Спиридон кечысавыртыш
| Спиридон кечысавыртыш | |
|---|---|
 Спиридон шыналчын кечыже. Украинын маркыже | |
| Тӱрлылык | калык-христиан |
| Вес семын | Кечысавыртыш, Кечыкорно, Пычкемыш кече, Савыртыш |
| Тыгак | Спиридон (черк.) |
| Палемдат | славян-влак |
| Кече | 12 (25) теле |
Спиридон кечысавыртыш[1] (Спиридонын кечысавыртыш кечыже[2]) — славян-влакын 12 (25) декабрьлан толшо калык кечышот пайремышт.
Тиде кече руш калык кечышотышто теле кечын кеҥежыш савырныме кечылан шотлалтын, «Кече кеҥежыш, теле йӱштыш»[2].
Пайремын моло лӱмжӧ
руш. Спиридон солноворот[3], Солнцеворот, Солноворот, Поворот[4], Солоноворот[5], Солнопутье, Тёмный день, Поворотник, Спиридон; белор. Спірыдон Сонцаварот[6]; укр. День Спиридона[7], Спиридон Сонцеворот[8], Спиридона чудотворця[9].
Илыш-йӱла
XVI–XVII курымлаште тиде кечын теле пагытысе кечын эн ӱлнӧ лийме жапше лийын. Ту жапыште Москошто тыгай астраль йӱла шукталтын: руш кугыжа ончылно Моско соборын чаҥкырыше-влакын старостыжо, «часобитий» блюститель семын, вуйжым савен да увертарен: «Кеч теле гыч кеҥежыш савырнен, кече кужемаш тӱҥалын, йӱд иземеш». Тиде куанле увержылан кугыжа старостам 24 ший теҥге дене суапландарен[10].
Очыни, тиде жапыштак южо колядысе йӱла 25 декабрь гыч 12 декабырьыш кусаралтын. Шорыкйол семынак Спиридон кечыште тулотым олташ, курык гыч тулоравам пӧрдыкташ тӱҥалыныт, ты годым тыге муреныт[10]:
У ола гыч орава пӧрдын кайыш,
У ола гыч Киевыш шумеш,
Киев гыч Шем теҥыз деке,
Моткоч кумда Шем теҥыз деке,
Лопка пеш, келге.
Орава-тыртыш, пӧрдын йӱлӧ,
Шошым чеверген пӧртыл...
Еҥ-влак кундемысе эн кӱкшӧ курыкышко лектын, Кечын икымше кечыйолжым вашлийыныт. Южо Заонежье кундемыште, Шорыкйол, а тудын пелен шорыкйол мужедмашат Теле Миколо кечын огыл (6 декабрь), Рошто кечынат огыл (25 декабрь), а кузе утларак руш-влак пайремленыт, Спиридон кече гыч тӱҥалын. Спиридон кече гыч тӱҥалын, Христосын Рошто кастене мучашлалтын, заонежьесе-влакын «Кадыр святкышт» пытен[11].
Кресаньык-влак коклаште калыкмут коштын: «Кечысавыртыш кече деч вара кече кеч пӧрткайыкын ик йолтошкалтышыж нар толеш». Южо вере ттыгеат шоненыт: «лачак Спиридон кечысавыртыш годым маска вынемыште ик могыр гыч вес могырыш савырнен возеш»[12][13].
Озавате-влак Спиридон кечын чывым «муным мунчаш ондак тӱҥалже манын, шемшыдаҥым» пурла шокш гыч пукшеныт». Сад оза-влак олмапу гыч лумым кораҥдышыла ойленыт: «Спиридон кече, кӱшкӧ нӧлталт!» Тиде шошымсо шукш деч саскам аралаш шонен тыге ышталтын[14].
Тиде кечын пашам ышташ чаралтын, кресаньык-влак вес ийлан игече да шурно лектыш нерген гына мужед кертыныт. Спирид кечын мардеж пуадме вашталтеш гын, вес ийлан шемшыдаҥ лектыш сай лиеш. Шоҥго-влак эскереныт: ты кечын мардеж кудо велым пуалеш, тудо вел гычак «нылле индыртыш» марте пуаш тӱҥалеш. Спиридон почеш толшо 12 кечысе игече почеш толшаш идылык мучко латкок тылзе могай лийшашым палат.
