СПИД ваштареш кучедалме тӱнямбал кече

Тергыме статья

 СПИД чер дене кучедалме тӱнямбал кече — ООН-ын тӱнямбал кечыже, 1 декабрьыште палемдалтеш, ВИЧ пандемий нерген шинчымашым шарышаш верч ышталтын.

Тыгак тиде кечын ЮНЭЙДС дене палемдалтеш. Тиде кечын уло тӱня мучко сотемдарыше, консультаций, диагностике да шарныктыше мероприятий-влак эртат, школьник-влаклан тӱвыра программе, конференций да вашлиймаш парад-влак эртат. Медицине да социал пашаште ВИЧ инфекциян еҥ-влак дене тыршыше специалист-влак тазалыкым аралаш кӱлмӧ нерген каласкалат, ончыкылык пашам радамлат. Тыгак тиде кечын сотемдарыше лекций-влак эртат, шуко больницыште ВИЧ-лан оксам тӱлыде анализым ыштат. Чыла тиде еҥ-влаклан лӱдмым сеҥаш, шымлалташ да эмлалташ полша, тыгак ты шотышто ешыжым да йолташыже-влакым тергалташ тарата. Тиде кечын символжо V буква семын пӱтыралме йошкар тасма лийын^[1]^[2].

Статистике

2023 ийыште ЮНЭЙДС-ын (пӱтынь тӱня мучко) шотлымыж почеш^[3]:

39 000 000 еҥ ВИЧ дене ила (нунын кокла гыч 37 500 000 йоча, 0 гыч 14 ий марте);
2022 ийыште 1 300 000 азныктаралтын;
2022 ийыште СПИД деч 630 000 еҥ колен, а эпидемий тӱҥалме деч вара чылаже 40 400 000 еҥ колен.

Тидын годым 2022 ийыште черле улшо тӱшка гыч 86 % ВИЧ котыран улмо статусыштым паленыт^[3]. Нунын кокла гыч 89 % процентше наре эмлалтын да 93 % процент наре антиретровирусан терапийым эртеныт, вирусым темдалме сеҥымашке шумо.

Российыште 2022 ий 31 декабрьлан увертарыме почеш^[4]:

1 168 076 еҥ лабораторийыште пеҥгыдемдыме ВИЧ-инфекциян диагноз дене ила;
2022 ийыште 63 150 еҥ ВИЧ дене котыралтыныт (нунын кокла гыч 615-ше — йоча);
Пандемий жапыште 461 879 еҥ колен^[4].

2022 ийыште Российыште шӱдӧ тӱжем еҥ гыч 43,29 котыран еҥ-влакым пален налме. Тиде шотлымаш 2021 ден 2020 ийла дене таҥастарымаште 3, 8 % кугурак, но ончычсо ийла деч шагалрак^[4].

Цель-влак

СПИД дене кучедалме посна кечым Тазалыкаралтыш тӱнямбал организацийын, да ОНН-ын Тӱҥ Ассамблейжын пунчалже дене 1988 ийыште увертарыме^[5], тыге еҥ-влаклан глобальный манме ВИЧ/СПИД эпидемий шарлымым чараш кӱлмӧ нерген шарныктыме, нунын тидын нерген чыла шинчымашыштым нӧлталаш, черым шарыше да эмлыме йӧным ончыкташ^[1], ты шотышто тӱнямбал келшымашым ончыкташ, тиде глобал йодыш дене кучедалмаште чыла еҥ-влаклан иктеш ушен^[6], ВИЧ котыран еҥлан полшаш^[7], тыгак ВИЧ статусан еҥ деч кеч-могай шыгыремдылмашым кораҥдаш^[8].

Тиде кечын ВОЗ кугыжаныш ден посна еҥын организацийже-влаклан да тугай еҥ-влаклан, кудышт нунын партнёржо улыт, ВИЧ ден СПИД-ым шижтараш да эмлаш утларак полшаш йӧным пуат, панемийын статусшо нерген уверым шараш да черле еҥ-влакым ончаш полшат^[6].

Историй

СПИД дене кучедалме тӱнямбал кече — мер тазалыкаралтыш историйыште эн кужун шуйнышо темлымаш, кудыжо чер нерген да тудын деч аралалтме нерген шинчымашым нӧлташ виктаралтын^[9]. Тудлан негызым пышташ икымше шонымаш Джеймс Банн (James W. Bunn) да Томас Неттер (Thomas Netter) темленыт, нуно тунам Женевыште ВОЗ-ыш пурышо СПИД дене кучедалше глобал программын специалистше семын пашам ыштеныт^[11].

