Озаҥ ханстве

РУВИКИ — эрыкан энциклопедий гыч материал
Исторический кугыжаныш
Озаҥ ханстве
قزان خانلغی
Qazan xanlığı
Казан ханлыгы
Тисте
Тисте
Карта Казанского ханства, на основе БРЭ.jpg
← Golden Horde flag 1339.svg
Flag of Russia.svg →
1438 (1445) — 1552
Рӱдӧ ола Озаҥ
Йылме тюрки[1], (юлысо тюрк-влак)[2][3]
Официал йылме тюрки, тошто татар
Религий ислам (ханафит мазхаб)[4]
Кумдык иктаж 250 тӱж. км².
Калык чот иктаж 450 тӱж. чел.
татар-влак («казанлылар», «казанстии татары») марий-влак (черемис-влак), мордва, чуваш-влак и одо-влак (вотяки, ары), тыгак пошкырт-влак[5]
Вуйлатыме формо ханстве[d]
Хан (руш летописьыште - царь)
 • 1438—1445 Улуг-Мухаммед (икымше)
 • 1552 Ядыгар-Мухаммед (пытартыш)
Югылык
← Шӧртньӧ Орда
Озаҥ уезд →
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Озаҥ ханстве (Озаҥ кугыжаныш[5], Булгар вилаят[5], Озаҥ вилаят[6]; тат. Казан ханлыгы, Qazan xanlığı, قزان خانلغی‎) — Кокла Юл кундемыште 1438 ий гыч 1552 ий марте улшо татар[7][8][9] феодал кугыжаныш.

Шӧртньӧ Орда шаланыме дене Булгар улус мландыште шонымо почеш 1438-ше ийыште Озаҥ олам Шӧртньӧ Ордан ханже Улуг-Мухаммедын руалтен налме дене ышталтын. 1552 ийыште Озаҥ олам Иван Грозый кугыжан сеҥен налмыже деч вара Озаҥ ханстве пытен, а тудын мландыжым Руш кугыжанышыш ушеныт.

Историй

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Негызлымаш[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

1437 ийыште ончычсо Шӧртньӧ Ордан ханже Улуг-Мухаммед шке кокласе кучедалмаште сеҥалтын, престолым Крым хан Сайид-Ахмаду I-лан пуэн, шыжым Крым гыч куржын да Юлыш куснен каен[10], туштыжо вес ийын Озаҥ олам руалтен налын, тушеч Али-бей ханым поктен колтен. Озаҥ олам налмек, Улуг-Мухаммед шкенжым эрыкан ханлан увертарен, тидын дене эн у сарзе-феодал кугыжанышым негызлен. Тошто, тӱзатыдыме да томам пеҥгыдемден шындыме Озаҥ лишне у хан У Озаҥым чоҥен, тудо у ханствын рӱдолашкыже савырнен (вес увер-влак почеш, У Озаҥым эше 1402 ийыштак Алтын-бек негызлен, а Улуг-Мухаммед годым чотак кумдаҥын да пеҥгыдемын).

Бату жап гычак Булгар улусышто Шӧртньӧ Ордан ханже-влакын кеҥежымсе верланымышт лийын[11]. Тидыже тыге ончыкта: Озаҥ юрт кугыжанышын у рӱдыжӧ лийын сеҥен, да Улуг-Мухаммед Шӧртньӧ Ордаште дене кучемжым уэш пӧртылташ ӱшаным йомдарен огыл[12].

Моско княжестве дене вашкыл да элгӧргӧ политике[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Тӱҥ статья: Руш-Озаҥ сар-влак

Улуг-Мухаммед хан да тудын эргыже Махмуд годым озаҥысе-влак руш мландыш коштеденыт. 1439 ийыштак хан Улуг-Мухаммед хан Моско дек миен шуын да тудым йыр авырен шогалын, но латик кече гыч мӧҥгеш чакнен, корнышто Коломным да икмыняр моло руш ола-влакым толен. 1444 ийыште хан Угарман ден Рязань княжестве ӱмбак керылтын, а 1445 ийыште руш войскам Судаль воктене кырен шалатен да кугу князь Василий II-ым пленыш налын, Моско княжествылан ясакым пыштен[13]. Иктаж тиде жап гычак Улуг-Мухаммедын лӱмжӧ возымашлаште огеш ушештаралт.

