Олейников, Николай Макарович

РУВИКИ — эрыкан энциклопедий гыч материал
Тергыме статья
Николай Олейников
Oleynikov.png
Шочмо годсо лӱм Николай Макарович Олейников
Шолыплӱм-влак Макар Свирепый
Николай Макаров
Сергей Кравцов
Н. Техноруков
Мавзолеев-Каменский
Петр Близорукий
Шочмо кече 23 сӱрем (4 сорла) 1898
Шочмо вер
Колымо кече 24 кылме 1937(1937-11-24)[1] (39 ий)
Колымо вер
Гражданстве (подданстве)
Паша сомыл
писатель, поэт, сценарист, редактор, детский писатель
Йогын ОБЭРИУ
Жанр поэзий
Произведений йылме руш йылме

Николай Макарович Олейников (1898 ий 23 июль [4 август]), Каменский, Донысо Войска область — 1937 ий 24 ноябрь, Ленинград) — совет писатель, 1920-1930 ийласе руш поэзий авангардын представительже-влак кокла гыч иктыже, «Шоҥшо» (1928-1929), «Чиж» (1934, 1937) да тулеч молын редакторжо, сценарист. Математике дене шӱмешкыше лийын. Шоялӱмжӧ-влак — Макар Осал, Николай Макаров, Сергей Крацов, Н. Техноруков, И. Каров, Мавзолеев-Каменский да Пётр-Лишылшинчан[2] да молат. Шке жапысе еҥ-влаклан шылтышан, пӱсын да кочын мыскарам ыштен моштышо, шке мыскараштыже, модын ондалмаште да пародийлаште нигӧмат чаманыдыме еҥ семын шарналт кодын. Модмаш койышан улмыжо тудын чын кӧргыжым шылтен. Тыгаяк модмаш шотын лийыныт тудын почеламутшо-влакат. Шке эстетике ден поэтикыштыже ОБЭРИУ тӱшкасе поэт-влак деке чак шоген.

Биографий

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Шочмо верже — Донысо Войска областьысе Каменский станице (кызыт Ростов областьысе Каменск-Шахтинский ола). Николай Олейниковын ешыж нерген шукыжак пале огыл: ачаже, Донысо улан казак, самырыкше годым ялозанлыкыште тыршен, вара олашке куснен, туштыжо арака складыште писарьлан пашам ыштен. Аваж нерген увер аралалт кодын огыл[3]. Олейников ондак округысо пӧръеҥ училищыште тунемын, вара реальный училищыш, а 1916 ийыште Каменскысе туныктышо семинарийыш пурен, туге гынат тудым пытарен огыл. 1917 ий февральысе революций тӱҥалмекак большевик-влак деке ушнен. 1918 ий мартыште Йошкар армийыш шке кумылын каен, Граждан сар жапыште ош казак-влак дене кредалмаште лийын.

Йоча жапше да ешыж нерген Олейников кумылдымын каласкален, да тудын автобиографийже гыч южо увер-влак ваш-ваш келшен огыт тол. Тыге, 1925 ийыште Олейников шкеж нерген «Чӧгыт» газет редакций пеленысе 9-ше №-ан ячейкын РКП(б)-н пашаче огыл составшым тергыме шотышто комиссийын членже-влаклан моткоч чот ӧрыктарыше фактым увертарен: «Граждан сар жапыште, политик келшыдымашлан кӧра, ачамым пуштынам»[4]. Ачаже тудым изиж годым пеш торжан ончен[5], а сар жапыште тудым ошо-влаклан йошкарармеец семын луктын пуэн[6]. Но 1935 ийыште эрыктыме шотышто Ленинградысе комиссийыште Олейников тыге ойлен:«Шкемын койыш-шоктыш амал дене ачам деч торленам»[7]. Олейников кеч-кунамат эпатажан ойлыштмаш деке мелын лийынат (тыгодым эшеже тыгай ойлыштмаш тудлан пайдале лийын)[7], а ачажым пуштмо факт нимогай документ денат пеҥгыдемдалт[8], Олейниковын биографше-влак тудын чын улмыжлан кокытеланат[9] да тудын негызеш писательын личность концепцийжым чоҥаш ок лий манын шотлат[7].

