Юлысо Булгарий

РУВИКИ — эрыкан энциклопедий гыч материал
Исторический кугыжаныш
Юлысо Булгарий
Volga-Bulgaria.jpg
← Monogram of Kubrat.svg
Flag of the Mongol Empire.svg →
Рӱдӧ ола Булгар (X курым тӱҥалтыш [1] – X курымын 2-шо чырыкше. X курым[2]),
Биляр (100 тӱж.)[3] (X курымын 2-шо чырык [2] – XIII курым тӱҥалтыш)
Йылме булгар (тошто чуваш)[4], тюрк[~ 1]
Официал йылме булгар (тошто чуваш)
Религий тенгрианстве,
ислам (922 ий гыч)
Окса сум[5][6], динар[7]
Калык чот

2 млн.

булгар, сувар, эскел, барсил, баланджар
Вуйлатыме формо монархий
Эн кугу олала Биляр, Булгар, Сувар, Жукотин
Эмир
 • X курым Алмуш (икымше палыме)
Югылык
← Пеш Кугу Болгарий

Шӧртньӧ Орда →

Шӧртньӧ Ордан Булгар улусшо →
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Юлысо Булгарий (Ший Булгарий[8], Болгар ханстве[9], Булгар кугыжаныш, Юлысо-Чолманысе Болгарий[10][2]; суасла Идел буе Болгары, чуваш. Атӑлҫи́ Пӑлха́р, Нухрат Пӑлхар[8])[~ 2] — X гыч XIII курым йотке Кокла Юлышто да Чолман бассейныште лийше историеш кодшо кугыжаныш.

Историй

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Кокла Юлкундемын историйыштыже тудым чумырымо шот дене Булгарий деч ончычсо жапым (VIII курым марте), эр Булгарий пагытым (VIII—X курым), Булгар кугыжанышын вияҥме да тӱзланыме жапшым (XI курым — XIII курымын тӱҥалтыш кумшо ужашыже) да Шӧртньӧ Орда саманым (XIII курым — XV курым покшел) ойырат[11].

Монгол-влакын керылт пурымышт марте[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

VII курымын кокымшо пелыштыже орда тӱшка гыч иктыже, утларакшым кутригур тукым-влак гыч улшо, Котрагын вуйлатымыж почеш Пеш Кугу Булгарий мландын Азов пеленысе кундемже гыч йӱдвелыш тарванен да Кокла Юл ден Чолман кундемеш верланен, тӱҥ шотышто финн-угор тукым-влак коклаште шаланен.

Куатле сарзе организациян булгар-шамыч балт-славян племя-влакым («Именьковысо культур» годсо калыкым) эркын-эркын шыгыремден луктыныт але сеҥен налыныт, шке йымакышт баланджар, барсил, савир, эсегелей, билер-влакым да моло тюрк ден финн-угор йылман тукым-влакым шке йымакышт темдалыныт. Тыге VIII курымышто Кокла Юлкундемыште булгар тукым-влакын ушемышт шочеш, варажым тудо Юлысо Булгарийыш савырна. Варарак Юлысо Булгарийыште илыше-влак коклашке огуз-печенег да кипчак тукым-влакын, тыгак пошкудо калык-влакын (буртас, маджар, мурома да молынат) посна тӱшкашт пуреныт.

922 ийыште йылтывар Алмуш, хазар-влак ваштареш сарзе полышым кычалын, — нунын вуйлатышышт иудаизм велан лийыныт, — Багдад гыч посольствым ӱжеш, ханафит шотан исламым кугыжаныш религий шотеш официальнын увертара да эмиры титул ден Джафар ибн Абдалллах лӱмым налеш[12]. Туге гынат «Вираг кугыжан» вуйлатымыж почеш Саван «еҥ-влак» (йымалан улшо тукым, клан)[13], очыни, тидын шотышто келшыдымыштым ончыктеныт («тореш лийыныт»), тыге болгар аристократийлан кӧра кок партийлан шелалтын (кокымшыжым «Аскал кугыжа» вуйлатен). Алмушын (керде дене руалаш) лӱдыктымыжӧ деч вара икымше партият кид йымак логалын. Очыни, Юлысо Булгарийыште Алмуш йылтывар (хакан деч ӱлнысӧ икымше тошкалтыш) деч вара Саван титулан (хакан деч вӱлнысӧ кокымшо тошкалтыш) Вираг «Кугыжа» кокымшо айдеме лийын. Тылеч посна, пале: «Алмуш кугыжан» шке тукымжо дене «тудын кид йымалнысе ныл кугыжа лийын», нуныштынат кид йымалнышт шке тукымышт лийын, тидыже кугыжанышын структуржылан да «Булгар» — «вич ужаш» — лӱмын лекмыжын ик теорийже дене келшен толеш[14]. Каласыме событий ден факт-влак Юлышко Багдад гыч толын коштшо-влак коклаште лийше Ахмеда Ибн Фадланын возымашлаштыже сералтын[15].