Калыкмут ден пале-влак
- Кечысавыртыш деч вара кеч пӧрткайыкын тӧршталтымыж наре да кече шуйна.
- Спиридон кечысавыртыш деч вара — кече кеҥежыш, теле йӱштыш[15].
- Кечысавыртыш кечын мардеж кушеч пуалеш, тушечынак нылле индыралтше марте (йӱд ден кече иктӧр лиймешке) пуаш тӱҥалеш[13].
- Теле тиде кечын пасу мучко коштеш гын, тудын почеш поран-влак поче-поче коштыт да пашам йодыт.
- Тиде кечын пушеҥгылаште пӧрш лиеш гын, шорыкйоллан лывыртыш лиеш.
- Спиридон кечысавыртыш кавам вачыж дене чаракла (укр. Спиридон Сонцеворот небо плечима підпирає).
Палемдымаш
- ↑ Чичеров, 1957, с. 64.
- ↑ 1 2 Спиридона солноворота // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
- ↑ Даль, 1880—1882.
- ↑ Коринфский, 1901, с. 528.
- ↑ Сахаров, 1885.
- ↑ Лозка, 2002, с. 222.
- ↑ Сапіга, 1993, с. 19.
- ↑ Скуратівський, 1995, с. 266.
- ↑ Календар «Просвіти», 2001, с. 10.
- ↑ 1 2 Святский, 1961, с. 79.
- ↑ Логинов, 2003.
- ↑ Медведь // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
- ↑ 1 2 Даль, 1879, с. 527.
- ↑ Коринфский, 1901, с. 531.
- ↑ Ермолов, 1901, с. 594.
Литератур
- Спиридона солноворота // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1882. — Т. 4.
- Медведь // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
- Ермолов А. С. Народная сельскохозяйственная мудрость в пословицах, поговорках и приметах. — СПб.: Типография А.С.Суворина, 1901. — Т. 1. Всенародный меяцеслов. — 691 с.
- Месяцеслов // Пословицы русского народа : Сборник пословиц, поговорок, речений, присловий, чистоговорок, прибауток, загадок, поверий и пр. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — М., 1879. — Т. 2.
- Коринфский А. А. Спиридон солноворот // Народная Русь : Круглый год сказаний, поверий, обычаев и пословиц русского народа. — М.: Издание книгопродавца М. В. Клюкина, 1901. — С. 528—532.
- Логинов К. К. Русский народный календарь Заонежья // Кижский вестник № 9 / Ред. И. В. Мельников, Р. Б. Калашникова. — Кижи: Музей-заповедник «Кижи», 2003.
- Сахаров И. П. Сказания русского народа. Народный дневник. Праздники и обычаи. — СПб.: Издательство МГУ, 1885. — 245 с.
- Святский Д. О. Очерки истории астрономии в Древней Руси. Часть I Солнцеворот и солнечные праздники // Историко-астрономические исследования, Том 7. — М.: Физматгиз, 1961. — С. 71–130.
- Чичеров В. И. Зимний период русского народного земледельческого календаря XVI – XIX веков. — М.: Издательство Академии Наук СССР, 1957. — 237 с.
- Календар «Просвіти» на 2001 рік. — Ужгород: Товариство «Просвіта», 2001. — 245 с. (укр.)
- Лозка А. Ю. Беларускі народны каляндар (белор.). — Мн.: Полымя, 2002. — 238 с. — ISBN 98507-0298-2. (белор.)
- Сапіга В. К. Українські народні свята та звичаї. — К.: Т-во «Знання України», 1993. — 112 с. — ISBN 5-7770-0582-9. (укр.)
- Скуратівський В. Т. Дідух. — К.: Освіта, 1995. — 272 с. — ISBN 5-330-02487-0. (укр.)