Йӱштылшӧ Аграфена
Йӱштылшӧ Аграфена | |
---|---|
К. Е. Маковский. Ӱдырын вуйжо 1889. | |
Тӱрлылык | калык христиан |
Вес семын | Аграфена — аяр вож-влак, Аграфена — кечывал пучымыш |
Тыгак | Агриппина (черк.) |
Ыҥ | Канун Ивана Купалы |
Ышталтын | акрет годсо христиан вожым нумалеш[1] |
Палемдат | славян-влак |
Кече | 6 июль 23 июнь ([[ | ]]) |
Йӱла | мончаште мушкылтмаш, шудым погымаш, ӱдыр-влак вуйшӱдышым пидыт |
Кылдалтын | Иван Купала дене |
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа |
Йӱштылшӧ Аграфена — эрвел славян-влакын 23 июньлан (6 июль) толшо калык календарь кече. Кече лӱм шнуй Римысе Агриппина лӱм дечын лектын. Тиде кечын еҥ-влак йӱдым йӱштылаш чолган ямдылалтыныт[2]. Тиде кече гыч ятыр кундемласе эҥер ден ерлаште, пӱялаштеште йӱштылаш лӱдыкшӧ огыл ман ӱшаненыт, шудым погаш тӱҥалыныт, шудым солен онченыт, монча выньыкым, ӱштервоштылым пидыныт[3]. Йӱштылшӧ Аграфена, тудын почешак толын шогышо Йыван Купала, а эше икмыняр кече гыч Петро кече иктеш ушнен кугу пайремыш савырнат[4].
Моло лӱм-влак
полес. Ведьмин день, Скакунов вечер[11].
Кечын лӱмжӧ шнуй Римысе Агриппина лӱм дене ышталтын, тудым калыкыште Аграфена ман лӱмдат.
Тов. 6:2-9)[12].
Илыш-йӱла
Ятыр вере тиде кече гыч веле йӱштылаш тӱҥалыт[13]. Эсогыл тӱшкан погынен, мурен-мурен йӱштылыт. Аграфена кечын мончаште ырен мушкылтыныт, идалык мучкылан ситыше мончалык выньыкым пидыныт[14].
Купала пайремыште ик эн кумдан шарлыше йӱлаланОрловский губернийыште ялысе рвезе-влак тоштемше да лавыран вургемым чиен, ведра дене эҥерыш каеныт, эн румбыкан вӱдым кошталын, а южыжо вишкыде лавырамак темен, ялыш пӧртыл, кажне вашлийме еҥым йӱштылтеныт, шоҥгыеҥ ден изи йоча-влакым гына логалын огытыл. Но эш шукыжо, мутат уке, ӱдыр-влаклан логалын: рвезе-влак пӧртышкат куржын пуреныт, ӱдыр-влакым уремыш виеш луктеденыт да тыште йол гыч вуй марте чывылтылыныт. Шке шотышт дене ӱдыр-влакат каче-влаклан ӱчым шукташ тыршеныт. Чылажат тыге пытен: лавыраҥ пытыше самырык-влак эҥер деке куржыныт, тысе улак верыште, кугыеҥын шинчаж деч тораштырак, чылан иквереш йӱштылыныт, кузе сера [[XIX курым|XIX курымысо] этнограф, ӱдыр-рвезе-влак чием денак вӱдыш пурат[16].
Тыге шотлалтеш: тиде кечылан аяр шудо да вож кӱлеш вӱдыжгым поген шукта, а шудын вийже кечыйол дене темше. Ялысе-влак шке пӧртыштым выньык дене, шудо да пеледыш аршаш дене сӧрастареныт. Тиде кечын эрдене вологод кресаньык-влак ойленыт:
Йӱштылшӧ толын
Шымлу орваште
Мыланна Йӱштылмашым конден
Порылык ден тазалыкым,
Поянлык да чеслымашым.
Еҥ-влак ӱшаненыт, ужыныт, пуйто орваш солен оптымо, пеледыш аршаш дене сылнештарыме орваште лупс дене йӱштылалтын кудалеш, волгыжшо ӱжара вашлийын, ший шулдыран мардеж пелен, мардежын шым иза-шольыжын эн изиракше дене пырля. Сылне Аграфена Иван Купала дене вашлияш толеш[17].