Князь Владимирыр Юлысо булгар-влак дене 985 ийыште тыныслык ойпидышым ыштымыже. Радзивилын кидвозышыжо гыч XV курым мучашысе миниатюр

Алмуш деч вара тудын эргыже Микаил ибн Джагфар, а вара Абдуллах ибн Микаил уныкаже вуйлатеныт[16].

965 ийыште, Хазарысе каганатын сӱмырлымекше, ондак тудлан вассал улшо Булгарий тӱрыснек эрыкан лийын, но тудо ийлаште (964—969) Киевысе князь Святослав Игоревичын эрвел походшо деч вара эҥгекыш логалын.

X курым мучко кугезе руш кугыжанышын князьше-влак Юлысо-Чолманысе Булгарийыш коштыныт. Эртакак лӱдыкшӧ лектын шогымаш булгар-влакым кугыжанышын рӱдолажым Чолман вес могырысо рӱдӧ ужашыш — Биляр олашке — кусараш таратен.

985 ийыште Киевысе князь Владимир Святославич торк-влак дене иквереш Булгарийыш сарзе походым ыштен да тудын дене тынысле ойпидышым кылден[~ 3].

Булгар кугыжаныш да йыгыре улшо кугыжаныш-влак, 1025

986 ийыште Юлысо Булгарий гыч посольство Киевыш князь Владимирын вуйлатымыже дене киевлян-влак булгар-влак деч мусульман верам налышт манын темлымаш дене толын коштын.

1006 ийыште Русь ден Юлысо Булгарий коклаште торгайыме шотышто ойпидышым ыштыме: булгар купеч-влак Юл ден Окаште, а Русьысо купеч-влак Булгарийыште эрык дене торгаен кертыныт. 1088 ийыште Чолманысе булгар-влак кӱчык жаплан Муромым руалтен налыныт. 1107 ийыште Юлысо булгар-влак Суздальым йыр авыреныт да налыныт.

Болгар-влак Пеш Кугу князь Юрийым пӧлек дене тыныслан таратат, 1219 ий

1120 ийыште Юрий Долгорукий ачажын кӱштымыж почеш половец-влак дене иквереш Юлысо Булгарийыш сарзе походым чумырен. 1164 ий кеҥежым Андрей Боголюбский Муромысо князь Юрий Владимирович дене пырля Булгарийыш коштын: Болгар олам (руш курымсерышлаште Бряхимов семын палыме) руалтен налме. 1172 ийыште Боголюбский Чолманысе булгар-влак ӱмбак коштын. 1184 ийыште Всеволод Кугу Пыжаш да Киевысе пеш кугу князь Святослав Всеволодович Юлысо булгар-влак дене кредалыныт. 1186 ийыште Всеволод Кугу Пыжаш Юлысо булгар-влак ӱмбак адакат сарзывийым колтен.

1217–1219 ийлаште булгар-влак Унжа ден Устюгым руалтен налыныт. Вашеш Ростовысо, Суздальысе да Муромысо полк-влак Владимирысе князь Святослав Всеволодвочиын изажын командоватлыме почеш Ошель лӱман кугу олам налыныт, толеныт да йӱлатеныт. 1221 ийыште Городец олаште Владимирысе княжестве ден Юлысо Булгарий коклаште куд ийлан, 1229 ийыште Кореневыште эше куд ий жаплан тыныслык нерген кидпалым пыштыме.

