Россий Федерацийын субъектше-влак

Россий Федерацийын субъектше-влак — Российысе республик, край, область-влакым, федерал кӱкшытан ола-влакым, тӧр праван улшо автоном область, да тыгак автоном округ-влакым ушышо кундем-влак.

Россий Федерацийын субъектшын тӱҥ правалык кӧргыжӧ

Россий Федерацийын субъектше-влакын правалык статусышт Конституцийыште ончыкталтын.

Российын Конституцийжылан келшышын, Россий Федераций федеративный кугыжанышлан шотлалтеш да тӧр праван улшо 89 субъект гыч – республик, край, область-влак, федерал кӱкшытан ола-влак, автоном округ ден автоном областьла гыч — шога.

Россий Федерацийын субъектшын кӱшыл должностян еҥже тӱҥ вуйлатыше улеш, тудо Россий Федераций субъектын уставше але конституцийже дене келшышын сайлалтеш да Россий Федерацийын тиде субъектшын кугыжаныш кучемжын кӱшыл исполнительный органжын вуйлатышыжлан шотлалтеш — губернатор, мэр, субъект вуйлатыше але субъект администраций вуйлатыше, но «президент» огыл, молан манаш гын «Россий Федерацийын субъектлаштыже публичный кучемым ыштыме шотышто тӱшка принцип-влак нерген (20 статья, 5 ужаш)» федерал закон почеш Российысе кундем-влакым вуйлатышыштын должность лӱмыштышт кугыжаныш вуйлатышын должностьшо гай улшо мутым да ой савыртышым, тыште «президент» мутым, кучылтмо шотышто вик чарымаш уло.

Кажне кундемын шке уставше але конституцийже, кучемын исполнительный орган-влак системыже, парламентше, да тыгак тудын пеҥгыдемдыме да Россий Федерацийын тиде субъект кӧргыштыжӧ кучылталтше шке законодательствыже уло. Тылеч посна, Россий Федерацийын субъектше-влак Россий парламентын кӱшыл палатышкыже — Федераций Каҥашыш — кок еҥым колтат.

Россий Федерацийысе кугыжаныш кучемын федерал органже-влак дене вашкылым кучымаште чыла субъектат шке коклаштышт тӧр праван улыт. Кундем-влакын Россий Федерацийын Конституцийже дене нунылан вӱдаш пуымо йодыш-влакым решатлаш чыла полномочийышт уло. Россий Федераций гыч лекташ права Конституций дене палемдалтын огыл^[1].

Историй

Совет жапысе

«Федерацийын субъектше» манме иктешлыше термин икымше гана 1990 ийыште лектын, тылеч ончычшо РСФСР-ым ыштыше территорий-влак тӱшкан лӱмжӧ лийын огыл:

РСФСР-ын 1937 ийысе Конституцийжын 14 статьяже РСФСР край, область, автоном совет социалистический республик ден автоном область-влак гыч шога манме формулировкан лийын, нунын лӱмыштым ойлен каен, но лачак нуно федерацийын субъектше улыт манын, пеҥгыдемден каласен огыл. Автоном область-влак, РСФСР-ысе республикын кидыштыже улшо ола-влак семынак, 1920-шо ийла мучаш гыч национальный административный единицылан шотлалтыныт, нуно вигак республикысе кучем виктарымаште шогеныт, тыгодым утларак кугу территорий единицын — край ден область-влакын — ужашышт лийын кодыныт (национальный округ-влак дене ойыртемалтмаште, нунышт тӱрыснек нине край ден область-влакын кидыштышт лийыныт).

РСФСР-ын 1978 ийысе Конституцийже у формулировкым луктын: «Россий Совет Федеративный Социалистический Республикыште автоном совет социалистический республик-влак улыт», нуным ойлен кайыме, а вара: «РСФСР-ыште край-влак… область-влак… республик кидысе ола-влак… край-влак кӧргыштӧ автоном область-влак… край ден область-влак кӧргыштӧ автоном округ-влак улыт…» (71 статья). Тышеч лектеш: АССР-влак гына федерацийын субъектыштлан шотлалтыт, тиде жапыште моло административный единице-влак федераций кӧргыштӧ улыт. Тылеч посна, РСФСР-ысе республик кидыште улшо ола-влакым ушештарен, тиде формулировко ондак лийме область-влаклан огыт подчинятлалт манмым икымше гана ончыктен.

«Федераций субъект» умылымашым 1990 ий 6 апрельысе 1457-I №-ан «ССР Ушем ден Федераций субъект-влак коклаште полномочийым шеледыме нерген» СССР Закон пуртен, СССР-ым тудо икымше гана федеративный кугыжаныш манын, кеч СССР-ын Конституцийже (70 статья) 1990 ий марте СССР-ым вигак федераций манын огыл, а социалистический федерализм принцип негызеш шочшо шуко национальностян ик союзный кугыжаныш манын. СССР федерацийын субъектшылан союзный республик-влак да нунын кӧргысӧ автоном республик-влак (автоном образований-влак) шотлалтыныт. Тылеч посна, 1990 ийыште СССР Конституцийыш пуртымо вашталтыш-влак СССР Президентын вуйлатыме СССР Федераций Каҥашын ыштышашыжым палемденыт, тышке СССР-ын вице-президентше да союзный республик-влакын вуйлатышышт пуреныт. Федераций Каҥашын заседанийлаштыже автоном республик, автоном область да автоном округ-влакын кӱшыл должностян еҥышт лийын кертыныт.

