Политик репрессийын жертвыже-влакым шарныме кече

РУВИКИ — эрыкан энциклопедий гыч материал
Политик репрессийын жертвыже-влакым шарныме кече
Loubianka square memorial.jpg
Кече 30 Шыжа
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Политик репрессийын жертвыже-влакым шарныме кече — ты кечын траур акций да шарныме мутланымаш-влак эртат (митинг, венок ден пеледыш-влакым шарныктыш кӱ деке пыштыт, тунемме верлаште «шарнымаш урокым» эртарат да тулеч молат), чыла тиде политик репрессийыште колышо да эмганыше еҥ-влакым шарнымылан пӧлеклалтын. Россий Федерацийыште — тиде кече ий еда 30 октябрьыште палемдалтеш, Украиныште — ий еда майысе кумшо рушарнян[1], Казахстаныште — 31 майыште[2]. Тиде кечын южо российысе тунемме верлаште «Шарнымаш урок-влак» эртаралтыт, тышке политик репрессий деч эҥгекыш логалше да реабилитацийым эртыше, трагедий илышым чытен лекше еҥ-влак толыт.

Шарнымаш кече историй, 1974–1991

1974 ий 30 октябрьыште диссидент-влак, мордва да пермь лагерьласе узник Кронид Любарскийын[3], Алексей Мурженко да молынат темлымышт дене икымше гана «Политзаключенныйын кечыже» шужен шинчыме да моло йодмашым луктын ойлымо дене палемдалтын (онч. «ХТС», 33 №, 10 декабрь 1974)[4].

Тудо кечынак Сергей Ковалёв диссидент-влакын йодмашыштым йоҥгалтареныт да «Хроника текущих событий» бюллетеньын 32-шо номержым ончыктеныт («ХТС», 1968–1982 ийлаште йышт лекше савыктыш). Туге гынат арестант-влакын пырля акцийышт нерген лагерь гыч увер пеш эркын толын, да «ХТС» 10 декабрьысе 33-шо номерыштыже редактор-влак эше событий нерген чыла огыт пале, манын сереныт. Икмыняр тылзе гыч тиде пресс-конференцийым чумырышо Ковалёвымат титаклымын ик пунктшо лийын.

Бийскыште тоталитар режимым шарныктыше чапкӱыштӧ возыктыш, 1990 ий октябрьыште шогалтыме

Тылеч вара 30 октябрьыште шужен шинчыме акций ий еда эртаралтын, а 1987 ий гыч Москошто, Тбилис да моло олалаште демонстраций-влак эртеныт[5]. 1989 ий 30 октябрьыште 3 тӱжем наре еҥ кидешыже сортам кучен, СССР КГБ-ын оралтыж йыр «чонан шинчырым» ыштен. Тиддеч вара митингым эртарыше-влакын Пушкинын площадьыш каяш тарванымекышт, нуным ОМОН поктен колтен[6].

1991 ий 18 октябрьыште РСФСР-ын Кӱшыл Советшын 1763/1-1 №-ан «Политике репрессийын жертвыжым шарныме кечым увертарыме нерген» пунчалже лектын, тидын деч вара 30 октябрь официально шарнымаш кече лийын.

Лӱмым пӧртылтымаш

Тӱҥ статья: Лӱмым пӧртылтымаш

Москошто 2007 ий гыч, Кугу террорын 70 ий ончыч тӱҥалмыж лӱмеш, «Мемориал» обществын инициативыж почеш «Лӱмым пӧртылтымаш» акций эрта: митингын еҥже-влак 1937-1938 ийлаште лӱен пуштмо еҥ-влакын лӱмыштым черет дене лудыт. Лӱйкалыме спискын икымше фамилийжым Российыште айдемын праваж шотышто Уполномоченный Владимир Лукин лудын:

