Кидшагат

Тергыме статья

Кидшагат

Кидшагат — кидвургышто нумалыштме прибор, тудо кызытсе жапым палаш да жап кокласе кужытым висаш полша.

Кидшагатын историйже XVI курымышто тӱҥалын, а кумдан шарленже XX курымышто. Ончыч тудо ӱдырамаш сӧрастарышлан веле шотлалтын, но варарак тудым пӧръеҥ-влак чияш тӱҥалыныт, тылеч ончычшо нуно чылвыреш пижыктылме хронометрым сайраклан шотленыт. Тиде жапыште шагат механизм ятыр вашталтышым чытен.

Кидшагат историй

Кидшагат нерген икымше ушештарымаш Елизавета I Роберт Дадли деч пӧлек шотеш тыглай огыл пӧлекым — миниатюр шагатым — налын^{Авраам-Луи Бреге Наполеонын шӱжарже Каролина Мюратлан шагатым ыштен^[2]^[3].}

Варажым, 1850 ий гыч тӱҥалын, тыгай типан шагат Францийыште ужалалташ тӱҥалын да моряк-влак коклаште кумдан палыме лийын, нунышт шагатым кучылташ йӧнан улмыжлан кӱкшын акленыт. Но калыкын кидшагат дек кумылжо XIX курым мучаште гына пеш туран вашталтын, тунам немыч адмиралтействе тиде арверым теҥыз офицер-влаклан ышташ йодын. Тидлан кӧра кидшагат тымартеат кумдан палыме, модо шотан арвер лийын^[4].

Икымше тӱнямбал сар жапыште. Тунам тудо эн ончычак авиатор да артиллерист-влаклан кӱлыныт. Сар чарнымек, кидшагат граждан калыкланат оҥайлыкым луктын. Кидшагатын чыла кӱлешан функцийже тиде жаплан шонен лукталтын. Эн у технологийлан да йӧнозанлык гоч ыштен лукмылан кӧра кидшагат кыдалаш класслан утларак налын кертшашан лийын. Шагат умбакыже саем толын, а сату ассортимент эре кумдаҥын^[4].

1920—1930-шо ийласе экономике депрессий деч вара Касвел Европышто, поснак Швейцарийыште, кид шагатым кугу тӱшка дене ыштен лукташ тӱҥалыныт^[5]. 1939 ийыште Великобританийыште ATP (Army Trade Pattern) шагатын шкенжын армейский стандартше ямдылалтын. Тудын икмыняр йодмашыже лийын, тидын шотыштак механизмыште 15 деч шагал огыл кӱ, вурс але нихром гыч вӱд пурен кертдыме ората, кумыл шот дене ош циферблат да волгалтше радиоактивный умдо-влак. Тиде стандарт дене келыштаралтын, Швейцарийысе 17 компанийын шагатышт лукталтыныт^[6].

Кокымшо тӱнямбал сар пагытыште Швейцарийысе фирме-влак автоподзавод манмын механизмже шотышто пашам чолган ыштеныт, да 1942 ийыште «Фелс» шагат фирме савырыме лукым шыгыремдыде пӧрдшӧ грузовой секторан автоподзавод манмын икымше механизмжым ямдылен сеҥен. Тӱрлӧ фирме коклаште таҥасымаш у шымлымашым эртараш кумылаҥден. 1948 ийыште «Эбош» шагат фирме автоподзаводан икымше ӱдырамаш шагатым луктын, а лу ий гыч «Барен Вотч» фирме планетар роторан автоподзавод механизмым ямдылен, тудыжо шагат йӧнзанлык специалист-влакын оҥайлыкыштым луктын^[5].

1957 ийыште Японийыште ваш алмашташ йӧрышӧ деталь ден узел-влакан электрон шагатымат, механический шагатымат лукмаш кугу сеҥымашыш шуын. Япон кидшагат лишыл азиат эллашке веле огыл, но США-шкат колталтын. 1959 ийыште транзистор гыч электрон схемым кучылтшо камертонан кидшагатым ямдыленыт^[5].