1988 ийыште США-ште пандемий тӱҥалме 1981 ий деч вара 65 780 еҥ черланен, тышеч 37 195 еҥ колен. Вирус умбакыжат шарлен, да тӱжем утла протест дене лекше калык Кочкыш сатун да эмлыме йӧным санитар эскерыше Управленийын штаб-пачержым (Тазалыкаралтыш Министерствын агентствыже) руалтен налыныт, нуно эркын шуйнышо чер деч эмым кычал пеҥгыдемдыме пашам писемдаш йодыныт, кудыжо черле-влаклан тунам моткоч чот кӱлын. Туге гынат ик эм лийын, кудыжым правительствылан пеҥгыдемдаш кӱлын огыл, тиде — чын уверым шарымаш. Ванн США-ште ВИЧ инфекций нерген ойлышо икымше телевидений репортёр лийын, умылен: ВИЧ ден Спид нерген шинчымаш еҥ-влаклан шкеныштым аралаш полшат. Тидым ышташ пешыжак куштылго лийын огыл, вет йыр-ваш шоя увер, манеш-манеш, лӱдыкшӧ сӱрет пеш писын шарлен. Ты йодышым тӧрлымаште ты кечым эртарыме нерген пунчал кунар-гынат полыш лийын^[10].

Банн ден Неттерын тӱҥ пашашт Спид пандемийыш тӱткышым виктараш лийын, ВИЧ статусан еҥ-влак деке уда ончалтышым пушкыдемдаш да поснак палемдаш: ВИЧ ийготым, пӧръеҥ ден ӱдырамашым, сексуал ойыртемым ончыде, кажне айдемылан логал кертеш. СПИД-ым утларак чолган шымлымашке мер калыкым ушаш манын, Банн ден Неттер ты кечын пӱтынь тӱня мучко чер дене колышо-влакым, воктенак улшо черле-влак нерген шарнаш темленыт^[9]. Банн ден Неттер шке шонымыштым эмлызе, СПИД шотышто глобал программын (таче ЮНЭЙДС семын палыме) директоржо Джонатан Маннлан ойленыт. Доктор Манн шонымаш дене келшен, тыгак палемдыме кечым сайлан шотлен^[2].

Банн тиде шарныктыш кечылан 1 декабрьым пеҥгыдемдаш темлен, молан манаш гын, тиде Рошто пайрем да США-н президентшым сайлыме жап коклаште, уверым шараш яра жап лийын, касвел СМИ-м тичмашын авалташ йӧным ыштен^[9]. Адакшым, Маннын шонымыж почеш, тиде кечым шарнаш куштылго лийын, тудо моло элысе пайрем кече дене иктеш толын огыл^[2].

ООН-ын ВИЧ/СПИД (ЮНЭЙДС) иктеш ыштыме программыже 1996 ийыште пашам ышташ тӱҥалын да кызыт ВИЧ ваштареш тӱнямбал толкыным вӱда, тӱнямбал, посна кундемысе, верысе кӱкшытыштӧ пашам ышта^[12]. ЮНЭЙДС СПИД дене кучедалме тӱнямбал кечым тудым негызлыме гычак тӱҥалын, 2004 ий марте виктарен да эртарен шоген. 2004 ий гыч ты кечым эртарымаш СПИД шотышто тӱнямбал кампаний ӱмбаке куснен, тудо посна организаций лийын^[13].

Символ

1991 ийыште СПИД дене кучедалме Тӱнямбал кечын шке тамгаже шочын — йошкар тасма, тудын мом ончыктымыжо — СПИД-ым умылымаш, тыгак чаманымаш да ончыкыжым черым сеҥымашлан ӱшан. Тыгай шонымашан тамган авторжо сӱретче Франк Мур лийын, а тамгам шаркалаш «Visual AIDS» сӱретче-влак тӱшка ушнен. Рекламе лышташыште нуно возеныт: «6 сантиметр кужытан йошкар тасмам пӱчкын налза, вара кӱшыл ужашыште «V» формо дене савырал пӱтыралза. Тудым вургемыш пижыкташ английысе булавкым кучылтса». Ынде тиде символ ВИЧ темылан пӧлеклалтше кажне акцийыште кучылталтеш^[5].