1920 ийыште РКП(б)-ш пурен. Тудо ийынак апрельыште Каменскыште «Йошкар казак» газет лекташ тӱҥалын, тушто увер, верысе хронике, книга да театр постановко-влак нерген ойсавыш савыкталтыныт, Олейников тудын редколлегийышкыже пурен. Газетыште пашам ыштыме дене ик жапыштак тудо туныктышо курсыш коштын. 1921 ийыште Ростовышто педагогике техникумыш пурен[10]. Но тудо ийынак тунеммыжым тудлан кудалташ да Бахмут олашке куснаш пернен (тиде ола тудо жапыште Донецк губернийын рӱдыжӧ лийын), тушто тудым «Пӱтынь Российысе кочегарке» газетын вуйыншогышо секретарьжылан шогалтеныт. Тушто тудо писатель-влак Михаил Слонимский да Евгений Шварц дене палыме лийын (Шварц дене Олейников ӱмыржӧ мучко келшен, нунын усталык дуэтышт 1920-1930-шо ийласе йоча совет литературын пайремле модышан шӱлышыжым ыштен)[11]). 1923 ийыште Олейников Слонимский да Шварц дене пырля «Забой» журналым — «Пӱтынь Российысе кочегарке» дек сылнымутан-сылнешке ешартышым — савыктен. 1924 ийыште Донбассысе писатель организацийжым ыштымаште лийын, тудат «Забой» маналтын[12].

1925 ийыште Ростов-на-Донышто «Чӧгыт» газетыште пашам ыштен («Партий илыш» пӧлкам вӱден), вара тудым Ленинградыш, «Ленинградысе чын» газетыш колтеныт. Тылеч вара Олейников партийлык прессе гыч йочанышке куснен[12].

«У Робинзоныш» — изирак йоча-влаклан журналыш — пашаш пурен, «Ленинградысе чын» пелен журналым лукмо пашам Самуил Маршак вуйлатен. Тыште Николай Олейников йоча-влаклан «Кохутек (ӧрыктарыше историй)» икымше ойлымашыжым савыктен, сӱрет-влакым Николай Лапшин ыштен. Тыгак тудо, йоча-влакым логике, математике да физике тӱҥалтышыш ушаш манын, задачым, модмашым, туштым да фокусым шонен луктеден. Журнал петырнымек, С. Маршак, Н. Олейников да редакцийын ончычсо пашаеҥ тӱшка Кугыжаныш савыктышын (Детгиз) але гына ышталтше Ленинградысе пӧлкашкыже куснен[12].

1926 ий гыч Н. Олейниковын йоча-влаклан книгаже-влак лекташ тӱҥалыныт: «Икымше каҥаш» (1926); «Сӧй кече-влак» (1927); «Ӧрмашан пайрем», «Танк ден издер» (когынекат 1928) да молат[12].

1926 гыч 1928 ий йотке, Ленинград ден Москосо журналлаште пашам ыштыме деч посна, йоча-влаклан радиопередаче-влакым ямдылен, пашашке тӱрлӧ актёр ден писатель-влакым ушен[12].

