — 320 с.

Кылвер-влак

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
"https://mhr.ruwiki.ru/w/index.php?title=Воштылтыш_кече&oldid=645135" гыч налме