Оксан тӱнямбал кечыже

Оксан тӱнямбал кечыже
Тӱрлылык	тӱнямбал
Официал	International Money Day
Палемдат	ий еда
Кече	17 вӱдшор
Пайремлымаш	лекций, тренинг, семинар, ончер-влак

Оксан тӱнямбал кечыже (англ. International Money Day) — ий еда эртарыме, официалдыме пайрем 17 апрельыште палемдалтеш. Тиде кечын тӱрлӧ мер да тӱвыра-туныктымо мероприятий-влак лиедат, финанс тренинг, лекций да семинар-влак, тыгак шуэн вашлиялтше банкнот ден окса-влаклан пӧлеклыме ончер-влак эртат. Пайремын тӱҥ цельже — илышыште материалльный огыл поянлыкын кӱлешлыкшым палемдаш да шарныкташ: окса шке шонымашке шуаш йӧным гына ышта, а цель лийшаш огыл.

Оксан тӱнямбал кечыже экономике вияҥме историйын ик эн тӱҥ татше дене кылдалтын: 17 апрельыште сатум шыл, коваште, шергакан кӱ дене вашталтен налме олмеш, сатум окса дене тӱлен налме икымше гана лийын.

Пайремын шочмо историйже

Торгайымаш окса лекме деч ончычат лийын, экономике сатум вашталтыме да пӧлеклыме шот дене негызлалтын. Сатум налме годым тӱлаш посна арвер-влакым кучылтмаш эше мемнан эра деч ончыч VII курымыштак лийын. Тихий океан отролаште илыше-влак, акрет годсо китаец, индиец да африкан-влак тӱлымӧ йӧн семын кӱ ден ракывот-каурим кучылташ тӱҥалыныт. Тыгодымак европеец-влак ужалыме-налме сомылым шукташлан вольыкым, вольык да янлык коваштым кучылтыныт.

Пайремым негызлыме кече раш пале огыл гынат, тыге шонат: лач 17 апрельыште окса дене налме-ужалыме паша икымше гана шукталтын. Чынжым гын, ты пашам шуктымо идалык да вер пале огыл, туге гынат лач тиде событий пайремым увертараш амал лийын.

Чеканке станок

Русьышто икымше окса VIII курым мучаште — IX курым тӱҥалтыште шочын. Тиде араб ший дирхеме-влак лийыныт, нуным коваштым, шинчалым, мӱйым да вольыкым налаш кучылтыныт. Российын шкенжын той оксаже X курым мучаште гына шочын. Тидын деч ончыч Византийысе шӧртньӧ да ший окса дене пайдаланеныт. Моско кажнаште оксам велаш Дмитрий Донской годым 1374–1380 ийлаште тӱҥалыныт, а икымше рӱдераҥдыме окса реформо Елена Глинскаян вуйлатымыж годым, 1535 ийыште, эртаралтын.

Икымше ший падырашым теҥгеаш маныныт, Угарманыште таптен лукмо. X–XI курымлаште, шнуй князь Владимирын озаланымыж годым, чыла окса шӧртньӧ да ший дене веленыт да «златник» да «сребреник» маналтыныт.

Китай. XII курым. Банкнотым печатлаш той клише да печатлыме кагаз

Каури ракывот — окса шотеш кумдан кучылтыныт. Самоа гыч кондымо кумдан палыме сувенирлан, сылнештарыме ӱзгарлан шотлалтеш

Кагаз банкнот-влак 910 ийыште Китайыште икымше гана лектыныт, тунам кызытсе окса купюрын ончычсо прототипше ышталтын. Руш империйыш кагаз окса Екатерина II годым, 1769 ийыште, пурен. Нуно тунам ассигнаций маналтыныт да парым шотеш налме нерген кидпалан возыктышым шарныктат.

Илен-толын, тӱнясе чыла эл-влак банкнот да таптыме оксам лукташ тӱҥалыныт, нунылан посна статусым пуэн ыҥжым пеҥгыдемденыт. Оксам кугыжанышын рӱдӧ банкше гына лукташ праван, тудыжо нунын номиналыштым, калыкле валютым да окса обращенийын моло ойыртемжым шкеак палемда. Кагаз оксам ыштен лукташлан хлопокым, йытыным да пластикым ешарыман абакым, куэм шӱртым кучылтыт. Кӱртньӧ оксам шергакан металл, вӱргене, алюминий, никель, цинк, платине да палладий дене таптат.

