Шифроватлышын кечыже

Шифроватлышын кечыже
Шифроватлышын кечыже
	; «Фиалка» лӱман шифроватлыше машина
Тӱрлылык	Профессионал
Ышталтын	1921 ий 5 ага
Палемдат	ий еда
Кече	5 ага
Кылдалтын	Россий ФСБ дене

Шифроватлышын кечыже, тыгак Россий криптографий службын кечыже — лӱмын ыштыме службо пашаеҥ-влакын профессионал пайремышт, нуно информаций-телекоммуникаций кышкарыште, шифр дене лӱмын ыштыме кыл кучымо йӧным аралат. Пайрем официал шотан огыл; 1921 ий 5 майыште службым ыштыме кече дене келшышын палемдалтеш.

Историй

1921 ий 5 майыште РСФСР калык комиссар-влак каҥышын пунчалже дене ВЧК пелен криптографий дене пашам ыштыше лӱмын ыштыме пӧлка почылтын. Пӧлкан пашажым ойыртемалтше да кӱлешан улмыжлан кӧра Политбюро виктарен^[1].

Южгунам кечышот радамыште шифроватлышын кечыжым 13 ноябрьыште палемдат. Тиде Реввоенсоветын 1918 ий [[13 кылме|13 ноябрьысеъъ «Пӱтынь Российысе Тӱҥ штабысе шотаҥдарыше управленийжын Шифроватлыше пӧлкажым ыштыме нерген» приказше дене кылдалтын. Туге гынат 1921 ий марте кучылтмо шифр-влак пеш тыглай лийыныт да тушман куштылгын тудым лудын. Лӱмын ыштыме пӧлкан пашажфым у кӱкшытыш нӧлталыныт, лачак тиде пагыт гыч Российын кызытсе шифроватлыше службыжын тӱҥалтышыже лийын^[1].

1929 ий 15 ноябрьыште «РККА вуйлатыше радамжым саемден туныктымо курс ышталтын, варажым тиде школ шифроватлыше офицер-влакым ямдылыме шотышто кӱшыл сарзе училищылан негыз лийын^[1].

1931 ийыште шифроватлыме службо «8-ше пӧлка» лӱм дене палемдалтын. Тудын пелен технике лабораторий почылтын, 1932 ийыште инженер Иван Волоскан вуйлатымыж дене «М-100» икымше совте шифр машинам шонен муыныт, тудын пашам ыштыме принципше XXI курым тӱҥалтышлан ик эн кӱлешан улеш. 1930 ийлаште армийысе криптограф-влакым ямдылыме шотышто кугу программым илышыш шыҥдараш пижыныт^[2].

Кугу Ачамланде сар тӱҥалмек, пленнысе немыч специалист-влак тыге ойленыт: совет криптограммым нуно лудын кертын огытыл да 1942 ий гыч нуным кучен кертын огытыл. Гитлер посна кӱштыкшӧ дене Совет шифроватлышым але шифроватлыме техникым налын кертше еҥлан Кӱртньӧ ыресым, канышым, Берлиныште пашам, да Крымыште мландым пуаш сӧрен. Награде кучыкталтде кодын^[3].

1941 ий гыч 1945 ий марте совет специалист-влак 1,6 миллион утла шифрограммым колтеныт, телеграммым колтымо чот ик суткаште 1,5 тӱжем телеграммыш шуын. Вич тӱжем наре шифроватлыше салтакым ямдылыме да фронтыш колтымо^[2].

Шифр пашам вияҥден колтымаште ХХ курым кыдалне ЭВМ пеш сай шӱкалтышым пуэн^[4]. Криптографий йӧн-влакым варажым чурийым палыме, уверым пуымо каналым аралымаште, электрон документ-влакым копироватлыме деч аралыме да т. м. пашаште кучылтыныт. Тычысе шифроватлыше-влакын пашашт — кугыжаныш кӱкшытан чыла уверым, чыла информаций-коммуникаций кышкарлаште пеш ӱшанлын аралымаш^[5].

