Ондре кече

РУВИКИ — эрыкан энциклопедий гыч материал
Ондре кече
«Свято Андрія. Харківщина». Украинын маркыже
«Свято Андрія. Харківщина». Украинын маркыже
Тӱрлылык Калык-христиан
Вес семын Мужедме кече, «Калита-Андрій»
Тыгак Андрей Первозванный (черк.)
Ыҥ телым кокымшо гана вашлиймаш
Палемдат славян-влак
Кече 30 кылме (13 теле)
Йӱла телылан игече нерген мужедыт, каче-влак нерген, рвезе-влакым качымарий-влак радамышке пуртеныт
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа
Калета (калита) — украин йӱла почеш кечын печеньыже
Г. И. Семирадский. Шнуй Андрейын йӱдшӧ — Мужедмаш, 1867

Ондре кече[1] — 13 декабрьыште (30 ноябрь) лийше славян калык календарьысе кече.

Кече лӱм апостол Андрей Первозванныйын лӱм дене кылдалтын. Кече телымсе пайрем радамым почшо ик пайремлан шотлалтеш, католик йӱлаште шорыкйол пӱтын тӱҥалтышыжлан шотлалтеш[1]. Пайрем деч ик кече ончыч, кастене, ӱдыр-влак мужедыныт, ӱшаненыт: ӱдыр-рвезе-влаклан Ондре йӱдым нунылан гына пӱралтше айдемын сынже конча[2]. Тиде кечын вӱд йӱкым колыштыныт да телылан игече нерген иктешлымашым ыштеныт[3].

руш. Андрей Первозванный[4], Андрей Осенний[5]; белор. Андросы, Андрэйкі, Андрэй[6]; укр. День Андрія, Калита-Андрій[7][8]; серб. Андријевдан, Полазни дан, Мечкин дан, Мечкодава, Зверовни дан[9]; словенла Andrej, Andraž, Jandrevo[10]; болг. Андреевден, Мечкинден[9]; полякла Andrzejki.

Ондре кече деч ончычсо йӱдым каче нерген мужедаш йӱла лийын[11]. Эн ончычак ӱдыръеҥ ончык илышым шижтарыше омым ужаш тыршен, тудлан пӱралтше каче кончышаш улмаш: малымывер йымак вӱдан мискым шынденыт, кӱпчык йымаке пыртак кутьям, воштончышым, кӱзым, пӧръеҥ упшым але келшыше рвезын пестеж гыч катыме пашкарым але шанчашым пыштеныт. Ӱдыр-влак шке пиалыштым ужаш манын, кӧршӧкеш йытын нӧшмым ӱденыт, а вара кӧршӧкым ончен, «Отче наш» манмым кумалыныт: индеш гана шогалын, индеш гана сукалтен шинчын да индеш гана шинчын уэш пачаш кумалыныт. Тидын деч вара лӱмын ойлышаш шӱведыме мутым ойленыт: «Шнуй Андрейлан, мый тыланет йытыным ӱдем, вара мыланем шижтаре, кӧн пелен мый йытыным кӱраш тӱҥалам». Тыгай кӧршӧкым малымывер йымак шынденыт[12].

Белоруссийыште тиде кечын кыне але йытын нӧшмым таве воктен, памаш але пӧрт воктене ӱденыт. Нӧшмым ӱдымӧ тыглай йӱла лийын огыл — шошым 15 (28) апрель, тыгак Ондре кечын, белоруссий Полесьеште кынем (моло вере — 17 апрельыште) ӱденыт. Тиде сомылын лектышыже шыжымат шижалтеш да кок изи йӱлам иктыш ушымо семын лиеш. Мужедмаште тыге шогылтмаш — нӧшмым ӱдымӧ — тамга куатан лийын: ӱдымӧ нӧшмын нӧлтмыж семынак ончыкыжым мужедме илышыште лийшаш, — «Шнуй Андрей, мый кынем ӱдем, шижтаре мылам, кӧн дене кӱраш логалеш, палынем». Шонымаш шукталтше манын, ӱдыр-влак пӱтым кученыт, утыжым мутланен огытыл. Кудалтен кодымо чыла нӧшмӧ шошым шыта гын, тиде пиалан мужыраҥмашым сӧрен, озым пеш шуэн шытен гын, марлан лекмаш куаным сӧрен огыл, нӧшмӧ йӧршеш лектын огыл гын, тудо колымашын палыжлан шотлалтын[13].