1928 ий январьыште Детгиз кид йымалан йоча-влаклан «Тылзе еда журналын» («Шоҥшо») икымше номерже лектын, да Олейниковат тудын вуйыншогышо редакторжо да ик тӱҥ идеологшо лийын[13]. Журналыште чӱчкыдын обэриут-влак (Даниил Хармс, Александр Введенский, Николай Заболоцкий) савыкталтыныт, нунын дене Олейников лишыл йолташле кылым ыштен, тӱҥ авторжо-влак Корней Чуковский, Михаил Пришвин, Евгений Шварц, Михаил Зощенко, тыгак Самуил Маршак да тудын командыжын тӱҥ еҥже-влак: М. Ильин, Борис Житков, Виталий Бианки. Журналлан Олейников имнешке Шучко Макарын образшым шонен луктын, тудын лӱмжӧ дене шке произведенийже-влакым савыктен (тылеч посна, Олейниковын воштылтышан тиде йыгырже «Шоҥшын» лаштыклаштыже шочшо совет комикс кокла гыч иктыжын геройжо да «Йочалык шагат» эреак лектын шогышо радиопередачын участникше лийын)[14]). Формально журналым пӱтынь Йочалык пӧлкам вуйлатыше С. Я. Маршак вуйлатен, но «Шоҥшо» марте чынжым гын тудын кидше эре годымак шуын огыл, сандене журналын «чын озашт» Николай Олейников ден Евгений Шварц лийыныт, лач нунак журналыште куанле усталык да юарлыме модмаш шӱлышым ыштен шогеныт. Ӧрман огыл: «Шоҥшым» ыштымаште тыршыше ятыр литератор-влак тудын нерген варажым куанен шарналтеныт[15].

Тӱжвал сӱрет-влак
«Кумло кече» журналын 1934 ийысе 10 №-жын вуйлымашыже
«Кумло кече» журналыште «Наукылан служитлымаш» почеламут
«Кумло кече» журналыште «Шонен лукшо-влаклан чап» да «Карме» почеламут-влак

1930 ий январь гыч Н. Олейниковын инициативыж дене «Шоҥшо» пелен ешартыш семын изи ийготан йоча-влаклан тылзе еда «Чиж» («Путырак оҥай журнал»; 1930-1941 ийла) журнал лекташ тӱҥалын. Тудын тӱҥ редакторжо 1930 гыч 1932 ий йотке Олейниковын йолташыже — прозаик Георгий Дитрих лийын. 1932 ийыште «Чиж» школ деч ончычсо ден изирак школьник-влаклан шкевуя савыктыш лийын. «Чижын» вуйыншогышо редакторжылан Н. Олейников кок гана лийын: 1934-ше да 1937-ше ийлаште[16]. Олейников «Шоҥшо» ден «Чижыште» обэриут-влакын, совет критикын нине поэт-авангардистлаште класс тушман улмыштым ончыде, йоча почеламут ден прозыштым умбакыже печатлен[17].

Поэт семын Николай Олейников Ленинградысе литератур йырлаште палыме лийын, но савыкталтын огыл гаяк. Тудын илымыж годым «Кумло кече» журналын луымшо номерыштыже (1934 ий октябрьыште) кугыеҥ-влаклан возымо улыжат кум почеламутшо савыкталтын: «Шонен лукшо-влаклан моктымаш», «Наукылан служитлымаш», «Карме». Критике нине произведений-влакым удан палемден[12].

Арестоватлымаш да казнитлымаш

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

1937 ий шошым Олейников чӱчкыдынак филолог-японист Дмитрий Петрович Жуков дене кутырен. 1937 ий май мучаште Жуковым арестоватленыт. НКВД следователь-влакын индырымыштым чытен кертде, тудо Н. Олейников дене пырля троцкист оппозицийыште лийме, нуно коктынат партийын политикыж дене келшыдымаш нерген ойлымышт да Сталин ден Ворошилов ваштареш терактым ямдылыме нерген каласкалымаш йымалан кидпалым пышта[18].

1937 ий 20 июльышто Н. Олейникым Ленинградыште арестоватленыт, контрреволюций пашам ыштыме, троцкист организацийыште лийме, тыгак япон разведкын пайдажлан шпионаж шотышто (Д. Жуковын 1937 ий 15 ноябрьысе «луктын каласкалымашыже почеш») титакленыт. 1937-ше ий 19 ноябрьыште СССР НКВД ден Прокуратур комиссийын пунчалже дене (суд деч посна) лӱяш приговор лукталтын. Олейниковлан титаклыман иктешлымашым ончыктыде (тыгай иктешлымаш шеҥгел числа дене, 1938 ий январьыште, лектын) приговорым 1937 ий 24 ноябрьыште шуктымо. Тойымо вер — Левашовысо чара вер. Лариса Олейниковалан, поэтын ватыжлан, тудын марийжым «калык тушман» семын 10 ийлан лагерьыш петырен шындаш судитлыме, а вара Ленинград гыч Стерлитамакыш ӧкымеш колтеныт манын увертареныт.