Тиде кечын монча выньыкым талук мучкылан ситышын ямдыленыт. Тидлан ӱдыр-вате-влак кечывал деч вара имньым кычкеныт, да чодырашке самырык куэ укшым тодышташ каеныт. Южгунам выньыкым тӱрлӧ лышташан пушеҥге да кушкыл дене ыштеныт, тунам кажне выньыкыш ик укш гыч логалын: куэ, нӧлпӧ, ломбо, арама, писте, полан, пызлыгичке да моло тӱрлӧ сорт укш. Тиде йӱлам шуктымо выньык: иктыже тиде кечын мончаште мушкылт ыраш, весыже шукерте огыл презым пуышо ушкалым куандараш, кумшыжым пытартышлан, вуй гоч кудалтат але монча леведышыш кудалтат, тыге ончыкылыкым мужедыт (выньык шӱгарла век вуйжым пышта гын, колен колта, а мӧҥгешла, илыше кодеш). Выньыкым пидмаш мурым мурымо йӱк почеш шукталтын[18].
Кас велеш мончаш мушкылт ырат, тидын годым чер деч тӱрлӧ эмлыме шудым кучылтыт. Чабрец (тимьян, богородский), кӱртньышудо, вис-вис, чодырамаке, шемшудо, арымшудо, пӱртньык выньык дене могырыштым лывыртат.
Южо кугун руш верлаште Йӱштылшӧ Аграфенан кечыж деч ончыч ялысе ӱдыр-влак тӱшкан шинчаш чумыргеныт да шуар дене шожым йоҥыштеныт, тиде неле огыл сомылым муро дене сылнештеныт. Эрдене, Аграфенан кечын, тӱшкан погымо шож дене пучымышым шолтеныт, кастене кочкынытвелыжым 2957 кече ончыктымо огыл].
Южо кундемлаште Йӱштылшӧ Аграфенан кечыштыже ӱдыр-влак шке эн сай вургемыштым чиеныт да пӧрт еда коштын, «Мушса» ман ойленыт, тиде ончыктен: мом-гынат сылным пуыза тудлан: алгам, тасмам, шерым да молымат[21].
Руш-влак ӱшаненыт: тиде кечын кастене лупс дене мушкылташ гын, таза лият[22].
Йӱдвошт-кечыгут муро йӱк шоктен. Ӱдыр-влак Йыван кече ошсыгечыже мужедыныт: корнымбалне колявочым муыныт да тудлан ойленыт: «Колявоч, колявоч, тый корнышто шинчет, шоҥгымат, изимат ужат, шӱмбелемым каласе». Вара нуно кушкылым умшашт дене кӱрлын налыныт да йӱдлан кӱпчык йымак пыштеныт[23].
Йӱштылмӧ кечылаште эмлалташлан, тӱрлӧ моло йӱлам шукташлан шудым, вожым погыман улмаш. Шудо Йыван кече годым тале пӧръеҥ ден вате-влак йӱдым тувырыштым кудашын, эр ӱжара марте мландым пургедын, вожым погат але шылмыме погым кычалыт. А шӱведыше-влак, малаш возын, «шке кумлтыш мутыштым» пелештеныт[21].
XVIII—XIX курымласе Российыште лийын тыгай йӱла: Йыван Купала йӱдым «уржам пӧрдыкташ», уржаште пӧрдалаш, уржам туржаш, сайынрак кушшо манын[24][25].
Эрвел да касвел славян-влакын йӱлаштышт Иван Купалылан тавым эрыктыме йӱла лийын; кечывалвел-эрвел Польшышто ӱшаненыт: тавыште вӱд поснак «таза лиеш», тудым Ян кечын эрыктет гын[26].
Индыралтше Агриппиналан тӱрлӧ чер годым, тыгак проказ (чер)годым кумалыт[27].
Калыкмут ден пале-влак
- Чевер шошо — Поро увер деч Йӱштылмӧ кече марте[28].
- Аграфеналан шемшыдаҥ изи — шӱльӧ шочеш[29].