Российын 1993 ийысе Конституцийже

Россий Федерацийын 1993 ийыште пеҥгыдемдыме да Российын 1978 ийысе конституцийжым алмаштыше у Конституций федераций субъектын кызытсе жапысе умылымашыжым пеҥгыдемден (65 статья). Тыге, тудо палемден: чыла кундем-влакат Россий Федераций кӧргыштӧ улыт. Конституций дене кугыжанышыште тыгак куд тӱрлӧ субъект-влак палемдалтыныт:

24 республик, 9 край, 48 область, 3 ола федерал кӱкшытан, 4 автоном округ, 1 автоном область.

Кызытсе Российыште ик автоном область ышталтын — Еврейский, Россий Федерацийыште тудо тыгай типан ик субъект веле, молан манаш гын кугыжаныш шочмо жаплан лийше чыла автоном область-влак, тудын деч посна, автоном республиклаш савырненыт, а нунын у лӱмышт РСФСР Конституцийын 1990 ийысе редакцийже дене пеҥгыдемдалтыныт.

РСФСР пытыме татлан тудын территорийже кузе ышталтме деч ойыртемалтшын, автоном округ-влакат тыгак Россий Федерацийын субъектышт лийыныт, нуно могай кундем кӧргыштӧ лийыныт, тудын деч – изин ма, кугун ма – эрыкдыме лийыныт. Варарак Российысе автоном округ-влакын кугу ужашышт нине кундем-влак кӧргыш налалтыныт. Нине автоном округ-влак (АО) веле тыгай лийын огытыл: Чукотский, Ханты-Мансийский, Ямало-Ненецкий да Ненецкий. Тидын годым Российысе федерал законодательстве автоном округлан ик жапыштак Россий Федерацийын субъектшат, Россий Федерацийысе утларак кугу субъектын ужашыжат лияш йӧным пуа, кушко тудо, пытартышыжын уставше (конституцийже) дене келшышын, шке территорийже шот дене пура. Чукотский АО — Россий Федерацийын вес иктаж-могай субъект кӧргышкыжӧ пурыдымо ик автоном округ.

РСФСР-ысе республик йымалне улшо ончычсо ола-влакым — Москва ден Санкт-Петербургым — федерал кӱкшытан олалашке пужен савырыме, да нуно федерацийын шкевуя улмо статусыштым пеҥгыдемденыт, тидыжым нунылан РСФСР-ын 1978 ийысе Конституцийже пуэн, тыгайышке нуно Москва да Ленинград областьла гыч лектыныт.

Варажым регион-влакын переченьышкышт Россий Федераций Конституцийын 65 статьяшкыже икмыняр вашталтыш, тыгак 2000-ше ийлаште Российысе регион-влакын ушнымыштлан кӧра лийше вашталтышат, пурталтыныт.

Территорий-влакым ушымаш

2014 ийыште Крымым ушымо дене Крым Республик да федерал кӱкшытан Севастополь Россий Федерацийысе субъект-влакын спискышкышт пурталтыныт^[2].

Россий Федераций Конституцийын 65 статьяшкыже пытартыш вашталтыш-влак 2022 ий 6 октябрьыште, тушко Донецк Калык Республик, Луганск Калык Республик да Херсон да Запорож область-влак нерген информацийым ешарыме деч вара, пурталтыныт.

Российын кызытсе жапысе федеративный ышталтмашыже

Россий Федерацийын субъектше-влакын переченьышт

Ӱлнырак, Россий Конституцийлан келшышын, Россий Федерацийысе субъект-влакын переченьышт ончыкталтын. Федераций субъект-влакын типышт нуным Россий Федераций Конституцийын 65 статьяштыже ончыктымо радам денак пуымо. Нине категорий-влак кӧргыштӧ кажныштыже федераций субъект-влак алфавит почеш шотлан кондалтыныт.