Олейниковын тулыкватыже 1956 ий 2 октябрьыште марийжын колымо нерген свидетельствым налын, туштыжо каласалтын: Николай Олейников 1942 ий 5 майыште мӧҥгеш пӧртылшӧ тиф дене колен, колымо вержым ончыктымо огыл.

Олейниковым колымекше 1957 ий 17 сентябрьыште реабилитироватлыме[19].

Творчестве

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Олейниковын поэтикыже шкешотан пӱсӧ койдартыш дене ойыртемалтеш, тудыжо чӱчкыдынак тӱжвалнысе тыглай, эсогыл примитив формо шеҥгек шылеш. Койдартышым сылнымут жанр ден стильым (поснак чӱчкыдын тудын творчествыштыже романтике клише койдарен ончыкталтеш), поэт илыме жапысе тӱрлӧ явлений манмым авалта. Олейников шке почеламутлаштыже советский официал литературымат, поэт-графаман-влакымат, Александр Пушкинымат, ОБЭРИУ-со шке йолташыже Николай Заболоцкийымат пародироватлен. Обэриут-влакын (поснак Н. Заболоцкий ден Д. Хармсын) кугыеҥлык да йочалык произведенийышт Олейниковын почеламутшылан пеш кугу шӱкалтышым ыштеныт[20]. ОБЭРИУ тӱшкашке поэт содыки пурен огыл, но тудын произведенийже-влак «ОБЭРИУ тӱшасе поэт-влак» ден «Архимедын ванныйже» сборниклаш пурталтыныт[21], а южо почеламутшо чылт обэриут-влакын гай улыт, эсогыл нуным Хармсын манын ойленыт[22] (мутлан, «Йӧратымаш нерген кӱчыкын умылтарымаш»).

Олейников койдартышым стереотип ден канон-влакым шалаташ огыл кучылтеш, тудын полшымыж дене лирике геройын чурийжым шылтыше пеш шуко авыртышым ышта. Лидия Гинзбург дене кутырымаште Олейников шке почеламутшо-влак нерген тыге каласен: «Тиде серьёзно огыл. Тиде — шеҥгелныже шылаш йӧрышӧ почеламут. Чын почеламут-влак почыт»[23]. Кеч-могай пафосат поэтлан шоякла чучеш, садлан тудо шке шижмашыжым да аклымашыжым воштылтышан да кӱлдымаш авыртыш шеҥгелан, вольык да шыҥа-копшаҥге шеҥгелан шылта («Жаритлыме кол, // Шергакан карака, // Кушто тендан шыргыжмашда, // Теҥгече лийше?»).

Олейниковлан тӱҥ аклымаш — йӧратымаш, моторлык да илыш. Тидын годым илышын акше событийын кугытшо дене огыл (Олейников вучыде вашлиялтше, кырча-марча да тыглай ӱзгар нерген воза), личность дене огыл (почеламутын геройжо шуршо але тараканат лийын сеҥа), но колымаш лишне улмо дене палемдалтеш. Ик могырым, илышым тат семын гына шижмаш, колымаш нерген мондаш ок пу, а вес могырым — кажне тыглай событийым чылт ӧрыктарымашке савыра, кажне ӱзгарынат могай улмыжын тыглай огылжым ончыкта. Тыгай поэзий универсумышто еҥ-влак вольык деч да эсогыл шыҥа-копшаҥге деч кӱшкӧ огыт шындалт. «Мемнан ушыштына, курымла дене антропорӱдышкӧ виктаралтшыште, еҥ ден янлык-влак дене вашкылым иктӧр ончымаш — моткоч шуэн вашлиялтше ойыртем, сандене тудо инфантилизм нерген каласыше семын шижалтеш, молан манаш гын йоча-влак шкешотан ийготышт марте тӱням антропорӱдӧ семын ончымылан йот улыт»[24].