1445 ийыште Махмуд хан Озаҥ гыч изаже ден шольыжо Якуб ден Касимым поктен колтен, престолым налын да 1467 ий марте вулатен. Тудын вуйлатыме жапыште Моско дене тынысле вашкыл ышталтын да Озаҥ ханствын административно-политике структуржо чумыралтын. Но 1446 ден 1448 ийлаште Махмуд хан, ясакым тӱлыкташ тӧчен, Моско княжестве ваштареш каен. Тудо эрвелыш да йӱдвел-эрвелыш лектеден, тидыже Вичым, одо-влакым да икмыняр моло калык-влакым сеҥен налме дене мучашлалтын. Махмуд годым Озаҥ ханствын эрвел чекше Уралыш шуын[14].

Махмудын колымек, 1467 ийыште тудын кугурак эргыже Халил хан лийын, тудыжо Озаҥ ханствым вигак кок сар лӱдыкшӧ ончылан шынден. Тудо Иван III-ын колтымо грамотым кушкедын да уло шыдыж дене тошкен пытарен, тыгак ногай посоллан торжан ойлен. Но идалык гычак хан жап шуде колен колтен, престолым Ибрагим шольыжо налын, но лӱмлӧ еҥ-влак тудын ваштареш шолып ойым ыштеныт, да престолыш Мещерысе удельный князьым, Ибрагим ханын чӱчӱжым Касимым ӱжыныт[15], однако знать организовала против него заговор, и на престол был приглашён мещерский удельный князь Касим, дядя хана Ибрагима[16].

Тӱҥ статья: Руш-Озаҥ сар (1467–1469)

Москосо кугу князь Иван III-ын полшымыжо дене Касим Озаҥышке тарванен, но 1467 ийыште кырен шалаталтын. Руш-Озаҥ сар (1467–1469) тыныслык ойым ыштыме дене пытен, руалтен налме-влакым вашталтымаш лийын.

Тӱҥ статья: Руш-Озаҥ сар (1478)

1470-ше ийлаште Озаҥ ханствын кӧргӧ илыш-кунжо манмыже пеҥгыдемын, тудо шке мландыжым Кӱшыл Чолман кундемыште да Виче кундемыште шараш тӱҥалын (1478 ийыште Хлынов олаш миен коштмаш). Ибрагим ханын тыгай пашажлан вашеш Иван III Озаҥыш тарванен да тудын пырдыжше деке чак миен шогалын. Иктешлымаште тыныслык ойым ыштыме.

Ибрагим ханын 1479 ийыште колымекыже, Озаҥ ханствыште шке коклаште ваш кучедалмаш тӱҥалын, тыште Ибрагимын эргыже Ильхам сеҥен[16], тудо престолым шинчаш шонышо шольыжо Мухаммед-Аминым поктен колтен[17]. Пытартышыже, Москон полышыжлан эҥертен, Ильхам ваштареш сарым тӱҥалын (1482 ийысе миен коштмаш).

Тӱҥ статья: Руш-Озаҥ сар (1487)

Шонымо почеш 1484–1485 ийлаште Мухаммед-Амин Озаҥым налын, но вашке тудым сӱмырен шуэныт. Ильхамын кучемжын вияҥдымыжлан вашеш 1487 ийыште руш войска-влакын Озаҥыш тарваненыт, тидже олам кужу жап йыр авырен шогымо деч вара тудым налме да ханым сӱмырал шуымо дене пытен.