Монгол-влакын керылт пурымышт

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

1223 ийыште, Калкыште кредалме деч вара, монгол сарзывий Юлысо булгар-влакын мландышт гоч эрвелыш каен да булгар-влакын сарзывийышт дене тӱрыснек кырен шалаталтын[17]. Тиде сеҥалтмаш, 1221 ийыште Перван воктене сеҥалтмаш семынак, монгол армийын сеҥен толмо фонышто 1260 ийыште Айн-Джалут воктен сеҥалтмешкыже ойыртем семын лийын. 1229 ийыште булгар ден половец-влакым Яик (Урал) эҥер воктен монгол-влак кырен шалатеныт. 1232 ийыште монгол-влак ынде Чолманыш Жукоть эҥерын йоген пурымо верже мартеат шуыныт.

1236 ийыште Субэдейын вуйлатыме монгол армий пӱтынь Юлысо-Чолманысе Болгарийым йорлештарен[~ 4].

1220—1240-ше ийлаште пеш чот кредалме деч вара монгол-татар-влак Юлысо Булгарийым сеҥен налыныт да, изишак автономийым арален коден, Джучи Улусыш (Шӧртньӧ Ордаш) пурталтын, тудын икымше рӱдолаже (XIII курымышто), политик да торгайыме-ремесленный рӱдыжӧ Болгар ола лийын. Булгар культур Шӧртньӧ Ордан эн кӱлешан компонентше лийын. Булгар князь-влак шке мландыштым тӱҥ шотышто Виче ден Чолман кундемлаште кумдаҥденыт. XIII курымын 2-шо пелыштыже — XIV курымлаште тӱҥ калык Чолман шеҥгеч Чолман ончык куснен. Юлысо Булгарий кӧргыштӧ Озаҥ, Булгар, Жукотин да моло княжестве-влак ойыралт лектыныт. Шӧртньӧ Орда ышталтмек, булгар-влак (болгар-влак) кызытсе татар, башкир да чуваш-влакын этногенезыштышт ик компонент лийыныт.

XIV-XV курым-влак[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

XIV курымышто Юлысо Булгарийын экономике да политике нӧлталтмашыже булгар олалашке нунын шке коклаштышт кредал шогымо жапыште Шӧртнӧ Ордан ханыштын керылтмышт, руш князь-влакын походышт (1360 гыч), Тимурын керылт пурымыжо (очыни, 1390-ше ийла кыд.), ушкуйник-влакын кержалтмышт дене чарнен шогалын.

М. Г. Худяковын шонымаштыже, ончычсо Булгарийым уэш пӧртылташ ӱшанлан мучашым Булгар олам руш ушкуйник-влакын — толымо дене толашыше Новгородысо отряд-влакын — агымышт ыштен[18].

Варажым булгар-влак Иске-Озаҥыште пытартыш рӱдола дене шке кугыжанышыштым уэш пӧртылтеныт[19]. XV курымышто Юлысо булгар-влакын у культур-политике рӱдерышт да кусарыме рӱдолашт Озаҥ лийын. 1438-ше ийыште Улу-Мухаммедын вуйлатымыже почеш чингизид-влак тукымын толмыжо дене Озаҥ ханстве ышталтын[20].

Территорий да административный чоҥалтмаш

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Территорий[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Араб ден перс географ-влак булгар элым ислам тӱняште эн йӱдвеллан шотленыт. Перс шанчызе Ибн-Русте шкенжын 903–913 ийлаште ямдылыме «Шергакан поянлык» энциклопедийыштыже тудын кушто верланымыже нерген тыгай уверым пуа: «Болгар мланде буртас-влакын мландышт дене йыгыре. Болгар-влак эҥер воктене илат, тудыжо Хазар (Каспий) теҥызыш йоген пура да Итиль (Юл) маналтеш»[21].

Араб географ Ал-Истахри да варасе автор-влак Булгарийын кечывалвел-эрвел чекше нерген утларак раш информацийым пуат, тудым Урал эҥер марте шуктат[22]. Х–XI курымласе южо мусульман географ-влак увертарат: Булгарий славян-влакын илыме мланде деч эрвелнырак верланен. Элын йӱдвел да кечывалвел тӱржӧ нерген чын информаций уке, южо автор, мутлан, ал-Гарнати (XII курым), воза: булгар-влак Ӱлыл Юлыштат илат. Кокла курымласе возен кодымаште автор-влак, Юлысо Булгарийын чекшым сӱретлен возышыштла, мо нерген ойлат, умылаш йӧсӧ. Раш огыл, возымашлаште булгар-влакын гына илыме кумдык нерген ойлалтеш але, булгар мландын тӱржым палемдышыштла, автор-влак ик верыште пеле верланыше калыкын кусныл коштмо кундемышт нерген але Булгарийын экономике да политике кӱлешлыкышкыже пурышо мланде нерген возат.