кварц шагат-влак лектыныт^[5].

Швейцарийысе кызытсе шагат йӧнозанлык 1970-ше ийлаште лийше «кварцевой революцийын» шӱкалтышыже почеш чумыралтын. Тӱнямбалысе шагат секторышто Швейцарийысе ыштен лукшо-влакын ужашышт Николас Хайекын коклаш пурымыжлан кӧра да Swatch пластик шагатым кугу тӱшка дене ышташ тӱҥалмым пашаш колтымылан кӧра ситуацийым вашталтен кертме^[7].

Хайекын негызлыме Swatch Group холдинг чыла ак диапазоным ончыктышо бренд-влакым эркын-эркын руалтен налын: Breguet, Blancpain, Glashütte Original, Jaquet Droz, Le´on Hatot, Omega, Rado, Longines, Tissot, Certina, Mido, Hamilton, Balmain, CK watch, Flik-Flak (йочалык шагат) и Swatch. Тылеч посна, кӧргышкӧ ETA ден Frederic Piguet фабрик-влакат пуреныт^[7].

Икымше шагат заводым Чистопольышто лийын. Лач Чистопольышто «Командирлык» палыме совет сарзе шагат ышталтын, тудым 1965 ийыште СССР Обороно министерствын лӱмын йодмашыже почеш ямдылыме.

ушан шагат-влак» толыныт, нуно жапым веле огыл ончыктат, но тыгак тазалык могай улмым эскерен кертыт^[8].

Apple Watch компанийикымше ушан шагатым ямдылен, тудын электрон серыш ден SMS-ым налаш да колташ, тыгак йыҥгырым ышташ да сем йоҥгалтарымым виктараш йӧнжӧ уло. Шагат фитнес-кидшол режимыште пашам ыштен кертеш да iPhone-ын йӧнжым изишак йоҥгалтара^[9].

Тӱҥ классификаций

Чумыр классификаций

'''Хронометр''' — кугу рашлык дене коштшо прибор (механиканат да кварцанат лийыт)^[10].
'''Хронограф''' — автоном секундомер функциян механизм (чӱчкыдынак ешартыш циферблатше уло)^[10].
Дизайнерлык — автор пашан экземплярже^[10]
'''Скелетон''' — циферблат велым почылтшо конструкциян механике шагат.
Спортлык — спорт дизайнан шагат^[10].
Ювелирлык — арвер, кушто шагат механизм ден благородный металл гыч ыштыме, шергакан кӱ-влакым тыгыдемден тушкыман декоративный кидшол иктыш ушнат^[10].
Смарт-шагат але ушан шагат (шагатфон) — электрон йӧнештарымаш, кудыжо йыҥгырым, электрон серыш ден SMS-уверым налын, геолокацийым ончыктен, неле шотлымашым ыштен, смартфон дене кылым ытшен кертеш^[8]^[9]^[10].

Механизмын могай улмыжо почеш

'''Механике шагат'''. Кид пружин дене заводитлыме классике шагат. Механизмын изи кугытшо шкенжыми чаткан кучылташ йӧным ышта, хронометр секунд наре рашлык марте жапым кужытым висен кертеш. Автоподзаводан модель-влак улыт, кунам озаже кидшым тарвата, тунам лӱмын ротор механизмым келыштара. Кид дене заводитлыме механизм-влак неле улыт да пералтмым тӱткын шижше детальышт уло. Механике шагатлан магнит пасу зияным ышта да тудым эрыктен да тӧрлатен шогыман, тидыжым икмыняр ийлан ик гана ыштат. Кызытсе модельлаште дизайнер-влак чӱчкыдын скелетоным кучылтыт, тидыже механизмын оратан вошткойшо элементше-влак вошт механизмын пашажым эскераш йӧным ышта^[11].