Н. Олейников тыгак йоча театрлан инсценировкым, Д. Д. Шостаковичлан «Карака» опержылан либреттом, «Ленчокам помыжалтарыза» (1934), «Леночка да виноград» (1935) фильм-влаклан сценарийым (Евгений Шварц дене пырля) возен.

Николай Олейниковын почеламутшо-влак да эсогыл лӱмжыми ушештарымаш тудым арестоватлыме деч вара печать гыч ятыр ийлан йомыныт. Тудын произведенийже-влак эркын-эркын 1960-шо ийла кыдал гыч гына савыкталташ тӱҥалыныт[12]. Тудын колымыж деч вара 60 ий гыч, 1997 ийыште, Харьковысо композитор да режиссёр Алексей Коломийцев Олейниковын изи янлык-влак нерген притче-почеламутшо-влак почеш «Вивисекций» рок-оперым возен.

Ленинградыште адрес-влак

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
  • 1927–1929 ийла — Черепенниковын ончычсо парышан пӧртшӧ — Володарский проспект,12[25].
  • 1934–1937 ий 03.07) — Придворный манме имне вӱта ведомствын пӧртшӧ («писатель-влаклан ешарен чоҥымаш») — Грибоедов каналын серже, 9.

Савыктыш-влак

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
  • 1926 — «Икымше каҥаш»
  • 1927 — «Сӧй кече-влак»
  • 1928 — «Танк да издер-влак»
  • 1934 — Почеламут-влак // «Кумло кече», 10 №.
  • 1966 — «Кок почеламут» («Таракан», «Фамилийым вашталтмаш») // «Поэзий кече» альманах, Ленинград
  • 1969 — Почеламут-влак // «Литератур йодыш-влак», 3 №; 1970, 7 №.
  • 1975 — «Почеламут-Влак», Бремен
  • 1982 — «Койдартышан почеламут-влак», New York
  • 1988 — «Фамилийым вашталтымаш«»
  • 1990 — «Шӱм шолмаш поргем»
  • 1990 — «Мый кармым уш кайымеш йӧратенам»
  • 1991 — «Сӧй кече-влак»
  • 2000 — «Почеламут ден поэме-влак»
  • 2004 — «Вулкан ден Чолпан»
  • 2008 — «Ушан йоча-влакын кружокышт»
  • 2015 — «Каласыдымын числаже»[26]

Творчестве

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Сценарий-влак[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

  • 1934 — Леночкам помыжалтарыза (Евгений Шварц дене пырля)
  • 1936 — Канымаште (Евгений Шварц дене пырля)
  • 1936 — Леночка да виноград (Евгений Шварц дене пырля)

Спектакль-влак[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

  • 1997 ий. Николай Олейниковын почеламутшо-влак почеш Алексей Коломийцевын «Вивисекций» рок-оперже

