Кӱсле

Кӱсле
Классификаций	цитра
Родо семӱзгар	Кантеле, Гусли

Кӱсле (руш. кӓрш, йӱдв.-касв. мар. кӓрш, кӹсле, кӹслӓ, руш. гусли) — марий калыкын кылан (струнный), комыж (щипковый) семӱзгарже, тӱжвал сынже дене кӱртньыупш (шлемовидный) тӱшкаш пура.

Семӱзгарын ышталтме сынже

Оратаже (100—120 см кужытан) вичкыж куэ, ваштар пушеҥге оҥа дене ышталтеш. Оратан кӱкшытшӧ 12—15 см лиеш. Кӱшыл ужашыже (дека) утларак кукшо лийын кертше кож але нулго оҥа дене ышталтеш. Кӱшыл ужашын (декан) покшелныже кылын йӱкшым шараш полшышо рож (резонатор) уло.

Акрет годым кӱслен оратажым тичмаш пушеҥге пӱчкыш гыч пӱчкеден луктыныт. Кыл (йыдаҥ)-влак (курыкмар. кӹл) (семӱзгар ӱмбалне 17—25 деч шукырак) акрет годым шӧн (шорык шоло) гыч ыштеныт, кызыт — металлым кучылтыт, шола могыр гыч ваштар але тумо паҥгашке шупшын кылдалтеш. Йӱк радам утларакшым диатонике сынан улеш. Семӱзгарым шкетынат, тӱшканат (ансамбль) шокташ лиеш. Пайрем, сӱан годым моло калык семӱзгар-влак дене пырля шоктымаш лийын (шӱвыр, тӱмыр, ковыж дене). Кӱсле (кӓрш) дене утларакшым куштымо, илыш-йӱла да пайрем муро-влакым, семӱзгарлан келыштарыме пьесе-влакым шоктеныт. Тошто кагазлаште пентатонике йӱк радаман 8 кылан сӱмӱзгар нерген шарныктымашым лудаш лиеш. XIX курымышто 15—17 (19) кылан кӱслем кучылтыныт. 1938 ийыште кӱсле мастар М. Маркелов кумдан палыме кӱслезе П. С. Тойдемар дене пырля кӱслем у семын ыштен да кылын чотшым 28—30 марте шуктен. Таче концертлаште шоктымо кӱслен кылже 35—40 марте уло.

Лӱм нерген

Кызытсе жапыште семӱзгарын рушла лекше савыктышлаште кумдан шарлыше лӱмжӧ — олыкмарла кӱсле, тиде руш лӱм гусли гыч шочшо мут улеш. Тиде олык-эрвел йылме поянлыкын моло наречий-влак деч утларак кумдан шарлымыжлан кӧра лийын. Туге гынат, тиде семӱзгарым ончыкташлан чын марий мут — кӓрш, кудо курыкмарий да йӱдвел-касвел марла йылмылаште аралалтын. XVI курым марте тиде мутым олык марий-влакат кучылтыныт, но варажым тудым руш мут шыгыремден луктын да кучылталтмаш гыч лектын.

Семӱзгарын шарлыме кумдыкшо

Семӱзгар марий-влакын илыме чыла кумдыкышто лийын. Тудо йӱлам шуктымо да пайрем-каныш годым шоктымо семӱзгар лийын. Марий-влак кӱслем (кӓршым) юмын (юмын пуымо) семӱзгарлан шотленыт, шнуй отылаште юмылан кумалме йӱла радамым шуктымо годым шоктымаш - тудын ойыртемже (атрибутшо). Кумалтышыште кӓрш дене шоктымаш вуй саваш ямдылалтме, пӧлекым пуэн тауштымо, сӧрымӧ ю мутым ойлымо годым йоҥга. Кумалме йӱлам шуктымо сем аршаш пеш кумда лийын. Ондак карш дене мӱкш ончымо йӱла радамлан келыштарыме семсавыртыш (напев)-влак лийыныт, (мутлан, Мӱкш онын мурыжо). Мер калык коклаште, йӱлам шуктымаште кӓрш дене шоктымо почеш муреныт, куштеныт, весела пайрем кумылым ончыктеныт. Кӓрш дене шоктымо утларак семже куштымо, пайрем муро кумылан лийыныт. Морко-юлсер калык тӱшкаште ты семӱзгар марий сӱанысе моло семӱзгар дене пырля (ансамбль) йоген. Жап эртыме дене семӱзгарын йӱлам шуктымо годсо кӱлешлыкше аҥысыремын, тудо кажне кечын шокташ лийме семӱзгарыш савырнен. Ожно кӓрш дене марий ялын чыла гаяк семаршашыже да посна модмо койышыжо (жанр) шокталт ончыкталтын.

Марий Элын сату тамгаже

2019 ий пеледыш тылзын 5-ше кечынже марий кӓршым (кӱслем) Марий Эл Республикын кокымшо сату тамгажлан (товарный знак) шотленыт (курыкмарий кыравец когыльо деч вара). Э. Сапаев лӱмеш марий опер да балет театрыште тидын нерген таныккнагам пайремлын кучыктымо.

Палемдымаш

Литератур

• Гусли // Энциклопедия Республики Марий Эл / Отв. ред. Н. И. Сараева. — Йошкар-Ола, 2009. — С. 324. — 872 с. — 3505 экз. — ISBN 978-5-94950-049-1.