- Ревым Аграфеналан ӱдӧ — сай реве лиеш[25].
- Ошынрак мушкылт, моторрак лиятвелыжым 2957 кече ончыктымо огыл].
- Аграфеналан шоҥго-влакат йӱштылыт[8].
- Йыван йӱдлан виноград вӱдым поген шукта[31].
Тыгак ончо
- Иван кече годсо шудо
- Купала аршаш
- Купала пушеҥге
- Кӱртньышудо пеледыш
Палемдымаш
- ↑ Касторский, 1841, с. 33.
- ↑ Баранова и др., 2001, с. 13.
- ↑ Мадлевская, 2005, с. 721.
- ↑ Некрылова, 2017, с. 316.
- ↑ Грушко, 2000, с. 10.
- ↑ Некрылова, 2007, с. 316.
- ↑ Некрылова, 2007, с. 319.
- ↑ 8,0 8,1 Ермолов, 1901, с. 339.
- ↑ Васілевіч, 1992, с. 576.
- ↑ Лозка, 2002, с. 137.
- ↑ Толстая, 2005, с. 294.
- ↑ Соколов, 1890, с. 137–138.
- ↑ Рогов, 2003, с. 17.
- ↑ Лутовинова, 1998, с. 67.
- ↑ Воскобойников, Голь, 1997, с. 252.
- ↑ Максимов, 1903, с. 474–475.
- ↑ Рожнова, 1992, с. 87.
- ↑ Юдина, 2000, с. 301.
- ↑ Коринфский, 1901, с. 313.
- ↑ Терещенко, 1999.
- ↑ 21,0 21,1 Юдина, 2000, с. 302.
- ↑ Усачева, 1999, с. 301.
- ↑ Левкиевская, 1999, с. 128.
- ↑ Байбурин и др., 2004, с. 13.
- ↑ 25,0 25,1 Колесникова, 2005, с. 303.
- ↑ Валенцова, Виноградова, 2004, с. 537.
- ↑ Котович, Крук, 2010, с. 191.
- ↑ Чичеров, 1957, с. 15.
- ↑ Соколовский, 1996, с. 154.
- ↑ Уваров, 2009.
- ↑ Ермолов, 1901, с. 340.
Литератур
- Байбурин А. К., Беловинский Л. В., Конт Ф., Решетников Н. И. Полузабытые слова и значения. Словарь русской культуры XVIII—XIX вв. — СПб.: Европейский Дом, 2004. — 679 с. — ISBN ISBN 5-8015-0157-6.
- Баранова О. Г., Зимина Т. А., Мадлевская Е. Л. и др. Русский праздник. Праздники и обряды народного земледельческого календаря. Иллюстрированная энциклопедия / Науч. ред. И. И. Шангина. — СПб.: Искусство-СПБ, 2001. — 668 с. — (История в зеркале быта). — ISBN 5-210-01497-5.
- Колодец / Валенцова М. М., Виноградова Л. Н. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2004. — Т. 3: К (Круг) — П (Перепёлка). — С. 536–541. — ISBN 5-7133-1207-0.
- Грушко Е. А. Энциклопедия русских суеверий. — М.: ЭКСМО-пресс, 2000. — 558 с. — ISBN 5-04-005166-2.
- Летние и осенние обрядовые песни // Народное устно-поэтическое творчество Вологодского края: сказки, песни, частушки / Сост., вступ. статья и ред. В. В. Гура. — Архангельск: Сев.-Зап. кн. изд-во, 1965. — 332 с. — (Народное устно-поэтическое творчество Вологодского края).
- Ермолов А. С. Народная сельскохозяйственная мудрость в пословицах, поговорках и приметах. — СПб.: Типография А.С.Суворина, 1901. — Т. 1. Всенародный меяцеслов. — 691 с.
- Золотые правила народной культуры / О. В. Котович, И. И. Крук. — Мн.: Адукацыя i выхаванне, 2010. — 592 с. — 3000 экз. — ISBN 978-985-471-335-9.
- Касторский М. И. Начертание славянской мифологии. — СПб.: Типография Е. Фишера, 1841. — 182 с.