Пайрем традиций

Оксан тӱнямбал кечыжым пайремлыме йӱлаш мер да тӱвыра-тунемме мероприятий-влак пурат: лекций, тренинг, семинар. Тыгак тиде кечын выставке-влак ышталтыт, туштыжо тӱрлӧ эпохысо, тӱрлӧ элласе окса банкнот-влак ончыкталтыт. Лидийысе окса, мемнан эра деч VI курым. Тематике вашлиймашлаште нумизмат да бонист — влак чумыргат, нуно кагаз купюрым погышо коллекционер-влак улыт. Ончерлаште шкешотан экспонат-влак ончыкталтыт, мутлан, 1920-шо ийлаште велыме, пел копекым ончыктышо, совет окса. Тыгай шуэн вашлиялтше оксан акше нунын номиналыштым шуко пачаш эрта.

Оҥай факт

• Тӱнясе шуко окса купюро бактерий дене леведалтын. Оксфорд университетым шымлыше-влак икмыняр валютым микроб улмо шотышто тергеныт да умыленыт: эн чот бактерий дене лавыраҥше купюрылан 100 юанаш окса шотлалтын — ты окса ӱмбалне 180 000 бактерийым мумо.
• Банкнот кӱлдымашке лектеш тунам, кунам тудын дене 30–50 тӱжем еҥ пайдалана. Палемдаш кӱлеш: банкнотын номиналже мыняр изирак, тунар писынрак пыта.
• Стерлинг фунт — тӱняште кучылталтше ик эн тошто валюто, кудо кызыт мартеат кучылталтеш.

Британ валюто VIII курымышто илышыш пурен.

• 1966 ийыште банкоматым кучаш икымше патент возалтын. Шотланд инженер Джеймс Гудфеллоу клиент-влакым идентификацийлаш ПИН-кодым шонен луктын. Тӱҥалтыште код куд цифр гыч шоген, но шонен лукшын пелашыже ныл числам гына шарнен кертын, садлан Гудфеллоу тудым кӱчыкемден.
• 100 номиналан миллион американ доллар банкнот 10 килограмм утла шупшеш.

Ший алтын

Оксалан чапкӱ-влак

Тыгак ончо: Теҥгелан чапкӱ да Пятаклан чапкӱ

США-н 100 000 долларашыже

• Памятник рублю (Димитровград).jpg

  Димитровградыште теҥгелан чапкӱ

• Рубль на Новособорной.jpg

  Томскышто теҥгелан чапкӱ

• 

  Донецкыште гривнылан чапкӱ

• 

  Канадысе оксан шарныктышыже 1 доллар (Loonie)

• 

  Канадысе 5 цент оксалан чапкӱ (Nickel)

• 

  Испан песетылан чапкӱ

• 

  Биатекылан чапкӱ, акретсе словак окса

Тыгак ончо

• Рок-н-роллын тӱнямбал кечыже
• Паркинсон чер дене кучедалме тӱнямбал кече
• Анимешникын тӱнямбал кечыже

Палемдымаш

Литератур

• Буторина Ольга Витальевна. О происхождении монет // Современная Европа. — 2016. — С. 124—135.
• Огородникова Елена Петровна, Лобанова Елизавета Сергеевна. История возникновения денег // Эпоха науки. — 2020. — С. 157—161.
• Моисеев С.Р. Происхождение бумажных денег // Финансы и кредит. — 2004. — С. 72—76.
• Истомина В.С. История денег. Их возникновение и развитие. — Вестник магистратуры, 2022. — С. 42—44.

• Соколова Анастасия Александровна. Экономическая роль денег в современном мире // Научный вестник Московского государственного технического университета гражданской авиации. — 2009.

Кылвер-влак

• Запись телевизионного выпуска «Всемирный день денег» ТК 5 канал Караганда
• Презентация классного часа на тему: «История возникновения денег»
• Презентация «История денег»