Булгар Кугыжанышын картше

Археологий шарныктыш-влакын верланымышт Юлысо Булгарийын мландыжым тӱҥ шотышто палаш йӧным ышта. Тидын шотышто кугу пашам совет археолог Р. Г. Фахрутдинов ыштен, тудо 1960—1970-ше ийлаште булгар жапысе археологий шарныктыш-влакым пален налаш да картышке пышташ тӱҥалын. Булгар жапысе тӱҥ шарныктыш-влак кызытсе Татарстанын, Ульяновск, Самара, Пенза областьлан да Чувашийын мландыштышт улыт.

Кызытсе жаплан Х–XIV курымласе 2 тӱжем утла булгар шарныктыш-влакым пален налме. Нунын коклаште 190 ола да 900 утла илем уло. Ятырже монгол деч ончычсо жаплан келшат — 170 ола да 700 утла илем. Булгар жапысе шарныктышын тӱҥ ужашышт Татарстан кундемыште верланен. Моло регионлаште тыгай шарныктыш ятырлан шагалрак: Ульяновск областьыште — 200 наре, Самара областьыште — 160 чоло, Чувашийыште — 70 чоло, Пенза областьыште — 70 чоло.

Возен кодымо да археологий увертарымашлан эҥертен, тӱрлӧ автор-влак Юлысо Булгарийын чекшым тӱрлӧ семын палемдат. Трдиций почеш Юлысо Булгарийын мландыже Кокла Юлкундемын мландыжым: Чолман ончылсо, Чолман вес велнысе да Юл ончылсо мландым — авалтен манын шотлалтеш. А. Х. Халиков ден Е. П. Казаков тыге шотлат: Булгарийын йӱдвел чекше Чолман эҥерын пурла серже мучко, касвелсыже Свияге эҥер кундемыште, эрвелсыже Чистополь-Билярс линий дене але Шишма эҥер дене, кечывалвелсыже Самарысе Йоҥеж кундемыште эртен. Хузин Ф. Ш. йӱдвел чек семын Казанке эҥерым, кечывалвелсыжлан — Самарысе Йоҥежым, касвелсыжлан Сура эҥерым да эрвелсыжлан да кечывалвел-эрвелсыжлан Ош Виче ден Урал эҥерым палемда.

Южо шымлызе, мутлан, М. З. Закиев, Юлысо Булгарий утларак кугу кумдыкышто верланен улмаш манын шотлат: касвел чек, нунын шонымаштышт, Акрет Русьын чекше дене иктеш толыт, эрвел чекше Иртыш, Обь, Енисей, эҥерла кундемыште улыт, кечывалвел да кечывалвел-эрвел чекше Хорезм ден Кавказ тупрӱдын йӱдвел-касвел ден йӱдвел кундемлашт дене палемдалтеш, а йӱдвелсыже Карскысе теҥыз деке лектеш.

Административный шот ышталтмаш

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Кугыжанышын икымше рӱдолаже Булгар ола (Пеш Кугу Болгар) лийын, Озаҥ деч 140 меҥгылан кечывалвелнырак, кызытсе Болгар ола.

Моло кугу ола-влак — Биляр (кушко XII курымышто Булгарым руш мланде велым керылт пурымашлан да толымашлан кӧра рӱдола кусаралтын), Сувар, Джукетау («Писте курык»), Ошель (Ашлы), Кашан, Керменчук, Муромысо изола, Золотарёвысо ола да тулеч молат — Юлысо Болгарий жапысе (1236 ийыште монгол-влакын керылт пурымышт деч ончычсо) шарныктыш улыт. Моло археологий шарныктыш-влак, мутлан, Сарай-аль-Махрус (Астрахань область), Сарай аль-Джадит (Волгоград область), Мадхжар (Ставрополь кундем), Кокрятысе ола, Кременковысо илем, Тошто Алейкинысе ола, У Беденьговысо ола, Йошкар Сюндюкысо I ола да Йошкар Сюндюкысо II ола (Ульяновск область), Искер (Тюмень область), Курмыш (Угарман область), Увек (Саратов область), Аффкул (Пермь кундем), Наровчат (Пенза область) да молат булгар калыкын культур поянлыкшын памятникшылан шарныктышыжлан шотлалтыт.