№	Россий Федерацийын субъектше	Флаг	Герб	Территорий (км²)	Калык 01.01.2024^{ОКАТО почеш)}	Муниципал образований (ОКТМО почеш)
1e-06	Республик-влак
1	Адыгей Республик	кумданрак
2	Горно-Алтайск	10 район да 1 ола	10 муниципал район, 1 ола округ	кумданрак
3	кумданрак
4	кумданрак
5	кумданрак
6	Магас	4 район да 4 ола	4 муниципал район, 4 ола округ	кумданрак
8	Кабардино-Балкар Республик	кумданрак
9	кумданрак
10	Карачаево-Черкес Республик	кумданрак
11	Карелий Республик	кумданрак
12	кумданрак
13	кумданрак
14	кумданрак
16	кумданрак
17	кумданрак
18	Ӥӱдвел Осетий — Аланий Республик	кумданрак
19	кумданрак
20	Тыва Республик	кумданрак
21	Удмурт Республик	кумданрак
22	кумданрак
23	кумданрак
24	кумданрак
24.000002	Край-влак
25	Алтай край	кумданрак
26	Забайкальский край	кумданрак
27	Камчатский край	кумданрак
28	Краснодар край	кумданрак
29	Красноярск край	кумданрак
30	Пермь край	кумданрак
31	Приморский край	кумданрак
32	Ставрополь край	кумданрак
33	Хабаров край	кумданрак
33.000003	Область-влак
34	Амур область	Благовещенск	20 район да 7 ола	20 муниципал район, 8 ола округ	кумданрак
35	Архангельск область^{кумданрак}
36	Астрахань область	кумданрак
37	Белгород область	кумданрак
38	Брянск область	кумданрак
39	Владимир область	кумданрак
40	Волгоград область	кумданрак
41	Вологда область	кумданрак
42	Воронеж область	кумданрак
43	Запорожье область	Иваново область	кумданрак
45	Иркутск область	кумданрак
46	Калининград область	кумданрак
47	Калуга область	кумданрак
48	Кемерово область — Кузбасс^{кумданрак}
49	кумданрак
50	Кострома область	кумданрак
51	Курган область	Курган	24 район да 9 ола	24 муниципал район, 2 ола округ	кумданрак
52	Курск область	кумданрак
53	Ленинград область	Гатчина (де-юре), кумданрак
54	Липецк область	кумданрак
55	Магадан область	кумданрак
56	Моско область	кумданрак
57	Мурманск область	кумданрак
58	Угарман область	кумданрак
59	Новгород область	Великий Новгород	21 район да 10 ола	21 муниципал район, 1 ола округ	кумданрак
60	Новосибирск область	кумданрак
61	Омск область	кумданрак
62	Оренбург область	кумданрак
63	Орёл область	Орёл	24 район да 3 ола	24 муниципал район, 3 ола округ	кумданрак
64	Пенза область	кумданрак
65	Псков область	кумданрак
66	Ростов область	кумданрак
67	Рязань область	кумданрак
68	Самара область	кумданрак
69	Саратов область	кумданрак
70	Сахалин область	кумданрак
71	Свердловск область	кумданрак
72	Смоленск область	кумданрак
73	Тамбов область	кумданрак
74	Тверь область	кумданрак
75	Томск область	кумданрак
76	Тула область	кумданрак
77	Тюмень область^{ХМАО да ЯНАО дене)}	21 муниципал район, 5 ола округ (ХМАО да ЯНАО деч посна)	кумданрак
78	Ульяновск область	кумданрак
79	Херсон область	Геническ (де-факто)	18 район, 2 ола	18 муниципал район, 2 ола округ
80	Челябинск область	кумданрак
81	Ярославль область	кумданрак
81.000004	Федерал кӱкшытан ола-влак
82	кумданрак
83	кумданрак
84	кумданрак
84.000005	Автоном область
85	Еврей АО	Биробиджан	5 район да 1 ола	5 муниципал район, 1 ола округ	кумданрак
85.000006	Автоном округ-влак
86	Ненец АО^{кумданрак}
87	Ханты-Манси АО — Югра^{кумданрак}
88	Чукотко АО	кумданрак
89	Ямало-Ненец АО^{кумданрак}
89.000007	Россий Федераций^[9]			17233900	↘146 150 789	Моско

Россий Федерацийысе субъект-влакын тӱрлӧ улмышт

Таблицыште Россий Федерацийысе субъект-влакын кажне типшын конституционно-правовой статус ойыртемже ончыкталтеш. Скобкышто Россий Федераций Конституцийын келшыше положений-влакан статьяже-влакым ончыктымо.

Республик	Республик Россий Федерацийын Конституцийыштыже «кугыжаныш» манын палемдалтын (5 статьян 2 ужашыже): Республикын (кугыжанышын) шке конституцийже ден законодательствыже уло. статус Россий Федерацийын Конституцийже да республикын конституцийже дене палемдалтеш (5 статьян 2 ужашыже, 66 статьян 1 ужашыже); кугыжаныш кучем органлаште, верысе самоуправлений органлаште, республик-влакын кугыжаныш тӧнежлаштышт руш йылме дене пырля кучылталтше шке кугыжаныш йылмыжым пеҥгыдемден кертеш (68 статьян 2 ужашыже).
Федерал кӱкшытан край, область, ола	статус Россий Федераций Конституцийын да Россий субъектын законодательный (представительный) органжын пеҥгыдемдыме кундемысе устав (конституций) дене палемдалтеш (5 статьян 2 ужашыже, 66 статьян 2 ужашыже).
Автоном область	статус Россий Федераций Конституцийын да автоном областьын законодательный (представительный) органжын пеҥгыдемдыме кундемысе устав дене палемдалтеш (5 статьян 2 ужашыже, 66 статьян 2 ужашыже); автоном область нерген федерал закон лукталт кертеш (66 статьян 3 ужашыже).
Автоном округ	статус Россий Федераций Конституцийын да автоном округын законодательный (представительный) органжын пеҥгыдемдыме кундемысе устав дене палемдалтеш (5 статьян 2 ужашыже, 66 статьян 2 ужашыже); автоном округ нерген федерал закон лукталт кертеш (66 статьян 3 ужашыже); крайыш але областьыш пурышо автоном округ-влакын вашкылышт федерал закон дене але тиде автоном округ ден край але область кокласе ойпидыш дене йӧнештаралт кертеш (66 статьян 4 ужашыже)^[11].