Абазов Николай Сергеевич, 63 ий, Кыдал Азий геополитике комиссийын председательже, 1937 ий 21 сентябрьыште лӱйымӧ; Абдулин Бари Абдулович, 38 ияш, Курск кундемысе Ленин ВКП(б) райкомын секретарьже, 1937 ий 3 августышто лӱйымӧ; Абдюханов Усман Измайлович, 23 ияш, йошкарармеец, 1937 ий 9 декабрьыште лӱеныт…

Кече мучко трибуныш кумдан палыме тӱвыра пашаеҥ-влак лектыныт, тушто тыглай граждан-влакат лийыныт. Лу шагат шуйнышо тиде икымше акцийыште 213 еҥ ойлен, 3226 лӱмым лудыныт. Москошто гына 1937-1938 ийлаште 30 тӱжем утла еҥым лӱен пуштыныт[7].

Правам аралыше «Мемориал» рӱдерын шымлымыж почеш, Российыште 800 тӱжем еҥ политике репрессийыш логалын (тиде чотышко, Политике реперессийысе жерве-влак нерген тӧртык почеш, ача-ава деч посна кодшо икшыве-влакат пурат)[8].

Россий Президентын обращенийже, 2009

2009 ий 30 октябрьыште Российын президентше Дмитрий Анатолевич Медведев Политик репрессийын жертвыже-влакым шарныме кечын шке ойыштыжо сталинын репрессийжым чыныш лукташ тӧчышӧ-влак дене келшаш огыл ӱжын, нунын жертвышт миллион дене айдеме[9]. Россий кугыжанышым вуйлатыше палемден: калыкле трагедий-влакым шарнымаш — Сеҥымаш нерген шарнымаш семынак.

Президент тиде фактымат шарныктен, сар деч ончычсо коло ий жапыште совет калыкын тичмаш калык лончыжо ден сословийже пытаралтын:

Казак-влакым тичмашнек пытареныт. Кресаньык-влакым «раскулачитленыт» да сурт-печыдымым коденыт. Политике йодыш дене интеллигенций, пашазат, сарзат поктылмашке верештыныт.

Юмыйӱла почеш илыше чыла конфессийын ӱшанъеҥышт поктылмо азапым чытеныт. «Калык ойгын Юл вӱдшӧ» манын тунам Александр Солженицын репрессироватлыме-влакын мучашдыме калык толкынжым. 30 октябрь — тиде миллион дене айдеме пӱрымашын сусыржо[10].

Д. А. Медведев палемден: але мартеат тыгайым колаш лиеш, пуйто тиде шуко чотан жертве-влак кугыжанышын ала-могай кугу цельже дене умылтаралтеш.

Файл:Dmitry Medvedev in Magadan Oblast 24 September 2008-1.JPG
Дмитрий Медведев «Маска скорби» монумент воктен Магадан

Мый ӱшанем: элын нимогай вияҥмашыже, нимогай сеҥымашыже, амбицийже айдеме ойгыжым, йомдарымашым огыт суло. Айдеме илышын акше деч кугу нимоат лийын ок керт. Репрессийымат пыдалман огыл.

Путырак кӱлешан тиде: Российын историйыштыже ик эн кугу трагедийым, террореш да шоя титаклымылан кӧра 30-шо ийласе поктылмашым, миллионло колышо еҥ-влакын пӱрымашыштым самырык еҥ-влак (...) уло шӱмчон дене шижын умылышт.

Ме историйым фальсификацийже дене кучедалмылан кугу тӱткышым ойырена. Но ала-молан чӱчкыдынак тыге шонена: Кугу Ачамланде сарын лектышыжым пужен ончаш лийдыме нерген ойлалтеш. Но мыланна тидымат шотыш налман: историй чынлыкым чараш лукмо дене шке калыкым пытарыше еҥ-влакым чыныш лукташ тыршыман огыл[10][9].