Мухамед-Амин ханын вуйлатыме пагытыште Озаҥ ханстве тӱрыснек Моско протекторатыште лийын да Моско дене икгай йотэл политикым шуктен, ты шот гыч 1493 ийыште Кугу Орда ваштареш кредалын. Озаҥ ханстве Руш кугыжанышыш эше пурталтын огыл, молан манаш гын тидыже тудо пагытыште Крымысе ханстве дене ушемле вашкыллан келшен ок тол ыле[18].

Хан Мухаммед-Амин диван кучемым шыгыремден, тидыже лӱмлӧ еҥ-влакым 1495 ийыште чот шыдешкаш таратен. Пытартышлан тудым престол гыч поктен луктыныт. Карачибек-влак Кул-Мухаммад, Урак, Садыр да Агиш Шибан тукым гыч Сибирьысе кугыжан эрге Мвамукым престолыш шынденыт. Но хан Мамук террор йӧн дене пашам ышташ лийын, тидын дене Озаҥысе шуко калыкым шке ваштарешыже кумылаҥден. Сандене кунам хан Арскысе княжестве ваштареш походыш каен, Озаҥ войскан ужашыже тудым кудалтен коден да Озаҥыш пӧртылын, тылеч вара карачибек-влак Мамукым сӱмырал шуымылан увертареныт да кӧргышкӧ тудым пуртен огытыл[19]. 1496 ийыште ханын тронышкыжо тымарте Руш кугыжанышыште илыше Абдул-Латифым, Мухаммад-Аминын шольыжым, шындыме. Тудат лӱмлӧ еҥ-влакын политике влиянийштым шыгыремдаш тӧчен (1499 ийыште карачибек Уракын вуйлатыме мятежым темдалын), тидыже аристократ-влак дене ваштӱкнымашыш конден. 1502 ийыште улуг карачибек Кул-Мухамамад Абдул-Латифым сӱмырал шуэн да руш посол-влакын полшымышт дене Озаҥыш хан Мухаммед-Амин пӧртылыктен, тудыжо вашке кугу лӱмлӧ еҥ-влакын политике (1502 ийыште Кул-Мухаммадым казнитлымаш) да экономике (мландылан оза лийме системыште вашталтыш-влак) влиянийыштым луштарен да кӱшыл кучемым вияҥден.

Тӱҥ статья: Руш-Озаҥ сар (1505–1507)

1505-1507 ийлаште Мухаммед-Амин Моско сарзывийым Озаҥ лишне кок гана кугун кырен шалатен, Моско дене икмыняр тынысле ойпидышым ыштен (1507, 1508, 1512, 1516), Озаҥ ханстве ден Руш кугыжаныш коклаште тӧр праван да поро пошкудылык вашкылым пӧртылтен.

1518 ий декабрьыште Мухаммед-Аминын колымекыже, улуг карачибек Булат Ширинын вуйлатыме диван 1519 ийыште Озаҥ троныш лӱмлӧ еҥ-влаклан привилегийым арален кодаш сӧрышӧ Касимысе хан Шах-Алим шынден. Но ханствыште руш ойпуышо-влакын вийышт кушмаш да карачибек-влакын властьыштым шыгыремдаш тыршымаш лӱмлӧ еҥ-влакым у шолып ойыш шуаш да ханым поктен колташ таратеныт.

Тӱҥ статья: Руш-Озаҥ сар (1521–1524)

1521 ийыште Озаҥ престолыш шке аважын, кугыжан вате Нур-Султанын, полшымыжо дене Крымысе султан Сахиб-Гирейым шынденыт. 1521 ий августышто ханын вийже Угарман, Муром, Клин, Мещёра да Владимир мландышке сарзе походым ыштеныт да Коломно воктене Крымысе хан Гирейын сарзывийже дене иктыш ушненыт. Тылеч вара Москвам йыр авырен налыныт да Москосо кугу князь Василий III-ым тынысле ойпидышеш кидпалым пышташ ӧкымленыт. Тыге Руш кугыжаныш Озаҥ ханствылан ясакым тӱлаш тӱҥалын.