Субъект-влакын права ден полномочийышт

2005—2011 ийлаште Россий Федерацийысе субъект-влакын вуйлатышыштым сайлымаш нунылан полномочийым пуымо процедур дене вашталтын.

Федераций, полномочий ден правам шуктымо шотышто шотдымылык ынже лий манын, субъект-влакын права ден полномочийым шуктымаште тӱшка принципым пеҥгыдемда (мутлан, субъект-влакын законодательный (представительный) да исполнительный органыштым чумырымаште тӱшка принципым да т. м.).

Федерацийысе субъект-влакын шке исполнительный да законодательный да, изишак, суд кучемышт уло. Мировой судья-влакым федераций субъектын законодательный кучем органже-влак палемдат (пеҥгыдемдат). Тыгак, федерацийысе субъект-влак верысе самоуправлений орган-влакын пашаштым йӧнештарыме йодыш-влак шотышто кумда полномочиян улыт (муниципал образованийын представительный кучем органже-влакын лӱмыштым палемдымаш, посна полномочий-влакым муниципал образований-влаклан пуымаш да т. м.)

Федераций субъект-влакын шке конституцийышт але уставышт, тыгак кундемысе парламентын лукмо шке законодательствыже уло.

Субъект-влак Федераций Каҥашыште — Россий Федераций Федерал Погынымашын кӱшыл палатыштыже — законодательный ден исполнительный кучем деч кок еҥ дене кучат.

Моло

Федерацийысе субъект-влакын кодышт

Россий Федерацийысе субъект-влаклан кодировкым тӱрлӧ семын ыштат, тидлан келшышын нунылан тӱрлӧ шонымаш дене цифран але букван палемдымаш пуалтеш.

Российын территорий шот дене чоҥалтмаштыже моло ойыртем-влак

Тылеч посна, Россий Федерацийысе субъект-влак тыгай тӱшкашке чумыргат:

8 федерал округ (2010 ий марте — 7, 2014—2016 ийлаште — 9);
12 экономике район;
10 географий район;
8 пӱртӱс район^[12];
4 сарзе округ (2010 ий марте — 6);
11 шагат кыдал (2010—2014 ийлаште — 9).

Тыгак Россий Федерацийын федерал законжо-влаклан келшышын, иктаж-могай субъектыш пурышо але пурыдымо, вигак федерал кучемын вуйлатыме федерал территорий-влак ышталт кертыт. Конкретный федерал территорийым кугыжанышын вуйлатыме режим тиде территорийым ыштыше федерал закон дене палемдалтеш. 2020 ийыште Сириус лӱман федерал территорийым ыштыме^[13]. Федерал территорийым пуртымаш, кузе РФ Конституций Судын 2020 ий 16 мартысе Иктешлымаштыже палемдалтеш, Россий Федераций субъектын статусшо дене иктӧр улшо статусым пуыман федерал территорийым ыштышаш йӧным огеш палемде^[14].

Россий федерализмын историйже

1992 ийыште Российысе кундем-влак полномочийым шеледыме нерген Федеративный ойпидышеш кидпалым пыштеныт, ойпидыш тунамак Российын 1978 ийыште лукмо Конституций текстыш пурталтын.

1993 ийыште, кызытсе жапыште ыштыше Конституцийым лукмо годым, 89 субъект шотлалтын. 2008 ий 1 март гыч, кундем-влакым ушымеке, Россий Федерацийын 83 субъектше кодын, а Россий деке Крымым чын огыл ушымым шотыш налын, 2014 ий 18 март гыч Россий Федерацийыште 85 субъект уло.