Теме-влак

«Ончыклыкым арале» илышкыл рекламе.

ВОЗ ий еда ты кечылан пӧлеклалтше темым увертара, тиде йодышым эмлыше да моло организаций-влак сотемдарыме мероприятийлаштышт авалтат^[2]. 2004 ий марте теме-влакым ЮНЭЙДС ойырен^[13]. СПИД дене кучедалме тӱнямбал кечын темыжым СПИД дене кучедалше тӱнямбал кампанийын глобал вуйлатыше комитетше ойыра, нуно ондак организаций да кугыжаныш учреждений-влак дене ВИЧ йодышым тӧрлымӧ шотышто мутланат^[2]^[13].

2005–2008 ийлаште теме икте лийын: «СПИД-ым шогалтыза. Сӧрымыдам шуктыза». Тыгай иктешлыше теме политик лидер-влакым 2010 ий марте чылаштлан аралалташ, эмлалташ да ВИЧ/СПИД-ан черлым ончымо шотышто сӧрымыштым шукташ таратышаш ыле^[2].

Тӱнямбал кечын темыже-влак^[7]:

1988: СПИД ваштареш ушнышо тӱня;
1989: Мемнан илыш, мемнан тӱня — айста икте-весе верч тыршаш тӱҥалына;
1990: Ӱдырамаш ден СПИД;
1991: Пырля саманын ӱжмыж ваштареш;
1992: СПИД: мер калыкын налме сӧрыкше;
1993: Жап ышташ;
1994: СПИД да еш;
1995: Тӱшка права, чумыр муткучыш;
1996: Ик тӱня, ик ӱшан;
1997: Йоча тӱня, кушто СПИД уло;
1998: Вашталтышым пуртышо вий (Самырык-влакым ушымо шотышто тӱнямбал кампаний);
1999: Колышт, тунем, иле (йоча ден самырык-влаклан тӱнямбал кампаний)
[[2000]: СПИД: Шукыжо пӧръеҥ деч шога;
2001: Мылам садикте огыл, а тылат?
2002-2003: Поктылмаш да шыгыремдылмаш;
2004: Ӱдырамаш, ӱдыр ден ВИЧ/СПИД;
2005–2018: СПИД-ым шогалтыза. Сӧрымым шуктыза;
2009–2010: Кажнылан йӧн лийже да айдемын праваже;
2011: Укелык кӱкшытыш шуаш;
2012: Ме пырля СПИД-ым кошартена;
2013: Шыгыремдылмаш ваштареш кучедалмаш;
2014: Кӱрылтышым кӱчыкемдымаш;
2015: СПИД ваштареш кучедалмашым писемдымаш;
2016: ВИЧ деч аралалме верч йӱклена;
2017: Мыйын тазалыкем, мыйын правам;
2018: Шке статусетым пале;
2019: Тӱшка-влак вашталтышым ыштат;
2020: Тӱнямбал татулык, чумыр мут кучымаш;
2021: Иктӧрдымылыкым пытараш. СПИД-ым пытараш. Пандемийым чараш;
2022: Иктӧрлыклан жап!
2023: Ончылно лияш — тӱшка-влаклан!^[7]

Таче 1988 ийыште темлыме СПИД чер дене кучедалме кечым эртарымаш ондаксылак пеш кӱлешан паша, тудо граждан ден виктер-влаклан ВИЧ-ын алят виян улмыж нерген шарныктат^[7]. Кызыт чыла эл-влак ончылно глобал задаче шога — 2030 ий марте ВИЧ-инфекций эпидемийым тӱшка вий дене чарен шогалташ^[8].