1523 ийыште Сахиб-Гирей Моско да Астрахань дене угыч сарым тӱҥалын, но сеҥымашыш шуын кертын огыл. У кержалтмаш деч лӱдын, Сахиб-Гирей изаж деке, Крымысе хан Саадет-Гирей деке, посолым колтен, Озаҥыш пушкым, пищальым да янычар-влакым колташ йодын, но тудыжо шольыжлан полшаш тореш лийын. Тунам 1524 ий шошым Сахиб-Гирей турко султан Сулейман деч полышым йодын, шкенжым Осман империйын вассалжылан шотлаш тӱҥалам манын увертарен, но тудыжат полышым колтен огыл.

1524 ий шошым князь Василий III Озаҥ ханствыш у кугу походым тарватен. Озаҥ деке 150 тӱжем еҥан руш сарзывий лишемме годым Сахиб-Гирей Озаҥ гыч Крымыш куржын, рӱдолаште шкенжын 13 ияш племянникшым Сафа-Гирейым коден[20]. Лӱмлӧ еҥ-влакын полшымышт дене (Булат Ширин, эмир Атуч (Отуч), аталык Талыш да молат) тудо руш армийлан карум пуэн, 1526-1528 ийлаште Моско дене тыныслыкым ыштен. Озаҥ ханствым Осман империйын вассалже манын увертарен[21].

Тӱҥ статья: Руш-Озаҥ сар (1530–1531)

1530 ийыште руш виктер тынысле ойпидышым кӱрлын да Озаҥыш тарванен. Но озаҥысе-влак ногай ден астраханьысе-влакын сарзывийышт полшымо дене руш полк-влакым кырен шалатеныт.

Ханын кучемжын угыч вияҥмыже Москон полышыжлан эҥертыше лӱмлӧ еҥ-влакым пудыранчыкым тарваташ таратен. 1531 ийыште Сафа-Гирейым поктен колтымо, тудын велке улшо-влакым казнитлыме. Ханбике Гаухаршад, Булат Ширин, мурза Кичи-Али вуйлатыме, Моско велыш кумылан диван 1531 ийыште Озаҥ троныш Касимысе хан Джан-Алим ӱжын, но чын кучем тудын пелен регентлан шогалтыме Гаухаршад кидыште лийын. Шукат ок эрте, хан Моско виктерын кӧнымыжӧ почеш Сююмбикем — ногай мурза Юсуфын ӱдыржым — марлан налеш. Ӱдыр налмаш Гаухаршад регент улмыжым кораҥден, молан манаш гын Джан-Алин вуешшумыжо нерген ойлен[22].

Тӱҥ статья: Руш-озаҥ сар (1535–1552)

1533 ийыште Москосо кугу князь Василий III-ын колымекыже, Москон Озаҥ ханствым эскерымыже чот лушкыдемын, тидыже лӱмлӧ еҥ-влакым ханын да тудын йырже улшо-влакын политикышт ваштареш пудыранчыкым нӧлталаш таратен. Булат Ширин ден Гаухаршад 1535 ийыште хан Джан-Алим сӱмыреныт, престолыш угыч Сафа-Гирейым шогалтыие, тудыжо, Джан-Али колымеке, Сююмбикем марлан налын.

Москошто шке коклаште кучедалмаш кайыме дене пайдаланен, хан Сафа-Гирей Руш кугыжаныш ӱмбак сеҥымашым кондышо походым тарватен (1536–1537). Тудын кучемже вияҥме дене аристократийын шыдыже нӧлталтын, тудыжо ханствыште вуйлатышым вашталтыме нерген Моско дене 1541 ден 1545 ийлаште мутланымашым эртарен. Тидлан вашмут семын хан Сафа-Гирей Озаҥысе икмыняр лӱмлӧ еҥ-влакым казнитлен да тидын дене шкенжын ваштареш Озаҥысе чыла лӱмлӧ еҥ-влакым шогалтен; 1545 ийыште у шолып кутырымаш почеш сӱмырал шуымо (Чура Нарыков, сейид Беюрган да бек Кадыш вуйлатыме дене).