Д. А. Медведев палемден: Российыште тоштер-мемориал рӱдер-влак кӱлыт, кудышт тукым гыч тукымыш илен лекмым каласкалаш тӱҥалыт. Тыгак умбакыже тӱшкан тойымо вер-влакым кычалман, колышо-влакын лӱмыштым каласыман, а кӱлеш гын, реабилитироватлыман.

РБК президентын ойлымыжлан каҥашымаште палемда: «палемдаш кӱлеш: 1980-ше ийла мучаште-1990-ше ийла тӱҥалтыште, кунам сталин репрессий йодыш гыч «секретно» грифым кораҥденыт, Иосиф Сталинын вуйлатымыж годым миллион дене еҥ-влакым орландарен пуштмо нерген чыным пален налме»[10].

Траурым эртарыме вер

  • Москошто траур митинг ий еда Соловецкий кӱ — гранит валун ончылно эрта, тудым тыш Соловец отро гыч конденыт, ту вер гыч, кушто ала-кунам посна кӱлешлыклан чоҥымо Соловецкий лагерь лийын, Лубянке кумдыкыш, ВЧК-ОГПУ-НКВД-КГБ-ФСБ оралте ончыко тудым 30 октябрьын 1990 ийын кондымо[11] (2002 ийыште рӱдолан мэрийже митингым эртараш чарен). Варажым Соловецкий кӱ тӱрлӧ амал дене ваштареш улмым ончыктымо акцийын вержылан шотлалтын[12][13].
Санкт-Петербургышто Соловецк гыч кӱ
  • Тамбовышто «Лӱмым пӧртылтымаш» акций 2016 ий гыч Тамбовысо пӧръеҥын чапкӱжӧ воктен Сочи скверыште эрта. 1920-1921 ийлаште тиде верыште концлагерь лийын, тыште Антоновский восстанийын еҥже-влак да нунын ешышт эрыкдыме лийыныт.
  • Санкт-Петербург: Левашов мемориал шӱгарла — репрессий ийлаште колышо-влакым тойымо вер; Койранкангас — петырыме Ржевысе артиллерий полигонын кумдыкыштыжо репрессий жапыште тӱшкан лӱйкален пуштедыме да тойымо вер; Троицкий площадьыште Соловецкий кӱ.
  • Екатеринбург: Моско кугорнын 12-шо километрыштыже политик репрессийын жертвыже-влакым шарныме мемориал (1996 ийыште почмо)[14].
  • Самара: Гагарин лӱмеш паркыште Шарнымаш пале (ты паркыште мланде пашам тӧрлымӧ годым тыште репрессировалтыме-влакым лӱйкален пуштедыме тӱшкан тойымо шӱгарым мумо)[15].
  • Томск: Сталин годсо репрессийеш колышо-влакым шарныктыше сквер, Ончычсо НКВД оралте воктене верланен, тыште кызыт «НКВД-ын следствий тюрьма» мемориал тоштер верланен.

Скверыште Ойго кӱм вераҥдыме. Томскыште сталинысе репресий деч 20 тӱжем еҥ пытен[16].

  • Тюмень: НКВД-ын ончычсо оралтыжын кудывечыже Семаков урем, 18 (калыкым тӱшкан лӱйкалыме вер). 2001 ийыште тыште мемориалым почмо, туштыжо возымо: «Тыште 1937–1938 ийлаште титакдыме-влакым шуко гана лӱйкалымаш эртаралтын... Тетла нигунамат»[17].
  • Пенза: Моско лӱман уремыште, 86 порт пелен «Касарымаш» чапкӱ, политик репрессийеш колышо пензенец-влаклан пӧлеклалтын. Памятникым совет жапыште сӱмырымӧ православий черке вереш шогалтыме.
  • Владивосток: Кокымшо эҥер лӱман верыште шарныктыш кӱ, ондыкысе пересыльный лагерь олмышто, тышеч тӱжем дене Гулагын узникше-влак эртеныт, нунын коклаште поэт Осип Мендельштам лийын[18].
  • Улан-Удэ: Коммунистический уремысе ондакысе НКВД-ын оралтыж кумдыкышто 1930-шо ийласе политик репрессийыште индыралтше да колышо-влаклан мемориал.
  • Иркутск: Пивоварха селасе мемориал (20 000 тӱжем утла колышо капым тойымо вер), траур митинг-влак эртат.