Тунемме заведений

Российысе ФСБ академийын криптографий, кыл да информатике институтшо
С. М. Штеменко лӱмеш Краснодарысе кӱшыл сарзе училище

Кумдан палыме шифровалщик-влак

1930 ий 29 июньышто инженер-конструктор Иван Волосок РККА-н шанче мутланымаштыже икымше гана шифр машинам ыштыме теорий негызым темлен. Варажым лачак тудо шифроватлыме да кодироватлыше шкешотын принцип негызеш ыштыме у техникым темлен. Волосоклан диссертацийым аралыме деч поснак Технике шанчын кандидатше степень лӱмым пуымо.
СССР-ыште кӱшыл шинчымашан, шифроватлыше офицер Михаил Козлов лийын. Генерал штабыш самырык офицерым Иван Волосок ӱжын, тудын поснак конструктор пашалан усталыкшым шижын шуктен. 8-ше штабын конструктор бюрон пашаж деч посна Козлов ончыкылык шифроватлыше-влакым ямдылаш науко йӧн-влакым рашемден. 1968 ийыште 40 ий служитлыме деч вара сулен налме канышыш каен.
1938 ий гыч 8 пӧлкам Пётр Белюсов вуйлатен, тиде верыште 1961 ий марте шоген. Тудоиде икымше совет шифроватлыше да кодироватлыше машина-влакым ыштышше виян констурктор-влак тӱшкам чумырен. Тиде И. П. Волосок , П. А.Судаков, В. Н.Рытов, П. И.Строителев, Н. И. Гусев, Н. М. Шарыгин, М. С. Козлов. Вараже нуно чыланат кугыжаныш премий да орден дене суапландаралтыныт^[6].

Тыгак ончо

Криптографий
Кугыжан Российыште криптографий
Криптографий историй

Палемдымаш

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Юферев Сергей. День шифровальщика в России (неопр.). Военное обозрение (5 ага 2019). Дата обращения: 23 вӱдшор 2024.
↑ ^2,0 ^2,1 День шифровальщика в России: Когда установили праздник (неопр.). Новая Сибирь (22 вӱдшор 2022). Дата обращения: 23 вӱдшор 2024.
↑ Токарева Наталья Николаевна. Об истории криптографии в России // Прикладная дискретная математика. — 2012. — № 4 (18).
doi:10.24412/2687-0185-2023-2-228-230.
↑ 5 мая Криптографическая служба отмечает праздник – «День шифровальщика» (неопр.). Официальный сайт Министерства внутренних дел Российской Федерации (6 ага 2016). Дата обращения: 23 вӱдшор 2024.
↑ День криптографической службы России (День шифровальщика) – 5 мая (неопр.). ГКУ НСО «Центр патриотического воспитания». Дата обращения: 23 вӱдшор 2024.

[:0-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Юферев Сергей. День шифровальщика в России (неопр.). Военное обозрение (5 ага 2019). Дата обращения: 23 вӱдшор 2024.

[:1-2] 2,0 ^2,1 День шифровальщика в России: Когда установили праздник (неопр.). Новая Сибирь (22 вӱдшор 2022). Дата обращения: 23 вӱдшор 2024.

[3] Токарева Наталья Николаевна. Об истории криптографии в России // Прикладная дискретная математика. — 2012. — № 4 (18).

[4] :10.24412/2687-0185-2023-2-228-230.

[5] 5 мая Криптографическая служба отмечает праздник – «День шифровальщика» (неопр.). Официальный сайт Министерства внутренних дел Российской Федерации (6 ага 2016). Дата обращения: 23 вӱдшор 2024.

[6] День криптографической службы России (День шифровальщика) – 5 мая (неопр.). ГКУ НСО «Центр патриотического воспитания». Дата обращения: 23 вӱдшор 2024.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]