СССР пытымеке, федеративный чоҥалтмаште Россий субъект-влакын чекыштышт вашталтыш-влак

1990-ше ий-влак

СССР шаланымеке, суверенитет парад-влак эртеныт, нуно РСФСР ден тудын кӧргыш пурышо республик-влакын законодательствыштым ваш тӱкнаш таратеныт.
РСФСР кӧргыштӧ улшо чыла Совет Социалистический Республик-влак (1991 ий май марте — АССР) республикыш савырненыт.
Автоном область-влак: Адыгей, Курык-Алтай, Карачаево-Черкесий да Хакасий — республикыш савырненыт.
Тыгай область-влак вашталтен лӱмдалтыныт: Горькийысе – Нижегородскийыш, Калинин – Тверьыш да Куйбышев – Самара областьыш.
Келшыше законым лукмын полшымыж дене чыла автоном округ-влак область ден край-влак кӧргӧ гыч лекташ йӧным налмылан кӧра Чукотко автоном округ Магадан область гыч лектын.
Чечен-Ингуш АССР кок республиклан шелалтын: Чечнялан да Ингушетийлан.
РСФСР-ысе республик вуйлатымаште улшо Моско ден Санкт-Петербург (ондакше — Ленинград ола) федерал кӱкшытан олашке савырненыт.
1992 ий 31 мартыште Россий Федерацийысе кундем-влак (Татарстан ден Чечено-Ингушетий («Ичкерий») деч молыжо) федеративный ойпидышеш кидпалым пыштеныт, ты ойпидыш федерал рӱдер ден кундемласе кучем орган-влакын полномочийыштым шеледен, варарак федеративный ойпидыш кызыт ыштыше конституцийыш пурталтын^[15]. Татарстан 1994 ийыште, кужун мутланыме деч вара, Россий Федераций дене федерал да республикысе кучем орган-влак коклаште мом шуктышашым шеледыме шотышто кок могыран ойпидышеш кидпалым пыштен^[16].
1993 ийыште, Россий Федерацийын у Конституцийжым лукмо дене, чыла республик, край, область, автоном округ-влак, Моско ден Санкт-Петербург ола-влак, да тыгак Еврей автоном область (Хабаровск край гыч лектын) Россий Федерацийын иктӧр праван субъектышт лийыныт.
1994 ийыште Иваново областьысе Сокол район (2 100 км²) Нижегород областьыш куснен.

2000-ше ий-влак

2003 ий 7 декабрьыште Пермь областьым да Коми-Пермяк АО-м Пермь крайыш ушымо шотышто референдум эртаралтын. Утларак шуко йӱк дене ушымо нерген темлымашым сайлан шотлымо. Ушнымаш 2005 ий 1 декабрьыште вийыш пурен.
2005 ий 17 апрельыште Таймыр ден Эвенкий АО-м Красноярск крайыш ушымо шотышто референдум эртаралтын. Утларак шуко йӱк дене ушымо нерген темлымашым сайлан шотлымо. Ушнымаш 2007 ий 1 январьыште вийыш пурен.
2005 ий 23 октябрьыште Камчатке область ден Коряк АО-м ушымо шотышто референдум эртаралтын. Утларак шуко йӱк дене ушымо нерген темлымашым сайлан шотлымо. Ушнымаш 2007 ий 1 июль гыч вийыш пурен.
2006 ий 16 апрельыште Усть-Ордын Бурят АО-м Иркутск областьыш ушымо шотышто референдум эртаралтын. Утларак шуко йӱк дене ушымо нерген темлымашым сайлан шотлымо. Ушнымаш 2008 ий 1 январьыште вийыш пурен.
2007 ий 11 мартыште Чита область ден Агин Бурят АО-м ик Забайкальский крайыш ушымо шотышто референдум эртаралтын. Ушнымаш 2008 ий 1 мартыште вийыш пурен.

2010-шо ий-влак

2012 ийыште Моско олан кумдыкшо Моско областьын йыгыре улшо районжо-влаклан кӧра 2,4 пачаш кугемын.
2014 ий 18 мартыште Крымым РФ-шке ушымо дене пелотрошто Россий Федерацийын у субъектше-влак ышталтыныт: Крым Республик ден федерал кӱкшытан Севастополь ола.
2018 ий 26 сентябрьыште Ингушетий ден Чечня республик-влакын вуйлатышышт «Ингушетий ден Чечня коклаште чекым ыштыме нерген кутырен келшымашеш» кидпалым пыштеныт. Тудлан келшышын, ончычсо Чечен-Ингуш АССР-ысе Сунжен районым Ингушетий кӧргысӧ Сунжен районлан да Чечня кӧргысӧ Сунжен районлан (варажым Серновод район манын пужен лӱмдымӧ) шелме.

2020-шо ийла

2022 ий 30 сентябрьыште Россий президент Владимир Путин, ДНР-ым вуйлатыше Денис Пушилин, ЛНР-ым вуйлатыше Леонид Пасечник, Запорож область администрацийым вуйлатыше Евгений Балицкий да Херсон область администрацийым вуйлатыше Владимир Сальдо ныл кундемын Россий кӧргыш пурымыж нерген кутырен келшымашеш кидпалым пыштеныт. Федерацийын у субъектше-влак шочыныт: Донецк Калык Республик, Луганск Калык Республик, Херсон да Запорож область-влак.