Юл Булгарийысе тукым-влак

Калык

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Тукым-влак[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Юлысо Булгарийыште Пеш Кугу Булгарийын шаланымекше икмыняр толкын дене (VII курымын 2-шо пелыштыже да варарак) толшо булгар да моло тюрк йылман тукым-влак, тыгак Чолман воктенысе финн-угор-влак (ломоват культурым, неволин, постпетрогром, чиялик да моло археологий культурым нумалше-влак) да, можыч, Кокла Юлкундемыште да Ӱлыл Чолман кундемыште кодшо (именьков культур) праславян калык иленыт[2].

Юлысо Булгарийыште илыше калык тӱҥ шотышто тюрк йылман племена-влак лийыныт. Тыгай племена-влак нерген икымше увер-влакым Ибн Русте пуа. Тудо увертара: «болгар-влак кум тӱшкалан шелалтыт: иктыже берсула маналтеш, весыже — эсгель, а кумшыжо — болгар». Нине племена-влак «Худуд ал-Аламан» авторжынат ушештаралтеш: «бахдула, ишкиль да булгар». Ибн Руст да моло автор-влакат баранджар да Аскал кугыжа нерген увертарыше Ибн Фадланын возымашлаже гыч уверым кондат да нуным пеш чынжак огыт умылтаре. X курымын кокымшо пелыштыже нине этноним-влак кокла гыч «булгар» манме гына умбакыже кодеш. Лачшымак булгар деч посна армян ден рус-влакын кугу илемышт лийыныт[23][24].

IX-Х курымласе возен кодымашлаште хан Алмушын (Альмасын) чумырымо булгар племена-влакым каласыме — тиде болгар-влак (берсула, эсегель, болгар племена-влак), эсегель, бажяняк, суваз, мадьяр-тюрк, баранжар, гуз, башхарт[2].

Юлысо Булгарийыште мыняр калык илыме нерген раш увер уке. Ал-Балхи веле ушештара: Булгар ден Суварыште кажныштыже 10 тӱжем дене калык илен. Историк В. П. Алексеевын лишкырак да, векат, кугемден шотлымаштыже Юлысо Булгарийыште калык чо 1,5–2 млн еҥыш шуын кертын.

Религий-влак[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Почто марке. Юлысо Булгарийын исламым налмыжлан 1100 ий

Х курым тӱҥалтыште булгар йылтывар Алмуш ханафит шотан исламым налын. Чий йӱла дене тойымо вер-влак ял шотан илемлаште веле огыл, южо ола кундемлаштат вашлиялтыт.

Исламым налме шотышто князь Вырагын вуйлатыме сувар (саваз, саван) кланын келшыдымашым луктын ончыктымыж деч вара болгар аристократий кок партийлан шелалтын (кокымшыжым князь Аскал вуйлатен). Хан Алмушын лӱдыктымыж деч вара («керде дене руал пушташ») Аскалын партийжат шып лийын да исламым налын. Тыге Юлысо Булгарийыште мечетьым чоҥаш да службым эртараш тӱҥалыныт. Ибн Фадланлан келшышын, тудын жапыште чыла болгарак исламым налын огыт, а лачак болгар тукым, баланджар да сувар племенан ужашыже — сувар тукымын вес ужашыже шкенжын Выраг князьше дене пырля исламым налаш тореш лийын да эркын-эркын Юлын пурла велкыже каяш тӱҥалын. Багдад гыч путешественник возен[25]: Юлысо Булгарийыште чий вера верч чот шогышо илыше-влак кокла шукышт Юл вес могырыш вонченыт: кечывалвелыш йогышо Юл ден йӱдвелыш йоген кайыше Свияге кокласе аҥысыр аҥаште чий веран сувар-влак верланеныт, нуно кызытсе чуваш нацийлан негыз лийыныт[26][27].