Шолып кутырен келшыше-влак престолыш адак хан Шах-Алим ӱжыныт. Тыгутлаште Сафа-Гирей оньыкугызаж деке, ногай бий Юсуф деке куржын, тылеч вара, тудын деч сарзывийым налын, 1546 ийыште Озаҥыш пӧртылын да хан Шах-Алим сӱмырал шуэн.

Тиддеч вара хан Сафа-Гирей шке тушманже—влакым — Чура Нарыковым, Кадышым да молымат — казнитлен да кучемыш крым ден ногай бек-влакым конден.

Сафа-Гирей колымек, 1549 ий мартыште кучем Утямыш-Гирейлан, Сююмбике деч тудын изи эргыжлан куснен. Сююмбике эргыж пелен регентше лийын да оглан Кошчак вуйлатыме крым гвардийын полшымыжлан эҥертен[23].

1521 гыч 1545 ий марте гына, курымсерышлаште возен кодымо почеш, озаҥ хан-влак Руш мландышке нылле чоло гана миен коштыныт, утларакшым Угарман, Вятке, Владимир, Кострома, Галич да Муром лишне улшо кундемлаш. Южо ийлаште тыгай поход икмыняр — кокыт гыч нылыт марте — лийын[18].

Российын сеҥен налмыже[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Тӱҥ статья: Озаҥ поход-влак

Озаҥысе лӱмлӧ еҥ-влак коклаште шаланымаш да хан кучемын лушкыдеммыж дене пайдаланен, Моско виктер 1545–1551 ийлаште Озаҥ походым тӱҥалын.

Иван IV кугыжан Озаҥыш сеҥаш полшыдымо тура сарзе поход-влак деч вара 1551 ийыште Свияге эҥер аҥыште ола тӱрыш лишеммаште Свияжск карманым нӧлтен шындыме, тидыже крым-влакын пошымышт дене Курык вел калыкым кугыжа могырыш куснаш полшен. Сююмбикен виктерже изоляцийыш логалын. Тудо эргыж дене Ногай Ордаш куржаш тӧчен, но тудым руалтен кученыт. Кошчак ден тудын еҥже-влакым казнитленыт, Сююмбике ден Утямыш-Гирейым Москош колтеныт.

1551 ийыште Озаҥ аристократийын: оглан Худай-Кулын, карачибек Нур-Алин, Кул-Шарифын, эмир Байбарсын (Растын эргыже) да молынат — полшымышт дене Озаҥ ханстве престолыш угыч Шах-Али шинчын.

Курык велым Руш кугыжанышлан пуымо нерген ханын пунчалже лӱмло еҥ-влакым шыдештарен. 1551 ий 14 (24) сентябрьыште кугу курултай тудым хан деч тудым пӧртылташ йодын. Шах-Али тиде йодмашым шукташ кӧнен огыл да, да руш гарнизонын полышыж дене пайдаланен, лӱмлӧ еҥ-влак ваштареш репрессийым тӱҥалын (эмир Растын эргыже-влакым да эше 70 бекым пуштмо).

1552 ийыште хан Шах-Алим сӱмырал шуымек, Озаҥысе-влак Иван IV кугыжалан присягым кондаш посольствым ойыреныт. Тидыже аристократийын ужашыжым да Озаҥ ханствысе калыкым чот сырыктарен, да тидын дене бек-влак Ислам-бей, Кебек да Аликей (Нарыкын эргышт) пайдаланеныт, нуно руш-влак ваштареш восстанийым нӧлталыныт. 1552 ий 10 мартыште Озаҥ виктерым бек Чапкын Отучев вуйлаташ шогалын, тудо кӱшнӧ ушештарыме вашмутланымашым кӱрлын[24]. Тылеч вара Озаҥысе-влак гарнизоным пытареныт да Руш кугыжаныш дене сарым тӱҥалыныт, престолыш Астрахань султан Ядыгар-Мухаммадым ӱжыныт.