Карт-влак

Россий Федерацийысе субъект-влак 1994 ий 3 февраль гыч 2005 ий 1 декабрь марте	Россий Федерацийысе субъект-влак 2005 ий 1 декабрь гыч 2007 ий 1 январь марте
Россий Федерацийысе субъект-влак 2007 ий 1 январь гыч 1 июль марте	Россий Федерацийысе субъект-влак 2007 ий 1 июль гыч 2008 ий 1 январь марте
Россий Федерацийысе субъект-влак 2008 ий 1 январь гыч 1 март марте	Россий Федерацийысе субъект-влак 2008 ий 1 март гыч 2012 ий 1 июль марте
Россий Федерацийысе субъект-влак 2012 ий 1 июль гыч 2014 ий 18 март марте	Россий Федерацийысе субъект-влак 2014 ий 18 март гыч 2022 ий 30 сентябрь марте

Российын федеративный чоҥалтмашыжын ончыкылыкшо

Кундем-влакым умбакыже кугемдыме шотышто ончыкылык

Архангельск областьым да Ненец автоном округым Помор крайыш (Архангельскысе, Йӱдвел), Санкт-Петербург ден Ленинград областьым Петербург губернийыш (Невасе, Санкт-Петербург край), Моско ден Моско областьым Моско федерал округыш але Моско ден Тверь область-влакым Рӱдӧ (Подмосковный) областьыш ушымо да т. м. шотышто ончылгоч паша ышталтын, но ушымо шотышто процессым чарен шогалтыме. Тыгак Еврей автоном областьым пытарыме да тудын территорийжым Хабаров крайыш але Амур областьыш ушыман вариант-влак каҥашалтыныт.

Россий Федерацийым кумдаҥдыме радам

2001 ийысе 17 декабрь деч «Россий Федерацийыш пуртымо да тудын кӧргыштыжӧ Россий Федерацийын у субъектшым ыштыме радам нерген» 6 №-ФКЗ Федерал конституционный законлан келшышын, Россий Федерацийым кумдаҥдымаш туддеке федераций субъект семын йотэл кугыжанышым але тудын ужашыжым ушымо йӧн дене шукталтеш, тидыже Россий ден кумылым ончыктышо кугыжанышын ваш-ваш кутырен келшымышт почеш гына ышталтеш.

Федерацийын йотэл кугыжаныш территорийыште ышталтше у субъектшым Российыш пурташ шонымаш РФ-ш пураш кумылан улшо территорий деч лекшаш, тыгодым лачак тиде кугыжаныш деч, а тудын деч катлыше ужашыж деч огыл. Законын тиде лончыжо шотышто 2004 ийыште признатлыдыме Кечывалвел Осетий республикын РФ-ш пурташ йодмыж годым РФ-н Конституционный судшо пеҥгыдемден ойлен^[17]^[18]. Законым лукмо кӱкшытыштӧ йотэл кугыжаныш территорийым пытартышыжын рӱдӧ кучемжын келшымышт деч поснак ушаш лиймым 2005 ден 2014 ийлаште пеҥгыдемдаш темлалтын, но икымше законопроектым (тыге ушымым СССР-ым арален кодымо нерген референдумын итогшо дене кылдалтшым) Кугыжаныш думо кораҥден^[19], а кокымшыжым (йотэл кугыжанышын ужашыжым тиде кугыжанышыште «пайдалыкан суверенитет» уке улмо годым да тусо кучемын граждан правам шуктен кертдымыже годым РФ-ш пурташ лийшашым палемдышым^[17]) инициатор-влак^[20] Крымын эрыкшым Российын признатлымыжлан кӧра (тудым ушымым куштылемдашак законопроектым инициатор-влак темленыт) Кугыжаныш думо гыч мӧҥгеш ӱжыныт^[21]^[22].

РФ Президент, у территорийым Российыш субъект (субъект-влак) семын пуртымо нерген темлымашым налмек, тудын нерген Россий парламент ден правительствылан увертара да кӱлеш лийме годым нунын дене келшыше консультацийым эртара. Пуртымашыже келшыше ойпидышым ыштыме йӧн дене шукталтеш, тушто у субъектын (субъект-влакын) лӱмжӧ да статусшо (республик, край, область але автономий), ушымо территорийлаште илыше-влакын Россий гражданствым налмышт, Российыш пуртымо йотэл кугыжаныш шотышто права куснымаш, у территорийлаште Российын законжо-влакын шукталтмышт да кучем орган-влакын пашам ыштымышт палемдалтеш. У территорийын Российыш пурашыжлан ойпидыш почеш тыгак куснымо пагыт палемдалт кертеш.

Ойпидышеш кидпалым пыштымек, президент тудым Конституций судыш ончаш колта да, КС-ын сай могырым иктешлымекше, Россий парламентыш у территорийым Российыш ушымо нерген ойпидышын да федерал конституционный законын ратификацийже нерген федерал законын проектыштым пуа. Пытартыш актше, кудыжо, моло коклаште, у субъект-влакын лӱмыштым Россий конституцийыш ешара, вийышке у территорийым Российыш ушымо нерген тӱнямбал ойпидышын Россий Федерацийлан да йотэл кугыжанышлан вийым налмыж деч ончыч огыл вийышке пура^[23].

