Китай йылме
| Китай йылме | |
|---|---|
 Распространение китайского языка в мире: Страны, где он является основным или официальным Страны, где более 5 млн говорящих Страны, где более 1 млн говорящих Страны, где более 500 тыс. говорящих Страны, где более 100 тыс. говорящих Города со значительным числом говорящих | |
| Шкелӱм |
|
| Эл-влак | Китай Калык Республик, Тайвань, Сингапур, Филиппины, Малайзий, Индонезий, Эрвел Тимор, Таиланд, Вьетнам, Мьянма, Камбоджа, США, Россий, Индий, Польшо |
| Официал статус |
 ООНШОС АСЕАН |
| Кутырышо-влакын тичмаш чотышт |
|
| Классификаций | |
| Возыктыш | китайское письмо[d], традиционные китайские иероглифы[d] да упрощённый китайский[d] |
| Йылме код-влак | |
| ГОСТ 7.75–97 | кит 315 |
| ISO 639-1 | zh |
| ISO 639-2 | chi да zho |
| ISO 639-3 | zho |
| ISO 639-5 | zhx |
| Ethnologue | zho |
| ABS ASCL | 71 |
| IETF | zh |
| Glottolog | sini1245 |
Тиде статья — икмыняр тӱрлӧ йылме да/але диалект тӱшкам ушышо пӱтынь китай йылме укш нерген. Китай укшын утарак шарлыше диалект тӱшкаже нерген йӱдвелкитай йылмым онч.; КНР-ыште официально пелештыме нормо нерген путунхуа манмым онч.
Китай йылме (китай, синит, синитике йылме-влак[2]; кит. трад. 漢語, упр. 汉语, пиньинь hànyǔ, палл. ханьюй але кит. 中文, пиньинь zhōngwén, палл. чжунвэнь) — сино-тибет йылме ешысе йылме але йылмын укшыжо, тудо тӱрлӧ-тӱрлӧ улеш, тидын шотыштак ваш-ваш тӱрыс умылыдымо-влак улыт[3][4]. Китай йылме кызытсе ик эн чот шарлыше йылмылан шотлалтеш, тудын дене чумыржо 1,3 млрд еҥ мутлана[5].
Китай йылме йылме-влакын сино-тибет ешыжын кок укшыж гыч иктыже улеш. Эн тӱҥалтыште китай йылме тӱҥ этнос тӱшкан — хань-калыкын — йылмыже лийын. Шкенжын стандартан формыжо дене китай йылме КНР ден Китай Республикын официал йылмыжлан шотлалтеш, да тыгак ООН-ын куд официал да пашазе йылмыж гыч иктыжлан шотлалтеш.
Китай йылме икте-весышт деч пеш чот ойыртемалтше диалект-влакын чумыркаже улеш, да сандене йылмызе-влак тудым посна-посна, кеч икте-весыштлан родо улшо, йылме да/але диалект тӱшка гыч шогышо, шкевуя улшо йылме укш семын ончат[3][6].
Китай Калык Республикыште возымо да кутырымо официал стандарт семын йӱдвелкитай йылмын (касвел литературышто — «мандарин») Пекинысе пелештыме нормешыже негызлалтше «путунхуа» налалтын. Тайваньыште, Гонконгышто да Макаошто тудын аналогшо (изишак ойыртемалтме дене) «гоюй» («кугыжаныш йылме») маналтеш, Сингапурышто да Малайзийыште — «хуаюй» («китаец-влакын/Китайын йылмышт»). «Китай йылме» манме неле социолингвистикан умылымаш шке кӧргыштыжӧ кызытсе китай йылме ден тудын диалектше—влакым уша (но тыгыде калык-влакыным огыл — уйгур, монгол, тибет да т.м.). Шуко диалектшын возыктышыжо уке, кутырымаште гына улыт, да кӱлеш годым, стандартан, пелештымаште лишыл улшо китай иероглиф-влакым кучылтыт[7].
Российыште «китай йылме» муткылдышыште (тидын шотышто тунемме программылаштат) чӱчкыдынжӧ йӱдвелкитай йылмым да тудын стандартан вариантшым — путунхуа — шотыш налыт.
Лингвогеографий
Арел да чот
Китай йылме КНР-ын, Тайваньын да Сингапурын официал йылмышт улеш. Пӱтынь тӱняште тудын дене 1,3 млрд утла еҥ кутыра.