Тыгак ончо

  • Эртыше илыш хронике, 1968–1982
  • Кугу пӧрт
  • Бутовысо ырес
  • Бутовысо полигон
  • Быковня
  • ГУЛАГ
  • Катынысе лӱйымаш
  • Йошкар террор
  • Куропаты
  • Левашысе мемориал шӱгарла
  • Липовчик (мемориал)
  • Винницысе азап
  • Политик репрессийысе жертве-влаклан чапкӱ (Донецк)
  • Политик репрессийысе жертве-влаклан чапкӱ (Санкт-Петербург)
  • Политик репрессийысе жертве-влаклан чапкӱ (Йошкар-Ола)
  • Политик репрессийысе жертве-влаклан чапкӱ (Уфа)
  • «Пермь-36» политик репрессий историйын мемориал тоштерже
  • Коммунарке (лӱйкалыме полигон)
  • Селифонтово (мемориал шӱгарла)
  • Сухановский поснарежиман тюрьма
  • Пытартыш адрес
  • Спас мемориал

Палемдымаш

  1. ↑ РИА Новости Украина. В воскресенье Украина чтит память жертв политических репрессий. РИА Новости Украина (15 ага 2016). Дата обращения: 15 ага 2016.
  2. ↑ как День памяти жертв политических репрессий и голода
  3. ↑ Что такое «день политзаключённого в СССР»: говорит Кронид Любарский // из книги «Кронид» (избранные статьи К. Любарского), М., 2001.
  4. ↑ "ХРОНИКА ТЕКУЩИХ СОБЫТИЙ". old.memo.ru.
  5. ↑ Радио «Свобода»: День политзаключённых в современной России (запись программы от 31 октября 2005). www.svoboda.org.
  6. ↑ 30 октября - День памяти жертв политических репрессий. regnum.ru.
  7. ↑ «Возвращение имён». www.memo.ru.
  8. ↑ [www.calend.ru/holidays/10-30/0/617/ Calend.ru:День памяти жертв политических репрессий]
  9. ↑ 9,0 9,1 Медведев призывает не оправдывать сталинские репрессии («Le Monde», Франция)
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Д.Медведев: Нельзя оправдывать тех, кто уничтожал свой народ (РБК). Дата обращения: 31 шыжа 2009. Архивировано из оригинала 31 шыжа 2009 года.
  11. ↑ Мемориал: 30 октября 2006 года в 18 часов у Соловецкого камня состоится митинг, посвящённый Дню политзаключённого и памяти жертв политических репрессий. www.memo.ru.
  12. ↑ Мы не сдадимся!!! 11 августа 2011.
  13. ↑ Дженни Курпен, активист группы «Война» 10.08.2011.
  14. ↑ Международный день памяти жертв политических репрессий отмечают сегодня в Екатеринбурге. www.e1.ru (29 окт. 2006 г.).
  15. ↑ Администрация Самарской области: 30 октября — День памяти жертв политических репрессий. Дата обращения: 29 шыжа 2006. Архивировано из оригинала 11 ӱярня 2007 года.
  16. ↑ ТВ2 | Томичи вспомнили жертв репрессий Архивная копия от 20 кылме 2011 на Wayback Machine
  17. ↑ Тюмень: Мероприятия, посвящённые Дню памяти жертв политических репрессий. Дата обращения: 29 шыжа 2006. Архивировано из оригинала 11 ӱярня 2007 года.
  18. ↑ . Обсуждение на LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников. www.liveinternet.ru.
"https://mhr.ruwiki.ru/w/index.php?title=Политик_репрессийын_жертвыже-влакым_шарныме_кече&oldid=326413" гыч налме