Климатын тӱнямбал кечыже
| Климатын тӱнямбал кечыже | |
|---|---|
 Индонезийыште 1997 ийыште лийше пожарлан кӧра южын шикш да озон дене лавыраҥмыжым ончыктымаш | |
| Тӱрлылык | Тӱнямбал |
| Официал | International Climate Day |
| Палемдат | ий еда |
| Кече | 15 ага |
| Пайремлымаш | субботникыш ушнымаш, пушеҥгым, вондерым шындымаш, торым погымаш |
Климатын тӱнямбал кечыже (англ. International Climate Day) — тӱнямбалысе 86 элыште ий еда палемдалтше официалдыме пайрем. Игече да йырым-йырысе йырвелын вашталтме йодышлажым ончаш метеоролог-влакын инициативышт почеш 15 майыште тӧнежлыме.
Тидын нерген икымше гана официально 1992 ийыште кутыреныт, тунам Мландын саммитыштыже, Рио-де-Жанейрошто, ООН-ын климатын вашталтмыж нерген рамке Конвенциеш кидым пыштыме. Документ кугыжаныш-влаклан атмосферысе парник южым шотыш кондаш виктаралтше тӱҥ принцип-влакым рашемден.
Историй
Климат, игече, пӱртӱс азап Мландысе калыкын илышыжлан кочкыш шотышто лӱдыкшым ыштат, кажне элын икшырымын вияҥмыже тидын дене чак кылдалтын. Климат шуко фактор дене кылдалтын: верын географий кумдыкшо, вер-шӧрын теҥыз ӱмбал кӱкшытшӧ, юж толкынын куснымыжо, кечын радиацийже да тулеч молат. Планетын климатше айдемын пашажым раш ончыкта — чодырам тӱшкан руымаш, купым коштымаш, пӱям да вӱдым кучымаш, тыгак йырвелыш ыштыш-кучышын тӱрлӧ газ торым луктын колтымаш. Климатын кечыжлан шочаш метеоролог-влакын лӱдыкшыдымылык шотышто шижтарымышт амалым ыштен[1][2].
Игечын вашталтмыжлан тӱҥ амалым йырвелыште погынышо газ-влакын утларак вияҥмышт дене кылдалтын. Тиде проблемым тӱнямбал кӱкшытыштӧ каҥашымаш 1992 ийыште Рио-де Жанейрошто тӱҥалын. 180 утла элын представительышт, тидын шотыштак Ончычсо СССР-ын кугыжанышат, климатым вашталтыме нерген ООН-ын рамочный конвенциешыже (РКИК) кидпалым пыштеныт, тудыжо йырвелыште газым эскерыме шотышто кугыжаныш-влаклан тӱҥ принцип-влакым рашемден[3][4].
1997 ийыште РКИК-ын Киотошто эртыше кумшо конференцийыште Китский протокол пеҥгыдемдалтын, тидыже виян да куснымо экономикан эл-влаклан 2008–2012 ийлаште парник газ-влакын чотыштым 1990 ийысе кӱкшытыш волташ да шотыш кондаш кӱштен[5][6].
2007 ий декабрьыште ООН-ын Балиште эртыше конференцийыште 190 утла элын ӱшанъеҥышт тӱнямбал соглашениеш кидым пыштеныт, тыге эл-влакын вуйлатышыштым торгайыше-промышленность могырым лукмо тор, углекислый газын эмиссийжым иземдыме шотышто мерым ышташ ӱжыныт[7][8][9].
Пайрем йӱла
Климатын тӱнямбал кечынже экологий организаций-влак игече весеммаш дене кучедалме конференцийым, семинарым да лекцийымьэртарат. Чолга еҥ-влак флешоб ден акцийым эртарышыла, тыглай еҥ-влакым, тӱрлӧ калык тӱшкам, кугыжанышым экологий ситуацийым саемдымашке да пӱртӱслан эҥгекым кондышо пашам чараш ӱжыт.