- Колесникова В. Русь православная. Праздники и обряды. — М.: Олма-Пресс, 2005. — 606 с. — ISBN 5-224-05162-2.
- Коринфский А. А. Иван Купала // Народная Русь : Круглый год сказаний, поверий, обычаев и пословиц русского народа. — М.: Издание книгопродавца М. В. Клюкина, 1901. — С. 308—315.
- Дорога / Левкиевская Е. Е. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1999. — Т. 2: Д (Давать) — К (Крошки). — С. 124–129. — ISBN 5-7133-0982-7.
- Максимов С. В. Аграфена Купальница // Нечистая, неведомая и крестная сила. — СПб.: Товарищество Р. Голике и А. Вильворг, 1903. — 529 с.
- Народный календарь Кемеровской области / Сост., авт. вступ. ст. и примеч. Е. И. Лутовинова. — Кемерово: Кузбассвузиздат, 1998. — 208 с.
- Мадлевская Е. Л. Аграфена Купальница // Русская мифология. Энциклопедия. — М.: Мидгард, Эксмо, 2005. — 784 с. — ISBN 5-699-13535-9.
- Некрылова А. Ф. Круглый год. Русский земледельческий календарь. — М.: Правда, 1991. — 496 с. — ISBN 5-253-00598-6.
- Некрылова А. Ф. Русский традиционный календарь: на каждый день и для каждого дома. — СПб.: Азбука-классика, 2007. — 765 с. — ISBN 5352021408.
- Некрылова А. Ф. Русский традиционный календарь. — СПб.: Пальмира, 2017. — 765 с. — (Тайные знания). — ISBN 978-5-521-00736-3.
- Рогов А. П. Мир русской души, или История русской народной культуры. — М.: ТЕРРА—Книжный клуб, 2003. — 352 с. — ISBN 5-275-00906-2.
- Рожнова П. К. Радоница. Русский народный календарь: обряды, обычаи, травы, заговорные слова. — М.: Дружба народов, 1992. — 174 с. — ISBN 5-285-00135-8.
- Соколов М. И. Отчего канун Иванова дня (23 июня) называют купальницею и считается днем урочным? // Живая старина. Вып. 2. — СПб., 1890. — С. 137—138.
- Соколовский Вл. Времена года. Православный народный календарь. — Пермь: Урал-Пресс, 1996. — 288 с. — ISBN 5-86610-063-0.
- Терещенко А. В. Быт русского народа: забавы, игры, хороводы. — М.: Русская книга, 1999. — 336 с. — ISBN 5-268-01383-1. (по изд. 1847 – 1848 гг.).
- Толстая С. М. Полесский народный календарь. — М.: Индрик, 2005. — 600 с. — (Традиционная духовная культура славян. Современные исследования). — ISBN 5-85759-300-X.
- Уваров Н. Энциклопедия народной мудрости. Пословицы, поговорки, афоризмы, крылатые выражения, сравнения. — М.: Инфра-Инженерия, 2009. — 1840 с. — ISBN 978-5-9729-0020-6.
- Здоровье / Усачева В. В. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1999. — Т. 2: Д (Давать) — К (Крошки). — С. 299–303. — ISBN 5-7133-0982-7.
- Чичеров В. И. Зимний период русского народного земледельческого календаря XVI – XIX веков. — М.: Издательство Академии Наук СССР, 1957. — 237 с.
- Энциклопедия российских праздников / Сост. В. Воскобойников, Н. Голь. — СПб.: Респекс, 1997. — 448 с. — (Русь Великая). — ISBN 5-7345-0094-1.
- Юдина Н. А. Энциклопедия русских обычаев. — М.: Вече, 2000. — 510 с. — ISBN 578380813X.
- Васілевіч Ул. А. Беларускі народны каляндар // Паэзія беларускага земляробчага календара. Склад. А. С. Ліс. — Мн., 1992. — С. 554—612. Архивировано 11 ага 2012 года. (белор.)
- Лозка А. Ю. Беларускі народны каляндар. — Мн.: Полымя, 2002. — 238 с. — ISBN 98507-0298-2. (белор.)