Тӱҥ статья: Озаҥым налмаш
Кугыжан 1672 ийысе титулярникше гыч Озаҥ приказын печатьше

1552 ийыште руш сарзывий Озаҥыш кугу походым чумырен. 49 кече йыр авырен шогымек, оласе пырдыжлам йымакышт шолып кӱнчымӧ верлаш пыштыме пычалтар дене пудештареныт, да 1552 ий 2 (13) октябрьыште Озаҥым штурм дене налыныт, утларак калыкшым пуштеден пытарыме, а ола шкеже йӱлен. Озаҥ ханым кученыт да Москошко наҥгаеныт.

«Озаҥысе курымсерызе» манмаште тыге ойлалтеш: Озаҥым сеҥен налмек, кугыжа Иван IV «шке ризницышкыже кугыжан [вес семынже ханын] поянлыкшым… кугыжан венецшым, жезлжымат, Озаҥ кугыжамытын тистыштымат, да кугыжалык моло арверым налаш» кӱштен (ПСРЛ, 19 т., стлб. 467). Но курымсерызын тиде ойжо гыч тыге лектеш: трофей хан кучемын символжо лийын, да тудым кугыжанышын символжылан шотлаш чын огыл.

Хан кучемын каласыме атрибутшо-влакын пӱрымашышт нерген чын увер аралалт кодын огыл, хан тистым сӱретлен возымашат кызытсе кече марте толын шуын огыл. Шонаш гына лиеш: тисте-влак порсын куэм, тафта але камке гыч ыштеденыт, а шовыч тӱржым йолвала дене тӱрлен шындыме (чук.). Очыни, сӱретлыме нашивке-влакат, возымо ой-влакат лийыныт. Мутат уке, чын каласкалымаш уке дене ханын тистыжын «тайныжым» да хан кучемын пӱтынь атрибутикыжымат пален налаш шонымаш ончыкыжым шуко тӱрлӧ ойым да ӱчашымашыш лукташ тӱҥалеш[25].

Озаҥ ханстве шке ӱмыржым кошартен, да Кок Юл кундем уталарк мландыже дене Руш кугыжанышыш ушналтын. Озаҥым Налмым да Озаҥ ханствым сеҥымым шарныме лӱмеш Иван IV кугыжан кӱштымыж почеш Москошто Йошкар площадьыште Василий Блаженныйын храмжым (Лаке-ӱмбалсе-Покро) чоҥымо.

Озаҥ ханстве Руш кугыжанышын ужашыже лийын, руш кугыжа «Озаҥ Кугыжа» титулым налын. Озаҥым налмеке да Петр I 1708 ийысе территориально-кугыжаныш реформыжо марте сеҥен налме Озаҥ ханствын мландыже Озаҥ уездыш пурен. Административно Москошто улшо Озаҥ полат маналтше приказ гоч вуйлаталтын. Тыгак угыч ыштыме Озаҥ архиепископийымат Руш Православий Черкыште кӱлешлык шот дене вигак кумшылан шогалтыме.

Тӱҥ статья: Руш-Озаҥ сар (1552–1556)

Туге гынат Озаҥ ханствысе калык шке кугыжанышлыкшым йомдарыме дене келшен огыл да руалтен налше-влак ваштареш 1552–1556 ийлаште пеҥгыде торешланымашым шарен колтен. Торешланымашын пытартыш верлажым 1557 ийыште темдалме, Озаҥ ханстве улмыжым йӧршеш чарнен, а тудын мландыже Руш кугыжанышыш пурен да Озаҥ полатын Приказшын вӱдымашкыже пуалтын.