Вероникым «Ондрен шудыжо» маныныт, тудын дене вуйшӱдышым пуненыт, тиде шудо Ия деч аралалташ полша, ман ӱшаненыт. Калык ӱшан почеш, ӱдыр-влак, сай йолташ нерген шонен, пеленышт вероникаштым кученыт: «тудым пеленет кучен — шоныметым от йомдаре»[14].

Украинысе Полесьеште — Калита, рвезе-влакын пайремышт. Калита каслаште рвезе-влакым качымарий-влак радамышке пуртеныт[15]. Самырык рвезе-влак калита (ӱдыр-влакын йӱлалан кӱэштме кинде) деке тӧрштылын, пурлын налаш тӧчат[16]. Тылеч вара» у качымарий-влак пӱтынь тӱшкам сийлат. Ынде нуно кас модмашке коштын кертыт, ӱдыр-влак дене вашлияш, шудым солымашке кошташ, чыла тӱрлӧ пӧръеҥ пашам шукташ, туларташ да ӱдырым налаш ямде улыт[17].

Карпатысе умылымаш почеш, Ондре кече вашеш йӱд — осал вийын озаланыме пагытше, кунам вувер кува-влак ушкал деч шӧрым шупшын налыт. Вольыкым аралаш манын, эрвел Словакийыште гуцул-шамыч тиде йӱдым чоҥгаште «ондре тулотым» йӱлалтеныт[18].

Тиде кечын вӱд йӱкым колыштыныт. Эрдене эҥерыште вакым руэныт да, вӱдым коштал налме деч ончыч, ваке тӱрыш сукен шинчыныт, ий пелен пылышыштым ишеныт да колыштыныт. Вӱд лӱшка гын, пораным, йӱштым вучыман, манын ӱшаненыт. Вӱд тымык гын, теле тымык, сай лиеш. Тиде палым Юрьев кечын койышыж дене тергат[19].

Ондре кече гыч тӱҥалын, ойӧрӧ-влак илышым тӧрлаш полшат (нуно У ий але Крешене марте шуйнат), шӱртым шӱдыраш, мундырам пӱтыраш, ок лий, «янлык-влак вольык кӱтӱ воктен ынышт кошт». Серб-влакын Ондре кече гыч У ий марте жап несновица маналтеш. Болгар умылымаш почеш, Ондре кече деч вара кечын кужытшо «ик тар пырчылан» шуйна, да чыла йыр-ваш шукемаш тӱҥалеш да йырваш эре кугемеш, кугемеш, кугемеш. Южгунам Ондре кечылан суртыш икымше толшын — пӧръеҥ але рвезе — эскерыме йӱла лиеда[9].