Тыгак ончо

ISO 3166-2:RU
Российын территорий шот дене шелалтмыже
Россий Федерацийын субъектше-влакын районышт
Российын административно-территориальный шелалтмашыжын историйже
РСФСР-ын административно-территориальный шелалтмашыжын историйже
Россий Федерацийысе субъект-влакын кодышт
Российыште верысе самоуправлений

Палемдымаш

↑ Сецессия — Конституционное право РФ — Яндекс. Словари Архивная копия от 23 идым 2015 на Wayback Machine (недоступная ссылка с 14-06-2016 [3027 дней]).
ISSN 2375-2831.
↑ Адыгей > Данные не обнаружены. Возможно, страница переименовывалась. Проверьте справочник
↑ Алтай Республик > Данные не обнаружены. Возможно, страница переименовывалась. Проверьте справочник
↑ ^{Архангельск областьыш Ненец автоном округ пура.}
↑ Указ президента Российской Федерации Архивная копия от 28 ага 2022 на Wayback Machine О включении нового наименования субъекта Российской Федерации в статью 65 Конституции Российской Федерации
Московской области
↑ ^{Тюмень областьыш Ханты-Манси автоном округ — Югра да Ямало-Ненец автоном округ пурат.}
Республику Крым и ола федерального значения Севастополь. Площадь РФ без Республики Крым и ола федерального значения Севастополя составляет 17 206 955 км².
↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2024 г. и в среднем за 2023 г. и компоненты её изменения. Федеральная служба государственной статистики (рус.) (22 ӱярня 2024). Дата обращения: 25 ӱярня 2024.
↑ Конституционный суд Российской Федерации в своём постановлении Архивная копия от 9 ӱярня 2017 на Wayback Machine от 14 июля 1997 года № 12-П «По делу о толковании содержащегося в части 4 статьи 66 Конституции Российской Федерации положения о вхождении автономного округа в состав края, области» установил, что «часть 4 статьи 66 Конституции Российской Федерации о вхождении автономного округа в состав края, области носит констатирующий характер. Употребление термина „входящий“ означает признание Конституцией Российской Федерации существовавшего до её вступления в силу положения, согласно которому автономные округа, не оформившие изменение своего статуса, по-прежнему входят в состав соответствующего края или области». На сегодняшний день таковыми являются все автономные округа, кроме Чукотского автономного округа.
↑ Природные районы России (неопр.). Дата обращения: 15 кылме 2015. Архивировано 17 кылме 2015 года.
↑ Федеральный закон (неопр.). Дата обращения: 4 сорла 2022. Архивировано 4 сорла 2022 года.
↑ Васильева Н.В., Праскова С.В., Пятковская Ю.В. КОНСТИТУЦИОННЫЙ СТАТУС ФЕДЕРАЛЬНЫХ ТЕРРИТОРИЙ В РОССИИ: ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЗАКОНОДАТЕЛЬНОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ // Правоприменение. — 2021. — № 1. Архивировано 4 сорла 2022 года.
1992 года был утверждён Постановлением Съезда народных депутатов РФ от 10 апреля 1992 года «О Федеративном договоре». Законом РФ от 21 апреля 1992 года № 2708-I «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) Российской Советской Федеративной Социалистической Республики» положения Федеративного договора были включены в Конституцию РСФСР 1978 года.
ISSN 2073-1051.
↑ ^17,0 ^17,1 Углубление фарватера. Сможет ли Крым отделиться от Украины. Lenta.ru, 07.03.2014. (неопр.) Дата обращения: 9 шорыкйол 2016. Архивировано 7 ӱярня 2014 года.
Грани.ру (5 сорла 2004). Дата обращения: 9 шорыкйол 2016. Архивировано 4 ӱярня 2016 года.
↑ Госдума отказалась включать в состав РФ иностранные государства, 12.03.2005, <https://web.archive.org/web/20160126004044/http://www.kommersant.ru/doc/553948>. Проверено 9 шорыкйол 2016..
↑ Законопроект об упрощённом порядке принятия нового субъекта в состав РФ отозван из Госдумы (неопр.). Дата обращения: 9 шорыкйол 2016. Архивировано 15 вӱдшор 2022 года.
↑ Закон об упрощении принятия в РФ части иного государства могут принять на следующей неделе, 2014-03-06, <https://web.archive.org/web/20160126230305/http://tass.ru/politika/1025808>. Проверено 9 шорыкйол 2016..
↑ Пояснительная записка к проекту федерального конституционного закона «О внесении изменений в Федеральный конституционный закон „О порядке принятия в Российскую Федерацию и образования в её составе нового субъекта Российской Федерации“» (неопр.). Дата обращения: 9 шорыкйол 2016. Архивировано 4 ӱярня 2016 года.
↑ Федеральный конституционный закон от 17 декабря 2001 г. N 6-ФКЗ «О порядке принятия в Российскую Федерацию и образования в её составе нового субъекта Российской Федерации» (неопр.). Дата обращения: 9 шорыкйол 2016. Архивировано 16 шорыкйол 2016 года.