Тӱп калык-влакын эрыкан кумыл ӱжмашыштым вигак темдалаш лийын огыл, да нуно икмыняр гана (1572-1573, 1581–1584) шкеныштын кугыжанышыштым тӧрлаташ тӧченыт[23].

Ханствын территорийже

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Озаҥ ханстве Булгар улусын (Юлысо Булгарийын ончычсо кундемже) мландыштыже посна ойыралт шоген. Шкенжын тӱзланыме пагытыштыже (XV курымын кокымшо пелыштыже) Озаҥ ханствын кумдыкшо Юлысо Булгарийын кугытшым палынак эртен да итктаж 700 тӱжем квадратан километрыш шуын.

Ханстве Юл эҥерын покшел йогынжым да Чолманын пӱтынь гаяк авалтен. Эрвелне ханстве Ногай Орда дене туге чеклен, пытартышышкыже пӱтынь гаяк Башкирий пурен (тудын кызытсе чекыштыже)[26], касвелне тудын чекше Сура эҥерын бассейнже марте, йӱдвелне Виче да Пермь мланде марте, а кечывалвел-касвелыште — южикте шымлыше-влакын шонымаштышт, кызытсе Саратов марте гаяк, молыштын шонымаштышт (Похлёбкин В. В.), кызытсе Волгоград марте шуын[27]. Тыгеракын, Озаҥ ханстве, Юлысо Булгарий деч посна, шке кӧргышкыжӧ вотяк, черемис, изишак башкир, мордва да мещер-влакын мландыштым пуртен.

Административный чоҥалтмаш

[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Озаҥ ханстве ханын («Болгарысе вилаят» / «Болгарысе кугыжан юрт») рӱдӧ доменже гыч да икмыняр даруг (округ) — Алатысе, Арскысе, Атрячысе (Окречысе), Атызысе, Галицысе (Якийысе), Крымысе (Буртасысе), Ногайысе, шке кӧргышкыжӧ Кӱшыл Чувашысым да Кокла Чувашысым ушышо Чувашысе (Зюрейысе) даруг гыч да тулеч моло гычат шоген[6][28]. Даруг-влак икмыняр илемын мландыжым иктеш ушышо улусла гыч шогеныт.

Кугу ола лийыныт Озаҥ, Алат, Арча, Болгар, Кашан, Иске-Озаҥ, Зюри (кызыт Тюлячин районысо Тошто Зюри) да Лаеш.

