Европысо йылме-влакын кечышт
Европысо йылме-влакын кечышт — 26 сентябрьыште палемдыме пайрем. 2001 ий 6 декабрьыште Европысо йылме-влакын идалыкше годым Европысо Каҥаш увертарен (да Европысо ушем авалтен)[1]. Кечын тӱҥ шонымашыже — школлаште, тыгак айдемын ӱмыржӧ мучко тӱрлӧ йылмым тунемаш да кучылташ кумылаҥдаш, тыгодым «европо йылме-влак» умылымаш Еврокаҥашыште улшо эл-влак радам деч утларак кумда шонымашым шыҥдарен.
Цель
Евросоюзын официал йылме политикыж семын йылме-влакым, тыгак изи йылмым, арален вияҥдымаш шотлалтеш. Тиде шонымашке шумо йӧнлан ик йот йылмым тунеммат сита ман ойлат, тыгодым вийвал пагытыштат йылмым тунеммым кодаш огыл ман темлат. Поснак икмыняр йылмым тунемаш кӱлмӧ нерген шонымаш ойыртемалтеш.
Европысо йылме-влакын кечыштын тӱҥ цельышт
- тӱрлӧ тӱвырам, йылмым утларак сайын умылаш манын, йылме-влакым туныктымо проблемым шотыш налмаш;
- Европысо поян тӱвырам, йылме поянлыкым ончыктымаш;
- школлаште, тыгак айдемым ӱмыр мучко тӱрлӧ йылмым тунемаш да кучылташ кумылаҥдымаш.
Чапле факт-влак
Европо кумдыкышто 225 автохтонн (тӱп калыкын) йылме-влак улыт, тышеч 2/3 ужашыже йомшылан але изи чотан калыкын ассимиляцийжылан кӧра вот-вот йомшашлан шотлалтеш (мутлан, ирланд йылме, ирланд йылме да моло кельт йылме-влак).
Тыге,ЮНЕСКО Россий кумдыкышто 136 йылмын йомшашыж нерген увертарен[2].
Вес могырым, Европысо йылме сӱрет XX курымын кокымшо пелыштыже палынак пойдаралтын, кунам экономике да политике миграцийын лектышыжлан кӧра, европысо чыла гаяк эллаште манаш лиеш, нунын рӱдолаштышт, тӱнясе ятыр калыкын ойышт йоҥгаш тӱҥалын. Европын кугу мегаполисыштыже (Моско), тыгак Санкт-Петербургышто, кызытат украинла, молдаванла, киргизла, узбекла, таджикла, англичанла, французла, китайла, вьетнамла да эше ятыр моло йылман ой йоҥга. Германийыште турко йылмын улмыжо раш шижалтеш, Швецийыште да Францийыште — араб йылме, Лондонышто, пытартыш йодыштмаш дене келшышын 336 йылман калык-влак илат, мутлан: хинди, урду, гай тӱрлӧ африкан йылме уло. Но пешак чӱчкыдын кумшо эл гыч толшо мигрант-влаклан кӧра, верысе изи чотан калыкын автохтонн йылмыже ужде кодалтеш, молан манаш гын, мигрант-влак утларакшым экономике могыр гыч «пайдале», утларак виян йылмым веле кучылтыт, шке коклашташт шочмо йылмышт дене кутырат, моло йылмым шотыш огыт нал. Тыге, Ирландийыште мигрант-влакын толмышт ирланд йылмым англичан йылме дене важмалдыкын вашталта, а Финляндийыште — швед йылмым финн йылме алмашта.
Тачысе Европын йылме статистикыже
Европын эн кумдан шарлыше йылмылан (шочмо йылме семын кутырышын чотышт почеш) руш йылме шотлалтеш, географий могырым тыгак кумдык шотыштат (105 млн утла еҥ Российын европо ужашыштыже ила). 15 деч 40 млн. марте рушла кутырышо, тыгак кок йылме дене пайдаланыше Украиныште (2001 ийысе переписьыште 30 % калык руш йылмым шочмо йылме семын ончыктен), 6 гыч 10 млн марте Белоруссийыште (58% калык тудым 2001 ийысе переписьыште тӱҥ йылме семын ончыктен). Тичмаш ончалмаште 150 миллион европеец руш йылмым шочмо йылмылан шотла.
Умбакыже кугу кӱрылтыш дене немыч йылме — 95 миллион, француз йылме — 66 миллион, англичан йылме — 63 миллион, итальян йылме — 60 миллион, испан да польшо йылме — 40 миллион дене, украин йылме дене 25-30 миллион наре еҥ кутыра.
Тачысе вашталтыш-влак
Европеец-влак йот йылме семын тыгай йылме-влакым кучылтыт: англичан (38%), немыч (15%), француз (14%), руш (7%), испан (5%), итальянский (3%).
1980-ше ийла мучаш марте чапланыше, кокымшо верым налын шогышо руш йылме дек тӱткыш волен кайымеке, таче угыч у толкын нӧлталалтме шижалтеш, поснак Польшышто, Болгарийыште да моло элыште. Англичан йылме дене пытартыш ийлаште тугак шукын кутырат, немычла, французла, поснак итальянла кутырышо шагалемын, тунамак пеш чолган испанла кутырышо-влак ешаралтыт, изиш шагалрак португал йылме кучылталтеш.
Тошто семынак касвел да кечывалвел европеец-влак славян[3] да финн-угор йылме-влакым шагал тунемыт (руш йылме деч посна), финн-угор йылме-влак индоевропо йылме-влак дене родо-тукым кыл укелан кӧра нелылан шотлалтыт.
Тыгодым индоевропо огыл кугу чотан йылме-влак кумылым савырат: китай, араб, турко, корей йылме-влак.
Проблеме ден вашшогымаш
Йылмым тунемаш ӱжмӧ пашан кӱлешлыкшым шотыш налде, чӱчкыдынак экономике, поснак политке илыш чын йот йылмым тунемме нерген декларацийым мӧҥгештара. Тыге, а. о. Каталоний (Испаний) пеҥгыде административ йӧн дене каталоний йылмым каталонийла кутырышо, кутырыдымо-влак коклаштат арален коден. Ынде тиде автохтонн кундемыште кӱшыл шинчымашым англичанла налаш лиеш, но испанла ок лий, кеч испан йылме пӱтынь Испанийыште, тыгак Каталонийыште официал йылмылан шотлалтеш.
Тыгаяк сӱрет Бельгийысе Фландрийыште палдырна, тыште 1960-шо ийла мучаште ик франк йылман образованийын вертикальже тӱрыснек шалаталтын, но тыгодым француз йылме Бельгийысе королевствын кок официал йылмыж гыч иктыже улеш. Тидын годым Фландрийыште англичанла туныктымаш аралалт кодеш.
Палемдымаш
- ↑ European Year of Languages: Parliamentary Assembly Recommendation 1539 (2001). Дата обращения: 1 вӱдшор 2022. Архивировано 9 ага 2020 года.
- ↑ Интернет-журнал «Новая Политика» — ЮНЕСКО: 136 языков в России находятся на грани исчезновения. Архивировано 26 идым 2017 года.
- ↑ Ирена Братоев. СОЦИАЛЬНЫЙ ОПЫТ ПРИГРАНИЧЬЯ: ИССЛЕДОВАНИЕ ЕВРОРЕГИОНА НЕЙСЕ-НИСА-НЫССА Архивировано 25 идым 2010 года.
Кылвер-влак
- Европейский день языков Архивная копия от 26 кылме 2021 на Wayback Machine
- Проект Европейский День Языков