'''Кварц шагат'''. Кварц кристалл-влак негызеш пашам ышта, нунышт батарейке деч толшо электричестве токын кайымыж годым импульсым палемдыме чӱчкыдылык дене йӧнештара. Пайдаланышылан увер-аҥарым ончыктымым шотыш налме дене нуно аналоганлан да цифранлан шеледалтыт. Механике шагат дене таҥастарымаште, кварцан утларак раш коштыт да тӱжвач лийше шылтыклан утларак пеҥгыде улыт. Кок типан шагатыштыжат механизм-влак икгайрак жап ыштат, молан манаш гын базовый детальышт ик семынак лунчыргат, но кварцан батарейке 10 ий марте пашам ышта. Тидын годымак кварцан шагатын пашам ыштымыже механике модель деч ятырлан кугурак — тудо кызытсе жапым веле огыл, тыгак кечым ончыкта, кечышот дене пашам ышташ да кычкыртышым йӧным пуа^[11].

'''Электрон шагат'''. Кварцан шагатын ик подвидше улеш. Тыгаяк принцип почеш пашам ышта, ойыртем цифран дисплейыште гына, туштыжо жап ончыкталтеш (южгунамже умдо семын)^[11].

Кинетике шагат. Кондыштшын кидше тарваныме дене лекше куатым вашталтыше лӱмын механизмын полшымыжо дене пашам ышта, батарейкым вашталтыме але кид дене заводитлыме огеш кӱл^[12].

Молан кучылтмо почеш

Молан кучылтмо почеш кызытсе кидшагат-влак шелалтыт: пӧръеҥынлан — шолдыра циферблатан улыт; ӱдырамашынлан — утларак йытыралык дене ойыртемалтыт да чӱчкыдынак шуко декор дене сӧрастаралтыт; йочалан — куштылго, чоткыдо да гипоаллергенный манме материал гыч ышталтыт, а циферблатым чӱчкыдынак йомакысе але мультипликаций персонаж-влак дене сӧрастарыме^[10].

Жапым ончыктымо йӧн дене

Кидшагатын кызытсе модельлаштыже жапым ончыктышо ятыр тӱрлӧ йӧн уло: классический — умдым шыҥдарыме шагат, тудо кок але кум типан лийын кертеш; цифран — жапым электрон дисплейыште ончыктышо шагат; комбинироватлыме — тугай шщагат шагат, кушто кок вариантшат — умданжат да дисплейысе цифранжат — кучылталтыт; бинарный — точко, пашкар, тӱсан кечыйол але тӱрлӧ геометрий фигур полшымо дене пашам ыштыше шгат, да моло вариант-влакат^[11].

Тӱрлӧ шотан циферблат (умдан, лугалтше, цифран) да жапым ончыктышо оҥгым ныл тӱрлын йӧнештарымаш лиеда (араб але рим цифр дене, лугалтше вариант але тыглай тамга)^[11].

Шагатын ешартыш функцийже

Кызытсе хронометрлаште тӱҥ функций — жапым ончыктымаш — деч посна ешартыш йӧн-влакым шындыме, нунын коклаште тыгайым ойыраш лиеш: дисплейым волгалтарымаш, шкевуя заводитлалтмаш, кычкыртыш, вибросигнал, GPS, кечышот, тылзан кечышот але тылзын фазыже-влакым ончыктышо пале, возкалыме книжка, ошкылым шотлышо, изирак кугытан увер-аҥарым аралаш шыҥдарыме Flash-шарнымаш, ПК-шке чӱкташ mini-usb порт. GPS функциян шагатыш чӱчкыдынак компасым келыштарыме да тушко вӱд огеш пуро да кыркалалтмым чыта^[11].

