Мамык
Мамык (нем. Watte деч) — натурал (хлопок, меж, йытын) але синтетике ярым гыч ыштен налме вужга ярыман материал[1]. Медициныште, чоҥымаште, химий да текстиль йӧнозанлыкыште кучылталтеш[2].
Медицине цель паша дене хлопко ден йытын мамыкым кучылтыт, чоҥымаште — минерал мамыкым[3], текстиль йӧнозанлыкыште — вургемын кӧргӧ могыржылан да одеял кӧргым темаш йӧрышӧ клеитлыман мамыкым[4].
Вӱдым шупшшо материал семын мамыкым военный хирургийыште XIX курым мучаште кучылташ тӱҥалыныт. Хлопко мамыкан гигроскопике пидышым кучылташ икымше гана хирург Дж. С. Гэмджи 1880 ийыште темлен.
Историй
«Мамык» мутым немыч йылме гыч (Watte) кӱсынлымӧ, тушкыжо тудо араб йылме гыч логалын (кӱсын. wáḍḍa). Йотэл мутын руш йылмыште келыштаралтмыже деч ончыч мамыкым хлопко кагаз маныныт. 2012 ийыште тӱрлӧ версий гыч эше икте каласалтын: руш йылмышке мут японла гыч XVII курымышто шыҥен[5].
XIX курымын икымше пелыштыже земский врач-влак хлопко кагазым (мамыкым) ЛОР-орган-влакын черланымыштым ончылгоч чараш пылышыш пышташ темленыт[6].
XX курым кыдал марте медициныште тӱҥ шотышто хлопко мамык кучылталтын, вара тудын дене пырля вискоз мамык шарлаш тӱҥалын. 2011 ийыште Российыште йытын мамыкым уэш ыштен лукташ тӱҥалыныт, тидын шотышто медицинылык кӱлешланат (хирургий, косметологий, гигиене)[7].
XX курым мучаште мамык гыч шкелык гигиенылан у наста-влак лектыныт — мамыкан изи тоя (изи тоя мучашеш пӱтырыман мамык; 1927 ийысе патент)[8], мамыкын тыртыш (тыртыш семын темдыман мамык; 1937 ийысе патент)[9], ӱдырамаш гигиенылык пыштыш (ик гана кучылташ йӧрышӧ вӱдыжгым шыҥдарыше ыштыш; 1971 ийысе патент)[10].
Тӱрлӧ улмыжо
Ыштен лукмо шотышто ойыркалат: пӱртӱсын пуымо шотан мамык (меж, порсын, мамык, пун, хлопко, йытын, муш да тулеч молат) да искусственный манме — (асбест, янда, кӱртньӧ, шлак, базальт)[3][11].
Кучылтмо шот дене мамык лиеда: медицинылак (хирургийыште, косметологийыште, гигиеныште да тулеч молыштат кучылталтеш), текстильлык (вургемым шокшемдыше да кӧргыжым леведше семын да одеял, вургем кӧргым темыше материал семын кучылталтеш), мебельлык (декоративный манме кӱпчык кӧргым да молымат темаш кучылталтеш)[4], минералан (тулым чытыше материалым, шокшемдышым, термоизоляцийым, гидроизоляцийым ышташ, химий отрасльыште фильтрым да молымат ышташ кучылталтеш)[3].
Ямдылымаш
Пӱртӱс шотан улшо мамыкым ыштен лукмаште тыгай химий реагент-влак кучылталтыт: кугу концентрациян натрий гидроксид, ПАВ, серный кислота да моло химий реагент-влак. Медицинылык хлопко мамыкым ыштен лукмо тӱҥ технологий процесс — тиде шолтымаш, ошемдымаш, шопештарымаш, шуко пачаш мушмаш да коштымаш[12].
Хлопко гыч сырьё темдыме дене кон вӱдеш шолталтеш да вара натрийын гипосульфитше дене тӧрлаталтеш. Тылеч вара ярым ошемеш да шкаланже келшыше шотан лиеш — вашке нӧрен да вӱдыжгым шыҥдарен кертеш[13].
Иктешлымаште кушкыл ярым шырпешталтеш, пушкыдемеш да вартыш деч эрыкталтеш, а налме ярыман ора пушкыдемдыше-рӱчкалыше агрегатын машинаштыже вынер лиеш; вынер лийше формыдымо ора шерше машинаште палемдыме кӱжгытан мамык нӧлтмашыш савырна[12].
Йытын мамыкым ыштен лукмаште тӱҥ нелылык — ярымым ошемдымаш. Ондакше тудым хлор улшан химреактив полшымо дене тӧрлатеныт, а 2005 ий гыч ошемдыме пашалан водород перекись гыч ямдылыме составым кучылташ тӱҥалыныт. Икымше тыгай ыштен лукмаш Российыште 2011 ийыште почылтын[7].
Минералан мамыкым ыштен лукшаш негызлан вулкан лончо гыч лекше курык урлык-влак, эн ончычак, базальт ден габбро, абест ден синтетике кылдыш (фенолформальдегидан смола) шотлалтыт. Шлакан мамыкым домно шлакым шулыктыма гыч налыт, а янда мамыкым — яндам шулыктымо негызеш[14].