Тыгак ончо

ВИЧ
СПИД

Палемдымаш

↑ ^1,0 ^1,1 Всемирный день борьбы со СПИДом в 2023 году: история и традиции (неопр.). Комсомольская правда. Дата обращения: 24 кылме 2023.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Observing World AIDS day (англ.). jebmh. Дата обращения: 24 кылме 2023.
↑ ^3,0 ^3,1 Информационный бюллетень ⁠— Глобальная статистика по ВИЧ (неопр.). UNAIDS. Дата обращения: 24 кылме 2023.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ВИЧ-инфекция в Российской Федерации на 31 декабря 2022 г. (неопр.) Федеральная служба по надзору в сфере защиты прав потребителей и благополучия человека. Дата обращения: 24 кылме 2023.
↑ ^5,0 ^5,1 1 декабря — Всемирный день борьбы со СПИДом (неопр.). ФГБУ «НМИЦ им. В. А. Алмазова» Минздрава России. Дата обращения: 24 кылме 2023.
↑ ^6,0 ^6,1 1 декабря — Всемирный день борьбы со СПИДом (неопр.). Всемирная организация здравоохранения. Дата обращения: 24 кылме 2023.
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 Всемирный день борьбы со СПИДом (неопр.). unaids. Дата обращения: 24 кылме 2023.
↑ ^8,0 ^8,1 1 декабря — Всемирный день борьбы со СПИДом (неопр.). Фонд социально-культурных инициатив. Дата обращения: 24 кылме 2023.
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 Inventors of World AIDS Day: James Bunn and Thomas Netter (англ.). WHYY (30 кылме 2011). Дата обращения: 24 кылме 2023.
↑ ^10,0 ^10,1 'We Need a Day.' Meet the Man Who Helped Create World AIDS Day (англ.). Time USA. Дата обращения: 24 кылме 2023.
↑ Melissa Block. How World AIDS Day Began (англ.). NPR (1 теле 2011). Дата обращения: 24 кылме 2023.
↑ Прекращение эпидемии СПИДа к 2030 году. (неопр.) unaids. Дата обращения: 24 кылме 2023.
↑ ^13,0 ^13,1 ^13,2 Конференции | ВИЧ/СПИД (неопр.). Организация Объединённых Наций. Дата обращения: 24 кылме 2023.

Кылвер-влак

Всемирный день борьбы со СПИДом (1 декабря 2015 года) / ООН (Памятные даты ООН, Международные дни)
- World AIDS Day 2014 - Close the Gap / UN (англ.)
ВОЗ | Всемирный день борьбы со СПИДом
Фотографии с акций 1 декабря 2011 г. в разных странах Архивная копия от 7 кылме 2016 на Wayback Machine^{[авторитетан огыл важ?]}
Всемирный день борьбы со СПИДом 1 декабря 2017 года

Кышкар:ВИЧ-инфекция

[:2-1] 1,0 ^1,1 Всемирный день борьбы со СПИДом в 2023 году: история и традиции (неопр.). Комсомольская правда. Дата обращения: 24 кылме 2023.

[:4-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Observing World AIDS day (англ.). jebmh. Дата обращения: 24 кылме 2023.

[:0-3] 3,0 ^3,1 Информационный бюллетень ⁠— Глобальная статистика по ВИЧ (неопр.). UNAIDS. Дата обращения: 24 кылме 2023.

[:3-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ВИЧ-инфекция в Российской Федерации на 31 декабря 2022 г. (неопр.) Федеральная служба по надзору в сфере защиты прав потребителей и благополучия человека. Дата обращения: 24 кылме 2023.

[:9-5] 5,0 ^5,1 1 декабря — Всемирный день борьбы со СПИДом (неопр.). ФГБУ «НМИЦ им. В. А. Алмазова» Минздрава России. Дата обращения: 24 кылме 2023.

[:1-6] 6,0 ^6,1 1 декабря — Всемирный день борьбы со СПИДом (неопр.). Всемирная организация здравоохранения. Дата обращения: 24 кылме 2023.

[:7-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 Всемирный день борьбы со СПИДом (неопр.). unaids. Дата обращения: 24 кылме 2023.

[:10-8] 8,0 ^8,1 1 декабря — Всемирный день борьбы со СПИДом (неопр.). Фонд социально-культурных инициатив. Дата обращения: 24 кылме 2023.

[:5-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 Inventors of World AIDS Day: James Bunn and Thomas Netter (англ.). WHYY (30 кылме 2011). Дата обращения: 24 кылме 2023.

[:6-10] 10,0 ^10,1 'We Need a Day.' Meet the Man Who Helped Create World AIDS Day (англ.). Time USA. Дата обращения: 24 кылме 2023.

[11] Melissa Block. How World AIDS Day Began (англ.). NPR (1 теле 2011). Дата обращения: 24 кылме 2023.

[12] Прекращение эпидемии СПИДа к 2030 году. (неопр.) unaids. Дата обращения: 24 кылме 2023.

[:8-13] 13,0 ^13,1 ^13,2 Конференции | ВИЧ/СПИД (неопр.). Организация Объединённых Наций. Дата обращения: 24 кылме 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[11]

[10]

[12]

[13]