Тыгак ончо

Вӱдйымал шагат
Траншей шагат
Ошма шагат
Кече шагат
Атом шагат
Тылзе шагат
Кӱсен шагат
Вӱд шагат
Тул шагат
Пеледыш шагат
Электрический шагат
Ноктурлабиум

Палемдымаш

↑ Кирилл Шевелев. Когда появились наручные часы? (неопр.) Научно-популярный журнал «Как и Почему» (10 пеледыш 2020). Дата обращения: 10 шорыкйол 2024.
↑ Cogs of war: Napoleon’s timepieces (англ.). The Sunday Times. Дата обращения: 26 теле 2023.
↑ Первые наручные часы (неопр.). breguet.com. Дата обращения: 26 теле 2023.
↑ ^4,0 ^4,1 Богданов И. Ф. История механических часов: 700 лет совершенствования // Евразийский научный журнал. — С. 33—36.
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 Пипуныров В. Н. История часов с древнейших времен до наших дней. — М.: Наука, 1982. — 496 с.
Вокруг света. Дата обращения: 10 шорыкйол 2024.
↑ ^{Российская газета (20 пеледыш 2013). Дата обращения: 9 шорыкйол 2024.}
↑ ^8,0 ^8,1 Кравченко С. А., Кравченко С. А. “Умные часы” как фактор становления гибридной коммуникации между врачом и пациентом // Communicology. — 2021. — № 3. — С. 15—28.
↑ ^{Российская газета (10 ӱярня 2015). Дата обращения: 10 шорыкйол 2024.}
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 ^10,4 ^10,5 ^10,6 Какие бывают виды часов (неопр.). Ювелирное дело (4 ӱярня 2022). Дата обращения: 10 шорыкйол 2024.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 ^11,5 Наталья Ерофеевская. Какие бывают наручные часы? (неопр.) sunmag.me (8 сорла 2018). Дата обращения: 26 теле 2023.
↑ Кинетические часы: что это такое и как они работают (неопр.). promenter.ru (9 кылме 2019). Дата обращения: 10 шорыкйол 2024.

Литератур

Ечевская О.Г. Наручные часы: время и социальная идентичность после модерна // Журнал социологии и социальной антропологии : журнал. — 2007. — Т. 10, № 1. — С. 96—107.

Кылвер-влак

[1] Кирилл Шевелев. Когда появились наручные часы? (неопр.) Научно-популярный журнал «Как и Почему» (10 пеледыш 2020). Дата обращения: 10 шорыкйол 2024.

[2] Cogs of war: Napoleon’s timepieces (англ.). The Sunday Times. Дата обращения: 26 теле 2023.

[3] Первые наручные часы (неопр.). breguet.com. Дата обращения: 26 теле 2023.

[:0-4] 4,0 ^4,1 Богданов И. Ф. История механических часов: 700 лет совершенствования // Евразийский научный журнал. — С. 33—36.

[:1-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 Пипуныров В. Н. История часов с древнейших времен до наших дней. — М.: Наука, 1982. — 496 с.

[:2-6] Вокруг света. Дата обращения: 10 шорыкйол 2024.

[:8-7] {Российская газета (20 пеледыш 2013). Дата обращения: 9 шорыкйол 2024.}

[:3-8] 8,0 ^8,1 Кравченко С. А., Кравченко С. А. “Умные часы” как фактор становления гибридной коммуникации между врачом и пациентом // Communicology. — 2021. — № 3. — С. 15—28.

[:5-9] {Российская газета (10 ӱярня 2015). Дата обращения: 10 шорыкйол 2024.}

[:7-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 ^10,4 ^10,5 ^10,6 Какие бывают виды часов (неопр.). Ювелирное дело (4 ӱярня 2022). Дата обращения: 10 шорыкйол 2024.

[:6-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 ^11,5 Наталья Ерофеевская. Какие бывают наручные часы? (неопр.) sunmag.me (8 сорла 2018). Дата обращения: 26 теле 2023.

[12] Кинетические часы: что это такое и как они работают (неопр.). promenter.ru (9 кылме 2019). Дата обращения: 10 шорыкйол 2024.

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]