Кучылтмаш
Медициныште
Вӱдыжгым путырак сайын шыҥдарен кертмыжлан кӧра мамык пидме, процедур да хирургий пӧлкалаште, стоматологий, физиотерапевт да офтальмологий кабинетлаште вашталташ лийдыме материал лийын. Тылеч посна, хлопко да йытын мамык косметологийыште (тӱрлӧ косметике процедурым эртарыме годым) да гигиеныште (ватке тоя, тыртыш, ӱдырамаш гигиенылык пыштыш да тампон) кумдан кучылталтыт[7][13].
Чоҥымаште
Минералан тӱрлӧ мамык кугу температурым да химий веществан влиянийжым чот чытен кертеш, тыгак тудо шокшым сайын куча да йӱк деч сайын арала[3]. Тидлан кӧра тудо илымвер чоҥымашын, транспорт машиностроенийын кӱлешлыкшылан теплоизоляциян да йӱк деч аралышан арвер-влакым ышташ кумдан кучылталтеш. Базальт да асбест негызан минерал мамык южо промышленный объектым нӧлтымӧ годым +500°C марте температуран ӱмбалжым аралаш теплоизоляциян материал семын кучылталтеш[14].
Текстильный промышленностьышто
Военнослужащий-влаклан теле вургем (телегрейке ден шаровар, мыжер) кӧргыштӧ шокшемдыш семын тӱрлӧ мамыкым кучылтыныт, тыгай вургем эше кодшо курымыштак кумдан палыме лийын. Но 2000 ий деч вара мамыкым алмашташ утларак кызытсе шокшемдыше материал-влак толыныт[15]. Клеян эмульсийым (ватилиным) пыштыман лӱмын ыштыме мамык вургемым ямдылыме годым йымал материал семын, тыгак одеял кӧргыш темаш материалым ыштымаште кучылталтеш. Пушкыдо мебельым темыше семын мамык кумдан кучылталтын[4].
Тыгак ончо
Палемдымаш
- ↑ Ожегов С. И. Словарь русского языка / под ред. Н. Ю. Шведовой. — 20-е. — М.: Русский язык, 1989. — Т. 2.
- ↑ Большая Советская Энциклопедия / под ред. Л. С. Шаумяна. — 3-е. — М.: Госиздат, 1960. — Т. 1. — 1575 с.
- ↑ 1 2 3 4 Мартенс Л. К. Техническая энциклопедия / ред. А. Н. Бах, С. В. Берштейн-Коган и др.. — М.: Государственное словарно-энциклопедическое издательство «Советская энциклопедия», 1934. — Т. 12.
- ↑ 1 2 3 Калмыков П. Е. Современное состояние вопроса о теплой одежде // Гигиена и санитария : журнал. — 1961. — № 11. — С. 28.
- ↑ Габдуллина А. Х. Лексические заимствования из японского языка в русский: когнитивно-прагматические особенности и процесс ассимиляции // Вестник ЧелГУ. — 2012. — № 2 (256).
- ↑ Гордон Л. А. Какъ быть здоровымъ? // Уходъ за ухомъ и смежными органами. — Санкт-Петербургъ: Типография газеты Россия, 1911. — С. 79-81.
- ↑ 1 2 3 Анна Кошелева. В России научились делать вату из льна. Вести. Дата обращения: 22 теле 2023.
- ↑ Process and apparatus for manufacturing medical swabs (англ.). Google Patents (12 ага 1927). Дата обращения: 22 теле 2023.
- ↑ Cotton cutting machine - Google Patents (англ.). Google Patents (26 шорыкйол 1937). Дата обращения: 22 теле 2023.
- ↑ Описание изобретения к патенту. Patents.yandex.net (9 шыжа 1992). Дата обращения: 22 теле 2023.
- ↑ Большая Советская Энциклопедия / под ред. Л. С. Шаумяна. — 3-е. — М.: Госиздат, 1960. — Т. 1. — 1575 с.
- ↑ 1 2 Алейников В. Ю., Кошелева М. К. Совершенствование экологической и производственной безопасности технологических процессов в производстве медицинской гигроскопической ваты // Инновационное развитие легкой и текстильной промышленности (ИНТЕКС-2016) : сборник материалов Всероссийской научной студенческой конференции. — 2016. — Т. 1. — С. 180-182.
- ↑ 1 2 Кошелева М. К., Щеголев А. А., Кереметина А. П., Бедняшин А. А., Борушко Н. П. Изучение процесса химической очистки хлопкового волокна в реакторе периодического действия при производстве гигроскопической ваты // Успехи в химии и химической технологии : журнал. — 2011. — № 11 (127).
- ↑ 1 2 Каменная вата или минеральная вата: что лучше? Teplocom.RU (20 ӱярня 2022). Дата обращения: 22 теле 2023.
- ↑ Печейкин А. В. Одежда на вате - удобно и тепло. Военно-исторический журнал» Министерства обороны Российской Федерации (13 шорыкйол 2004). Дата обращения: 22 теле 2023.
Литератур
- Тысский А. В. Современные методы производства шлаковой ваты и изделий из нее в СССР и за границей. — М.: Всесоюзный институт научной и технической информации, 1959.
- Атаханов А. А., Тихоновецкая А. Д., Набиев Д. С., Рашидова С. Ш. Возможность получения хлопковой целлюлозы способом совмещенной варки и отбелки // Химия растительного сырья. — М.: Всесоюзный институт научной и технической информации, 2004.