Калыкмут ден пале-влак

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
  • Ондре кечын йӱдым эҥер ден ер дек вӱдым колышташ коштыт: тымык вӱд — икшырыман телылан; йӱкланыше — мардежан, поранан да ӱштшӧ телылан[20].
  • Парамон кече гыч Онде кечыш червер ӱжара — тале мардеж лиеш[21].
  • Ондре кечын ӱдыр-влаклан ӱшан конча (укр. На Андрія сниться дівицям надія)[22].
  • Мый, шнуй Андрей, кынем ӱдем, кӧ дене сӱаным ышташ, Юмо палаш йӧным ыште (укр. Я, святий Андрію, конопельки сію, дай же, Боже, знати, з ким весілля грати)[23].
  • Шнуй Ондрен кечыж гыч ӱдырамаш-влакын пашашт — шӱртӧ (полякла Na święty Jędrzej szukają baby przędzy)[24].
  1. 1 2 Виноградова, Толстая, 1995, с. 109.
  2. Брокгауз и Ефрон, 1890—1907.
  3. Воскобойников, Голь, 1997, с. 410.
  4. Некрылова, 1991, с. 40.
  5. Беловинский, 1999, с. 14.
  6. Лозка, 2002, с. 216.
  7. Килимник, 1963, с. 211.
  8. Килимник, 1994, с. 220.
  9. 1 2 3 Виноградова, Толстая, 1995, с. 110.
  10. Кашуба, 1973, с. 236.
  11. Копейкин, 2011, с. 173.
  12. Виноградова, 1981, с. 28–30.
  13. Васілевіч, 1992, с. 593.
  14. Рожнова, 1992, с. 147.
  15. У девушек инициация, то есть приём в компанию девушек на выданье, происходила обычно на Семик (Девичий праздник) или Троицу
  16. Скуратівський, 1995, с. 250–251.
  17. Агапкина, 2009, с. 190.
  18. Виноградова, Толстая. СМЭС, 1995, с. 33.
  19. Мясников, 2004, с. 728.
  20. Козлов, 1993, с. 197.
  21. Коринфский, 1901, с. 467.
  22. Народний календар. Грудень Архивировано 18 ага 2015 года. // Тижневик «Волинь» Архивысе копий 28 ӱярня 2015 гыч (укр.)
  23. Скуратівський, 2003, с. 264.
  24. Ермолов, 1901, с. 551.
  • Посвятительные обряды / Т. А. Агапкина // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2009. — Т. 4: П (Переправа через воду) — С (Сито). — С. 189—195. — ISBN 5-7133-0703-4, 978-5-7133-1312-8.
  • Беловинский Л. В. Российский историко-бытовой словарь. — М.: Тритэ, 1999. — 526 с.
  • Андрей, апостол // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Виноградова Л. Н. Девичьи гадания о замужестве в цикле славянской календарной обрядности (западно-восточнославянские параллели) // Славянский и балканский фольклор. Обряд. Текст. — М.: Наука, 1981. — С. 13–43.
  • Виноградова Л. Н., Толстая С. М. Андрей // Славянская мифология. Энциклопедический словарь. — М.: Эллис Лак, 1995. — С. 33–34. — ISBN 5-7195-0057-X.
  • Андрей / Виноградова Л. Н., Толстая С. М. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1995. — Т. 1: А (Август) — Г (Гусь). — С. 109–111. — ISBN 5-7133-0704-2.
  • Ермолов А. С. Народная сельскохозяйственная мудрость в пословицах, поговорках и приметах. — СПб.: Типография А.С.Суворина, 1901. — Т. 1. Всенародный меяцеслов. — 691 с.
  • Кашуба, М. С. Народы Югославии // Календарные обычаи и обряды в странах зарубежной Европы. Зимние праздники. — М.: Наука, 1973. — С. 266–283.
  • Козлов, А. В. Праздники и знаменательные даты православного и народного календаря. — СПб.: Культ-информ-пресс, 1993. — 224 с. — ISBN 5-8392-0073-5.
  • Копейкин К. Церковные и народные традиции почитания св. апостола Андрея в России // Андрей Первозванный – апостол для Запада и Востока / Под ред. Михаила Талалая и Ирины Языковой. — М.: Библейско-богословский институт святого апостола Андрея, 2011. — С. 157–175. — 242 с. — (Диалог). — ISBN 978-5-89647-262-9.
  • Коринфский А. А. Ноябрь-месяц // Народная Русь : Круглый год сказаний, поверий, обычаев и пословиц русского народа. — М.: Издание книгопродавца М. В. Клюкина, 1901. — С. 457—467.
  • Мясников А. Л. Летописный календарь России. — СПб.: Александр ПРИНТ, 2004. — 768 с. — ISBN 5-7580-0087-6.
  • Некрылова А. Ф. Круглый год. — М.: Правда, 1991. — 496 с. — ISBN 5-253-00598-6.
  • Рожнова П. К. Радоница. Русский народный календарь: обряды, обычаи, травы, заговорные слова. — М.: Дружба народов, 1992. — 174 с. — ISBN 5-285-00135-8.
  • Энциклопедия российских праздников / Сост. В. Воскобойников, Н. Голь. — СПб.: Респекс, 1997. — 448 с. — (Русь Великая). — ISBN 5-7345-0094-1.
  • Васілевіч Ул. А. Беларускі народны каляндар (белор.) // Паэзія беларускага земляробчага календара. Склад. Ліс А.С.. — Мн., 1992. — С. 554—612. Архивировано 11 ага 2012 года.
  • Килимник С. Український рік у народних звичаях в історичному освітленні. — Вінніпег, Торонто: Український Національний Видавничий Комітет, 1963. — Т. 5. — 283 с. (укр.)
  • Лозка А. Ю. Беларускі народны каляндар (белор.). — Мн.: Полымя, 2002. — 238 с. — ISBN 98507-0298-2. (белор.)
  • Сапіга В. К. Українські народні свята та звичаї. — К.: Т-во «Знання України», 1993. — 112 с. — ISBN 5-7770-0582-9. (укр.)
  • Скуратівський В. Т. Дідух. — К.: Освіта, 1995. — 272 с. — ISBN 5-330-02487-0. (укр.)
  • Скуратівський, В. Т. Український народний календар. — К.: Техніка, 2003. — 383 с. — (Народні джерела). — ISBN 966-575-135-2. (укр.)
  • Український рік у народних звичаях в історичному освітленні / Степан Килимник. — К.: Обереги, 1994. — Т. 2. — ISBN 5-8104-0046-9. (укр.)