  1. ↑ Татарская энциклопедия: В 6 т. - Казань, Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 2006. - Т.3, С.147; Татарская энциклопедия: В 6. т. - Казань, Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 2005, - Т.2., С.488-489; Ф.М. Хисамова Татарский язык в восточной дипломатии России (XVI-начало XIX вв.). - Казань, Татарское книжное издательство, 2012, С.28-29.
  2. ↑ татарская энциклопедия. Дата обращения: 12 шорыкйол 2020. Архивировано 12 шорыкйол 2020 года.
  3. ↑ ТЭС, с. 539 Старотатарский литературный язык
  4. ↑ Татарская энциклопедия: В 6 т. - Казань, Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 2006. - Т.3, С.148
  5. ↑ 1 2 3 Каза́нское ха́нство / Б. Л. Хамидуллин // Исландия — Канцеляризмы. — М. : Большая российская энциклопедия, 2008. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 12). — ISBN 978-5-85270-343-9.
  6. ↑ 1 2 Казанское ханство
  7. ↑ Худяков М. Г.: Очерки по истории Казанского ханства, 1923, с. 25.
  8. ↑ Носов Е. Н.: Очерки по истории местного управления Русского государства первой половины XVI века, 1957, с. 61.
  9. ↑ Волков В. А.: Войны и войска Московского государства, 2004, с. 128.
  10. ↑ Миргалеев И.М., Пашаоглу Д.Д. № 2 2014 c. 35-60. Обзор сочинения АБдулгаффара Кырыми «Умдет Ал-Ахбар» (неопр.). Золотоордынское обозрение (17 ӱярня 2014). Дата обращения: 18 сорла 2022. Архивировано 12 ӱярня 2022 года.
  11. ↑ Istorii︠a︡ tatar s drevneĭshikh vremen : v semi tomakh. — Kazanʹ: Изд-во "Рухият", 2002—2013. — 7 volumes с. — ISBN 5-89706-048-7, 978-5-89706-048-1, 5-903099-01-7, 978-5-903099-01-6, 5-94981-142-9, 978-5-94981-142-9, 978-5-94981-187-0, 5-94981-187-9, 978-5-94981-188-7, 5-94981-188-7, 978-5-94981-161-0, 5-94981-161-5, 978-5-94981-162-7, 5-94981-162-3.
  12. ↑ Istorii︠a︡ tatar Zapadnogo Priuralʹi︠a︡. — Kazanʹ, 2016-. — volumes с. — ISBN 978-5-94981-225-9, 5-94981-225-5.
  13. ↑ ТЭС. Казанское ханство, с 252—253
  14. ↑ Махмуд хан, сын Улу-Мухаммед хана, хан Казани - История в лицах. www.kul-sharif.com. Дата обращения: 14 шорыкйол 2022. Архивировано 14 шорыкйол 2022 года.
  15. ↑ Хан Халиль, сын Махмуда хана - История в лицах. www.kul-sharif.com. Дата обращения: 14 шорыкйол 2022. Архивировано 14 шорыкйол 2022 года.
  16. ↑ 1 2 Ибрагим хан, сын Махмуд хана, хан Казани - История в лицах. www.kul-sharif.com. Дата обращения: 14 шорыкйол 2022. Архивировано 14 шорыкйол 2022 года.
  17. ↑ Исторические деятели | Горбунов Геннадий Валерьевич. Дата обращения: 14 шорыкйол 2022. Архивировано 14 шорыкйол 2022 года.
  18. ↑ 1 2 В.А.Волков, Е.Ю.Спицын. Внешняя политика Ивана Грозного: казанская проблема. Исторические зарисовки. Московский педагогический государственный университет (10 пеледыш 2019).
  19. ↑ Мамук, седьмой хан Казанского ханства - История в лицах. www.kul-sharif.com. Дата обращения: 14 шорыкйол 2022. Архивировано 14 шорыкйол 2022 года.
  20. ↑ О. Гайворонский. Повелители двух материков, том 1, Киев-Бахчисарай. — 2007 г.. — С. ст. 166-167.
  21. ↑ Казанское ханство | Энциклопедия Кругосвет. www.krugosvet.ru. Дата обращения: 14 шорыкйол 2022. Архивировано 14 шорыкйол 2022 года.
  22. ↑ Казанский хан Джан-Али, известный как Еналей - История в лицах. www.kul-sharif.com. Дата обращения: 14 шорыкйол 2022. Архивировано 30 пеледыш 2018 года.
  23. ↑ 1 2 Казанское ханство. tatarica.org. Дата обращения: 14 шорыкйол 2022. Архивировано 14 шорыкйол 2022 года.
  24. ↑ Татарский энциклопедический словарь. — Казань, 1999.
  25. ↑ Inde Question. Какой флаг был у Казанского ханства? - Инде. Инде. Дата обращения: 10 теле 2017. Архивировано 11 теле 2017 года.
  26. ↑ Трепавлов В. В. «История Ногайской Орды». Институт российской истории РАН. Москва, 2002 с. 469—470
  27. ↑ Похлёбкин В. В. «Татары и Русь: 360 лет отношений, 1238—1598 гг.» Справочник. Москва «Международные отношения», 2000; с.77
  28. ↑ Чувашская энциклопедия. Дата обращения: 2 шорыкйол 2013. Архивировано 26 шорыкйол 2013 года.
"https://mhr.ruwiki.ru/w/index.php?title=Озаҥ_ханстве&oldid=428857" гыч налме