Кылвер-влак

Конституция Российской Федерации. Статья 65, где перечислены субъекты Российской Федерации
Политико-административные карты России

[1] Сецессия — Конституционное право РФ — Яндекс. Словари Архивная копия от 23 идым 2015 на Wayback Machine (недоступная ссылка с 14-06-2016 [3027 дней]).

[2] ISSN 2375-2831.

[3] Адыгей > Данные не обнаружены. Возможно, страница переименовывалась. Проверьте справочник

[4] Алтай Республик > Данные не обнаружены. Возможно, страница переименовывалась. Проверьте справочник

[arh-5] {Архангельск областьыш Ненец автоном округ пура.}

[6] Указ президента Российской Федерации Архивная копия от 28 ага 2022 на Wayback Machine О включении нового наименования субъекта Российской Федерации в статью 65 Конституции Российской Федерации

[7] Московской области

[tumen-8] {Тюмень областьыш Ханты-Манси автоном округ — Югра да Ямало-Ненец автоном округ пурат.}

[9] Республику Крым и ола федерального значения Севастополь. Площадь РФ без Республики Крым и ола федерального значения Севастополя составляет 17 206 955 км².

[2024AB-10] Оценка численности постоянного населения на 1 января 2024 г. и в среднем за 2023 г. и компоненты её изменения. Федеральная служба государственной статистики (рус.) (22 ӱярня 2024). Дата обращения: 25 ӱярня 2024.

[Including-11] Конституционный суд Российской Федерации в своём постановлении Архивная копия от 9 ӱярня 2017 на Wayback Machine от 14 июля 1997 года № 12-П «По делу о толковании содержащегося в части 4 статьи 66 Конституции Российской Федерации положения о вхождении автономного округа в состав края, области» установил, что «часть 4 статьи 66 Конституции Российской Федерации о вхождении автономного округа в состав края, области носит констатирующий характер. Употребление термина „входящий“ означает признание Конституцией Российской Федерации существовавшего до её вступления в силу положения, согласно которому автономные округа, не оформившие изменение своего статуса, по-прежнему входят в состав соответствующего края или области». На сегодняшний день таковыми являются все автономные округа, кроме Чукотского автономного округа.

[12] Природные районы России (неопр.). Дата обращения: 15 кылме 2015. Архивировано 17 кылме 2015 года.

[13] Федеральный закон (неопр.). Дата обращения: 4 сорла 2022. Архивировано 4 сорла 2022 года.

[14] Васильева Н.В., Праскова С.В., Пятковская Ю.В. КОНСТИТУЦИОННЫЙ СТАТУС ФЕДЕРАЛЬНЫХ ТЕРРИТОРИЙ В РОССИИ: ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЗАКОНОДАТЕЛЬНОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ // Правоприменение. — 2021. — № 1. Архивировано 4 сорла 2022 года.

[15] 1992 года был утверждён Постановлением Съезда народных депутатов РФ от 10 апреля 1992 года «О Федеративном договоре». Законом РФ от 21 апреля 1992 года № 2708-I «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) Российской Советской Федеративной Социалистической Республики» положения Федеративного договора были включены в Конституцию РСФСР 1978 года.

[16] ISSN 2073-1051.

[Фарватер-17] 17,0 ^17,1 Углубление фарватера. Сможет ли Крым отделиться от Украины. Lenta.ru, 07.03.2014. (неопр.) Дата обращения: 9 шорыкйол 2016. Архивировано 7 ӱярня 2014 года.

[18] Грани.ру (5 сорла 2004). Дата обращения: 9 шорыкйол 2016. Архивировано 4 ӱярня 2016 года.

[19] Госдума отказалась включать в состав РФ иностранные государства, 12.03.2005, <https://web.archive.org/web/20160126004044/http://www.kommersant.ru/doc/553948>. Проверено 9 шорыкйол 2016..

[20] Законопроект об упрощённом порядке принятия нового субъекта в состав РФ отозван из Госдумы (неопр.). Дата обращения: 9 шорыкйол 2016. Архивировано 15 вӱдшор 2022 года.

[21] Закон об упрощении принятия в РФ части иного государства могут принять на следующей неделе, 2014-03-06, <https://web.archive.org/web/20160126230305/http://tass.ru/politika/1025808>. Проверено 9 шорыкйол 2016..

[22] Пояснительная записка к проекту федерального конституционного закона «О внесении изменений в Федеральный конституционный закон „О порядке принятия в Российскую Федерацию и образования в её составе нового субъекта Российской Федерации“» (неопр.). Дата обращения: 9 шорыкйол 2016. Архивировано 4 ӱярня 2016 года.

[ФКЗ-23] Федеральный конституционный закон от 17 декабря 2001 г. N 6-ФКЗ «О порядке принятия в Российскую Федерацию и образования в её составе нового субъекта Российской Федерации» (неопр.). Дата обращения: 9 шорыкйол 2016. Архивировано 16 шорыкйол 2016 года.

[1]

[2]

[9]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]