Йылме[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Шкевуя кугыжанышын улмыж жап дене кылдалтше, юл-булгар йылмым вик идентифицироватлаш йӧным пуышо возымаш-влак аралалт кодын огытыл, але, рашракше, шагал аралалт кодыныт. Мемнан жап марте Юлысо Булгарийын ончычсо мландыштыже араб графике дене возымо XIII—XIV курымласе эпитафий-влак веле толын шуыныт, нуным, шонаш лиеш, юлысо булгар-влак коденыт[28]. Нуным лончылымаш ончыкта: Юлысо Булгарийыште иканаште кок тӱрлӧ (тюрк) йылме кучылталт кертыныт («З-Ш») типан да «Р-Л» типан). Шӱгар ӱмбак 1-ше стилян возымаш «З-Ш» типан тюрк йылме дене сералтын, тудо, моло деч посна, тошто татар йылме декат лишыл. Шӱгар ӱмбак 2-шо стилян утларак шуко возымаш (90 %[29]) «Р-Л» йылме дене сералтыныт, тудо чуваш йылме дене икгай, — да лачшымак тудо кызыт шанче тӱняште, лишыл родо-тукымлык-влак дене пырля, булгар йылме маналтеш[30]. Тиде татлан ондакысе эн чот палыме кӱ шӱгар ӱмбал (1271 ий) кӱ шӱгарласе источникыште (1271 ий) «З-Ш» типан йылме дене возымо 1-ше шарныктыш улеш, а пытартышыже (1358 ий) — «Р-Л» типан йылме дене возымо 2-шо стилян шарныктыш радамыш пура[29].

Кокла курымласе историк ден филолог-влак хазар йылмын булгар-влакын йылмышт (аль-Истахри) ден печенег-влакын (Махмуд Кашгари) йылмышт дене лишыл улмыжым палемденыт. Татищевын[31] тыгай корныжо-влакым муына: «Ачий ден иза-шольо, нине болгар-влак мемнан пошкудына улыт, нуно пеш поян да виян улыт, кызыт Юл да Ока дене толыныт, имнян кугу сарзывийышт дене ятыр олам толен пытареныт, калыкым нимучашдымын руалтеныт, нунылан мый шкетын торешланен ом керт… Половец-влакым ынем ӱж, молан манаш гын нуно болгар-влакын йылмышт да тукымышт дене икте улыт…».

Булгар-влакын возыктышышт, кузе серен кодымаш-влак ончыктат, кум тӱрлылыкым чытен лектын. Икымше, чыла тюрк калык-влакын семынак, — рунический. Рунический серымашын шарлымыже нерген Дунайысе Болгарий деч аралалт кодшо шарныктыш-влак гычат ужаш лиеш. Исламым налмеке, 922 ий гыч, араб графике шарлаш тӱҥалеш. Араб возыктышымат, рунический возыктышымат (акрет болгар)[32] (IX—Х курым) кучылтмо увер-влак улыт. Ислам вияҥше возыктышан религий лийын. Варарак, векат, Шӧртньӧ Орда пагытыште, уйгур возыктыш кучылталташ тӱҥалеш[33].

Экономике

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
Микаил ибн Джафарын дирхамже. Кугыжаныш Эрмитажын экспозицийже
Мумин ибн аль-Хасанын дирхамже. Кугыжаныш Эрмитажын экспозицийже

X курымлан вольыкым поктен коштмо паша дене тыршыше булгар-влак ик верыште илыме йӧныш кусненыт. Озанлыкын негызше плуг дене куралме мланде паша да вольыкым кӱтӱштӧ коштыктен, вӱташте шогыктен ончымо паша лийын.

Монгол-влак деч ончычсо пагытыште Булгарийын экономикыже тӱрлӧ йыжыҥан улмаш, негызше, эн ончычак, тудо жаплан палынак вияҥше мланде сомылан ден вольык ончымо сомылан ялозанлык, кидпашам ыштымаш, торгайымаш, сонар да кол кучымаш лийын.

Юлысо Булгарийын ял озанлыкыштыже эн кӱлешан верым мланде паша налын. Тидлан Юл-Чолман кундемысе игечат полшен. Мланде пашан кугу рольжо тудо жапысе возен кодымашлаштат палемдалтын.

Юлысо Булгарий кресаньык-влак пундашдыме пеш тыглай шога дене куралыныт, тудым варажым мунчалтен кайышан шога шыгыремден луктын. Пытартышыж гыч у сынан куралме тарман — неле плуг — лектын, тудо кӱшыл кашым савырен да рокым пушкыдемден (XI—XII курым). Плугым юл булгар ден эрвел славян-влак пырля шонен луктыныт, вет нунын коклаште кыл пеш чак лийын. Чуваш-влакын варарак ыштыме акапуç ден татар-влакын сабан манмышт тиде тарманым уэмдымаш лиеш. Юлысо Булгарий мландыште шогавуй (чуваш. сухапуç, суасла сука) XII курым мучаш — XIII курым тӱҥалтыш деч вара огыл шарлен.