Палемдымаш

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
  1. ↑ Nikolai Makarowitsch Oleinikow // Brockhaus Enzyklopädie (нем.) / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag
  2. ↑ В. Б. Семёнов. Олейников Николай Макарович // Русские писатели 20 века : Биографический словарь. — 2000. — С. 516—518.
  3. ↑ Лекманов, Свердлов, 2018, с. 15–16.
  4. ↑ Лекманов, Свердлов, 2018, с. 18.
  5. ↑ Взрослый Олейников продолжал своего отца ненавидеть, даже «не в силах был представить себе, что кто‑нибудь [другой] может относиться к [своему] отцу иначе, чем с ненавистью и отвращением». См.:
    • Шварц Е. Л. Живу беспокойно…: Из дневников / Сост. К. Н. Кириленко. — Л.: Сов. писатель, 1990. — С. 247. — ISBN 5-265-00656-7.
    • Н. Чуковский, в кн. Мы знали Евгения Шварца / Сост. З. Никитина, Л. Рахманов. — Л.: Искусство, 1966. — С. 29. — Также в иной редакции: Действительно красивый. Из воспоминаний Николая Чуковского. Чуковский Н. О том, что видел. М.: Молодая гвардия, 2005. Проект «Чапаев». Дата обращения: 4 идым 2021. Архивировано из оригинала 4 идым 2021 года.
  6. ↑ Подробность зафиксирована Л. Гинзбург в записных книжках в 1933 году со слов самого Олейникова: Гинзбург Л. О старом и новом. — Л.: Сов. писатель, 1982. — С. 409.
  7. ↑ 1 2 3 Лекманов, Свердлов, 2018, с. 19
  8. ↑ По сообщению биографов, знакомые Олейникова были наслышаны об этом событии: см. Лекманов, Свердлов, 2018, с. 18, прим. 4; с. 290.
  9. ↑ Лекманов, Свердлов, 2018, с. 19; также см.:
    • Д. Волчек, [О. Лекманов]. Никогда не жалей никого. Тайны поэта Николая Олейникова. Книжный шкаф. Радио Свобода (28 ага 2016). Дата обращения: 19 идым 2023. Архивировано из оригинала 4 идым 2021 года.
    • О. Лекманов. Избранные FB-записи 2015—16 гг. Часть II. Лиterraтура: Электронный литературный журнал (16 мар 2016). — «Вот что будет в новом варианте биографии Олейникова про его признание в отцеубийстве». Дата обращения: 19 идым 2023. Архивировано 4 идым 2021 года.
  10. ↑ Лекманов, Свердлов, 2018, с. 31–33.
  11. ↑ Лекманов, Свердлов, 2018, с. 47.
  12. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Олейников Николай Макарович. ПроДетЛит: Всероссийская энциклопедия детской литературы. Дата обращения: 19 идым 2023.
  13. ↑ Лекманов, Свердлов, 2018, с. 101.
  14. ↑ Лекманов, Свердлов, 2018, с. 107.
  15. ↑ Лекманов, Свердлов, 2018, с. 102–103.
  16. ↑ Лекманов, Свердлов, 2018, с. 154.
  17. ↑ Лекманов, Свердлов, 2018, с. 162—173.
  18. ↑ «…Сборище друзей, оставленных судьбою». А. Введенский, Л. Липавский, Я. Друскин, Д. Хармс, Н. Олейников: «чинари» в текстах, документах и исследованиях : в 2 т. / Сост. В. Н. Сажин. — М.: Ладомир, 2000. — Т. 2. — С. 591—593. — 749 с. — ISBN 5-86218-277-2.
  19. ↑ «…Сборище друзей, оставленных судьбою», 2000, с. 595–608.
  20. ↑ Лекманов, Свердлов, 2018, с. 88.
  21. ↑ Коновалова А. Ю. Эстетика и поэтика обэриутов: дис. ... канд. филол. наук: 10.01.01. — Бирск—Уфа: Башкирский государственный университет, 2005. — С. 83.
  22. ↑ Лекманов, Свердлов, 2018, с. 116.
  23. ↑ Гинзбург Л. Я. Человек за письменным столом. — Л.: Советский писатель, 1989. — С. 380.
  24. ↑ Полякова С. В. «Олейников и об Олейникове» и другие работы по русской литературе. — СПб.: Инапресс, 1997. — С. 42.
  25. ↑ ВЛд на 1928. O. XI. C. 403, на 1929. С. 442.
  26. ↑ «…Сборище друзей, оставленных судьбою», 2000.

Литератур

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
  • Лекманов О. А., Свердлов М. И. Жизнь и стихи Николая Олейникова // В кн.: Число неизреченного / Сост.: О. А. Лекманов, М. И. Свердлов. М. : ОГИ, 2015. Гл. 1. С. 11-201. ISBN 978-5-94282-721-2
  • Лекманов О. А., Свердлов М. И. «Кто я такой? Вопрос нелепый»: Жизнь и стихи Николая Олейникова. — Изд. поправленное и пополненное с приложением статьи А. Герасимовой «О „деле“ Николая Олейникова». — М.: Литфакт, 2018. — 320 с. — ISBN 978-5-9500994-4-1.

Кылвер-влак

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
"https://mhr.ruwiki.ru/w/index.php?title=Олейников,_Николай_Макарович&oldid=508647" гыч налме