Тиде кечын кажне айдеме игече весеммаш дене кучедалмашке шке надыржым пыштен кертеш, мутлан, субботникыш лекташ, пушеҥгым, вондерым шындаш, шӱкшакым погаш да тулеч молат.
Оҥай факт
- Айдемын пашажлан кӧра пытартыш 100 ий жапыште мланде ӱмбалне кокла температур 1 градуслан кугемын;
- Российын климатше шкешотан маныт, мемнан элна — тӱняште ик кугыжаныш, кудын кумдыкыштыжо иканаште кандаш климат зоно верланен;
- Российысе мландын 30 процентше наре чодыра дене леведме, туге гынат кажне ийын 10 миллион гектар чодыра руалтеш;
- Америкысе Оклахома штатыште эн виян мардежым эскерыме — тудын писылык куатше шагатыште 512 километрыш шуын;
- Мландыште ик эн вӱдыжгӧ верлан Гавайысе Уаи-Аль-Аль курык шотлалтеш — тыште кокла шот дене идалыкыште 350 йӱран игече шога;
- Планетыште эн кечан верлан Колышо (Мёртвое) море да тудын вер-шӧржӧ шотлалтеш, тушто идалыкыште 330 кече наре кечан игече озалана[10][11].
Тыгак ончо
- Теҥызысе шӧркочшо чонан-влакым аралыме тӱнямбал кече
- Чонан-влакым аралыме тӱнямбал кече
- ООН-ын кечыже
Палемдымаш
- ↑ Любопытные факты о климате и природных явлениях (21 ӱярня 2021). Дата обращения: 6 ага 2024.
- ↑ Международный день климата. ecopress.center. Дата обращения: 6 ага 2024.
- ↑ 15 мая в Республиканском центре экологии и краеведения в рамках Международного дня климата прошла деловая игра «Остановим изменение климата. Поможем себе и Планете». Республиканский центр экологии и краеведения. Дата обращения: 6 ага 2024.
- ↑ 15 мая — Международный день климата. Дальневосточная Экологическая комиссия (15 ага 2023). Дата обращения: 6 ага 2024.
- ↑ «Роснефть» отмечает международный День климата (16 ага 2022). Дата обращения: 6 ага 2024.
- ↑ 15 мая - Международный день климата. Министерство экологии и устойчивого развития Сахалинской области. Дата обращения: 6 ага 2024.
- ↑ Международный день климата. Министерство охраны окружающей среды Кировской области. Дата обращения: 6 ага 2024.
- ↑ 15 мая – Международный день климата. Евразийский центр по производственной безопасности. Дата обращения: 6 ага 2024.
- ↑ 15 мая – Международный день климата (6 ага 2024). Дата обращения: 6 ага 2024.
- ↑ Интересные факты о климате России. Сто фактов.
- ↑ Любопытные факты о климате и природных явлениях. kun.uz (21 ӱярня 2021).
Литератур
- Бондаренко Лидия Вениаминовна, Маслова Ольга Вениаминовна, Белкина Анастасия Владимировна, Сухарева Ксения Валерьевна. Глобальное изменение климата и его последствия // Вестник Российского экономического университета им. Г. В. Плеханова. — 2018. — С. 124—135.
- Снакин В.В. Глобальные изменения климата: прогнозы и реальность // Жизнь Земли. — 2019. — С. 148—163.
- Владимиров В.А., Чураков Ю.И. Проблема глобального изменения климата как природная опасность // Стратегия гражданской защиты: проблемы и исследования. — 2014. — С. 506—518.
- Вебер Александр Борисович. Глобальное изменение климата: кто виноват? и что делать?. — Век глобализации, 2008. — С. 70—82.
- Измалков В.И. Тенденции глобального изменения климата Земли и его влияние на увеличение количества стихийных бедствий, катастроф и их возможные последствия // Стратегия гражданской защиты: проблемы и исследования. — 2012. — С. 445—452.
- Макаров Игорь Алексеевич. Глобальное изменение климата как вызов мировой экономике и экономической науке // Экономический журнал Высшей школы экономики. — 2013. — С. 479—496.