Мланде паша кугыжанышлан пырчым шкаланже ситараш йӧным пуэн, тыгак экспортланат кугу куатым ыштен. Булгар-влак киндым Русь дене торгаеныт, тидын нерген «Жаплык идалык повестят» каласа, тушто 1024 ийыште шужен илыме годым Суздаль гыч «Болгарышке каеныт да шурным конденыт да тыге илен кодыныт» манын ойлалтеш.

Х курым тӱҥалтыште булгар йылтывар Алмушын исламым налмыже деч вара ший окса-влакым таптен лукмо. Оксам Булгарыште да Суварыште пӱтынь X курым мучко луктыныт, пытартыш оксаже мусульман кечышотышто 387 ий (997/998 ийла) дене палемдалтеш[12].

Тыгак ончо

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Палемдымаш

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
Умылтарымаш
  1. ↑ Название литературного языка XI—XIV веков, употреблявшегося в Дешт-и-Кипчак и Среднем Поволжье; сложился на базе хорезмско-тюркского литературного языка и местных диалектов. От поволжского тюрки развился старотатарский литературный язык. ТЭС — С. 440.
  2. ↑ Вариации корневого звука О или У зависят от особенностей различных языков. В оригинале корневой звук гласной буквы после Б звучал как нечто среднее между гласной Ъ в болгарском языке, приглушенным У и О. Современные болгары называют себя българи, используя гласную Ъ. Название булгары употребляли византийские греки, описавшие этот период истории в письменных источниках. Название болгары употребляли русские летописцы, описавшие военные походы русских князей на Волжскую Булгарию в существующих древнерусских летописных сводах.
  3. ↑ "Иде Володимиръ на Болъгары съ Добрынею, уемъ своимъ, в лодьяхъ, а торкы берегомъ приведе на конехъ. И тако побѣди болгары. И рече Добърыня Володимиру: «Съглядахъ колодникъ, и суть вси в сапозѣхъ. Симъ дани намъ не платити, поидевѣ искать лапотникъ. И сътвори миръ Володимиръ с болгары, и ротѣ заходиша межи собою, и рѣша болгаре: „Толи не буди мира межи нами, оли же камень начнеть плавати, а хмель грязнути“. И приде Владимиръ къ Киеву». (ПВЛ, с.59)
  4. ↑ Тоє же осени придоша с восточнıх стран в Болгарьскую землю безбожнии Татари и взяша славнıи Великıи город Болгарьскıи и избиша оружьєм и старца и до юнаго и до сущаго младенца и взяша товара множество а город их пожгоша огнём и всю землю их плениша. (Полное собрание русских летописей: Т. 1, с. 460).
Важ
  1. ↑ Болгар / Н. А. Кокорина, С. В. Кузьминых, Р. А. Силантьев // «Банкетная кампания» 1904 — Большой Иргиз. — М. : Большая российская энциклопедия, 2005. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 3). — ISBN 5-85270-331-1.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 Булгария Волжско-Камская / Кокорина Н. А., Кузьминых С. В. // Большой Кавказ — Великий канал. — М. : Большая российская энциклопедия, 2006. — С. 331—332. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 4). — ISBN 5-85270-333-8.
  3. ↑ Халиков А. Х. Татарский народ и его предки. — Казань: Татарское книжное издательство, 1989. — С. 93.
  4. ↑ Каховский В. Ф., Иванов В. П., Димитриев В. Д. Болгары // Электронная Чувашская энциклопедия. — Дата обращения: 13.07.2020.
  5. ↑ Сум // ТЭС. — С. 548.
  6. ↑ Суваро-булгарские традиции чеканки собственных монет и разнотипных подражаний // Государственность восточных булгар IX—XIII веков / Материалы международной конференции «Государственность восточных булгар VII—XIII веков»: Чебоксары, 2—3 декабря 2011 г. / Сост. и научн. ред. Д. Ф. Мадуров. — Чебоксары: Таус, 2012. — С. 96.