Китай йылме ООН-ын 6 официал да пашазе йылмыже гыч иктыже улеш, ий еда 20 апрельыште ООН-ышто Китай йылме кече палемдалтеш. Исторический тиде хань калыкын йылмыже, тиде калык КНР-ыште моло деч эн шуко (элыште илыше-влакын 90 процентше деч шукырак). Тылеч посна, шке йылмыштым аралыше ятыр лу миллион китаец Кечывалвел-Эрвел Азийысе чыла эллаштат, манаш лиеш, илат (Сингапурышто 75 процент утла калык); кугу китай диаспор уло тӱня мучко шарлен.
Нью-Йорк штатыште сайлымаш тӧртыкшотыш тӧрлатымашым пуртымо, тудын дене келшышын, штатын чыла олаштыжат, кушто миллион утла еҥ ила, сайлымаш паша дене кылдалтше чыла документ-влакат китай йылмын кум диалектышкыже кусаралтшаш улыт. Китай деч посна, спискыш испан, корей, филиппин да руш йылме-влак пурталтыныт[8].
2010 ийысе перепись почеш Российыште 70722 еҥ китай йылме дене кутыра.
Диалект группо-влак
10 китай диалект тӱшка палдырна: йӱдвел супертӱшка (北 бэй, эн шуко калыкан — 800 млн утла мутланыше), цзинь, хой, у тӱшка (吴), сян (湘), гань (赣), хакка (客家), юэ (粤), пинхуа да минь супертӱшка (闽). Диалект-влак фонетике дене ойыртемалтыт (тидыже диалект-влак кокласе кылым нелемда, кеч диалект-влак регулярный манме йӱк келшымаш дене кылдалтыныт), лексике да грамматике денат, кеч нунын грамматике негызышт да мутвундышт икгай улыт. Тӱрлӧ диалектан еҥ-влакын ваш мутланымыштын йӧнжылан нормативан китай йылме шотлалтеш, тыгайже Китайыште путунхуа (普通话), Сингапурышто хуаюй (华语), Гонконгышто да Тайваньыште — гоюй (国语) маналтеш, нунын коклаште фонетикыште пеш шагал ойыртем уло, путунхуа да хуаюй возымаште куштылемдыме иероглиф кучылталтеш, а гоюй возымаште — йӱлашке пурышо.
Литератур йылме йӱдвел диалект-влаклан эҥерта. Кызытсе фонетике нормо Пекинысе пелештымаш дене негызлалтын. Но ожно вес пелештыме нормо лийын, южгунам Пекинскысе деч путырак ойыртемалтше улыт улмаш: мутлан, Тан династий саманыште, кунам эн шуко классический китай текст-влак ышталтыныт, кокла шотан китай йылмыын нормыжо кечывалвел нитай диалектлаште аралалт кодшо пелештымашеш негызлалтын да кызытсе хакка диалект тӱшкан ойыртемжылан лишыл лийын.
- ↑ Ethnologue — 25 — Даллас: SIL International, 2022.
- ↑ КИТА́ЙСКИЕ ЯЗЫКИ́ : [арх. 12 вӱдшор 2017] / Ю. Б. Коряков // Киреев — Конго. — М. : Большая российская энциклопедия, 2009. — С. 173. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 14). — ISBN 978-5-85270-345-3.
- ↑ 1 2 *David Crystal, The Cambridge Encyclopedia of Language (Cambridge: Cambridge University Press, 1987), p. 312. «The mutual unintelligibility of the varieties is the main ground for referring to them as separate languages.»
- Charles N. Li, Sandra A. Thompson. Mandarin Chinese: A Functional Reference Grammar (1989), p 2. «The Chinese language family is genetically classified as an independent branch of the Sino-Tibetan language family.»
- Jerry Norman. Chinese (1988), p.1. «The modern Chinese dialects are really more like a family of languages».
- John DeFrancis. The Chinese Language: Fact and Fantasy (1984), p.56. «To call Chinese a single language composed of dialects with varying degrees of difference is to mislead by minimizing disparities that according to Chao are as great as those between English and Dutch. To call Chinese a family of languages is to suggest extralinguistic differences that in fact do not exist and to overlook the unique linguistic situation that exists in China.»
- ↑ Китайский язык // БРЭ. Т.14. М.,2009.
- ↑ Summary by language size (англ.). Архивировано 23 шорыкйол 2013 года. // Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International.
- ↑ Chinese languages, 2015, <https://web.archive.org/web/20151208225522/http://www.britannica.com/topic/Chinese-languages>. Проверено 30 кылме 2015..
- ↑ Москвичева С.А., Ли Сюэ. Категоризация номинаций языков в социолингвистическим пространстве Китайской Народной Республики // Вестник РУДН. — 2017. — № 4. — С. 1103—1117. — ISSN 2411-1236. Архивировано 11 пеледыш 2020 года.
- ↑ Русский язык стал официальным языком в штате Нью-Йорк. Архивировано 16 идым 2010 года.