  7. ↑ Динар: Как средство торговли среди ряда мусульманских стран // ТЭС. — С. 176.
  8. ↑ 1 2 Мадуров Д. Ф. Серебряная Булгария: Основные вехи истории. — СПб.: Алетейя, 2018. — 264 с.
  9. ↑  (недоступная ссылка — [http://malayaencyklopediya.com/tom10/16.php Малая советская энциклопедия история])
  10. ↑ Кышкар:БСЭ2
  11. ↑ Иванов В. П., Матвеев Г. Б. История Чувашского края. — Чебоксары: Чувашское книжное издательство, 1995.
  12. ↑ 1 2 Экономические контакты и монетная чеканка в Восточной Европе X — начала XI в. Архивысе копий 13 вӱдшор 2008 гыч — статья А. А. Молчанова в трудах конференции 1999 г.
  13. ↑ Дыбо А. В. Хронология тюркских языков и лингвистические контакты ранних тюрков. — 1999.
  14. ↑ Фёдоров О. А. Некоторые вопросы из истории гунн. — 2011.
  15. ↑ Ибн-Фадлан. «Записка» о путешествии на Волгу Архивысе копий 19 пеледыш 2012 гыч.
  16. ↑ История Татарстана: учебное пособие / Ф. Х. Хузин, И. А. Гилязов, В. И. Пискарёв, Б. Ф. Султанбеков, Л. А. Харисова, А. А. Иванов, А. Г. Галлямова. — § 6. Образование Булгарского государства. Архивысе копий 10 вӱдшор 2013 гыч
  17. ↑ Фахрутдинов Р. Г. Очерки по истории Волжской Булгарии. — М.: Наука, 1984.
  18. ↑ Худяков М. Очерки по истории Казанского ханства. Инсан. 1991
  19. ↑ Бурханов, 2002, с. 5.
  20. ↑ Смирнов, 1951, с. 61—63.
  21. ↑ Хвольсон Д. А. Известия о хозарах, буртасах, болгарах, мадьярах, славянах и руссах Абу-Али Ахмеда бен Омар Ибн-Даста неизвестного доселе арабского писателя начала X века, по рукописи Британского Музея; первый раз издал, перевел и объяснил Д. А. Хвольсон. — СПб., 1869, с. 22.
  22. ↑ Болгария Волжско-Камская // Бари — Браслет. — М. : Советская энциклопедия, 1970. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 3).
  23. ↑ Бартольд В. В. Арабские известия о Руссах / Советское востокове дение, т. I., 1940
  24. ↑ Смирнов А. П. К вопросу о происхождении татар Поволжья. / Советская этнография. 1946. № 3. стр. 37-50.
  25. ↑ Мухамадеев А. Р. Объединительная политика Алмыша и суварский фактор // Гасырлар авазы - Эхо веков. — 2014. — Вып. 3—4. — С. 3–10. — ISSN 2073-7475.
  26. ↑ Энциклопедия | Сувары. www.enc.cap.ru. Дата обращения: 26 ага 2022. Архивировано 31 ӱярня 2016 года.
  27. ↑ Источник. Дата обращения: 8 пеледыш 2020. Архивировано из оригинала 13 сӱрем 2018 года.
  28. ↑ Ашмарин Н. И. Болгары и чуваши. — Казань, 1902.
  29. ↑ 1 2 Г.В. Юсупов. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику.. — Издательство Академии наук СССР, 1960.
  30. ↑ Точка зрения. Олег Мудрак о булгарском языке. Архивысе копий 2 шыжа 2017 гыч — сайт Чувашского гуманитарного института.
  31. ↑ Татищева. Дата обращения: 24 ӱярня 2019. Архивировано 27 ӱярня 2019 года.
  32. ↑ Владимиров Г. Великата България на Волга през средните векове // Studia Slavica Academiae Scientiarum Hungaricae. — 2021-12-08. — Т. 65, вып. 1. — С. 235–236. — ISSN 1588-290X 0039-3363, 1588-290X. — doi:10.1556/060.2020.00016.
  33. ↑ Мухаметшин А. Г. О письменности Волжской Булгарии (русский) // Восточный Свет. — 2005. — № 4.

Литератур

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Кылвер-влак

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
"https://mhr.ruwiki.ru/w/index.php?title=Юлысо_Булгарий&oldid=613160" гыч налме