Касьян кече
| Касьян кече | |
|---|---|
 Шнуй Иоанын образше. Руш юмоҥа XVIII курым. | |
| Тӱрлылык | Калык христиан |
| Вес семын | Касьян кӧраныше, Касьян-високос, Корыстник |
| Палемдат | Эрвел славян-влак |
| Кече | 29 февраль (13 март) |
| Йӱла | тиде кечын пашам мучашлат да кече лекме марте уремыш огыт лек |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Касьян кече (Касьян-високос) — эрвел славян-влакын 29 февраль (13 март) толшо калык кечышотысо кече[1]. Кече лӱм шнуй Иоанн Кассиан Римлянинын лӱмжӧ гыч шочын.
Кечын моло лӱмжӧ-влак
руш. Касьян Немилостливый, Касьян Завистник, Кривой Касьян[2], Касьян завистливый, злопамятный, недоброжелательный, скупой[3][4], Касьянья[5]; белор. Касьян[6]; укр. День Касіяна (Касьяна)[7].
Йӱла ден ырым-влак
Касьян кече эрвел славян-влакын ик эн шучко, демонлык кечыштлан шотлалтын. Чыла, мо тиде кече дене кузе-гынат кылдалтын, сайыш ок шукто манын шоненыт. Тиде кечын еҥ уремышке лектеш гын, тудо черланен але колен кертеш, пашам ышташ шона гын, пашаже шот дене ок кай[8].
Тиде кечын шочшо-влакым йӧсӧ пӱрымаш вуча: тудо ӱмыржӧ мучко пиалдыме лиеш, эр кола але неле чер дене орланаш тӱҥалеш[9].
Шнуй Касьянын сынже
Руш калык ырымлаште «Шнуй Касьянын» сынже, чын шнуй еҥын чыла порылыкшым ончыде, уда могырым сӱретлалтеш. Южо селаште тудым эсогыл шнуй еҥ семынат пагален огытыл, а лӱмжым намыслан шотленыт[10].
Эрвел легенде ден йомаклаште палыме шнуй Касьянын койыш-шоктышыштыжо чынжымак демонлык ойыртем уло: таҥастараш лийдыме шинчавун, пуштын кертше шинчаончалтыш («Касьян мом ок ончал, чыла лывыжга»), важыкшинча («Касьянын шинчаже важыкын ончасола»), ораде койыш, осаллык, явыл да демон-влак дене кыл, нуно тудым йочаж годым шолыштыныт (Касьян — тамыкын оролжо), тыгак кӧранымаш, кычалтылмаш, изи кап (болг.) да молат[11] (таҥ. Вий). Белорус-влак Касьян нигушкат ынже ончышт манын шоненыт: белор. Няхай Касьян прыплюшчыць свае вочы і не глядзіць нінавошта[6].
Ик легендыште тыге ойлалтын: шнуй Касьян волгыдо суксо лийын, но Юмым ужален, Господьын кава гыч чыла сотана вийым поктен колташ шонымыж нерген явыллан каласкален. Юмым ужалымек, Касьян ӧкынен, языкан еҥым Юмо чаманен да тудлан пеш куштылго наказанийым пуэн. Тудын пелен суксым шогалтен, садыже Касьяным кум ий мучко саҥгаж гыч кум ий чӧгыт дене кырен, а нылымше ийлан тудлан каналташ эрыкым пуэн[10]. Вес легенде тыге каласкала: Касьян тамык капка ончылно оролымаште шоген да идалыклан ик гана веле тудым коден каен да мландыш толын сеҥен[10].
Калык ой почеш, шнуй Касьян порым шонышо огыл, сут, чаҥга, кӧраныше, осалым шарныше да айдеме-влаклан эҥгекым веле кондышо. Шнуй Касьянын тӱжвал тӱсшӧ йӧндымын коеш, поснак таҥастараш лийдыме кугу шинчавунан колышо ончалтышан шайык шинчаже ӧрыктарат. Руш еҥ-влак ӱшаненыт: «Касьян мом ок ончал, чыла лывыжга», «Касьян эре сава дене сола», «Касьян калык ӱмбак — калыклан неле», «Касьян шудо ӱмбаке ончалеш — шудо лывыжга, вольык ӱмбак ончалеш — вольык кола, пушеҥгым ончалеш — пушеҥге пыта» да «Касьян ийлан вольык начар тӱлана». Сибирьыште тыге шотленыт: Касьян чывиге-влакын вуйыштым «пӱтыраш» йӧрата, тиддеч вара нунышт колат але уродыш савырнат. Шке пайремже годым Касьян йырым-йырысе тӱням ончен модеш: еҥ-влакым ончалеш — нуно колат, вольыкым ончалеш — тудо тӱнчыга, пасушко ончалеш — шурно лектыш ок лий. Тылеч посна, тыге шотлалтын: Касьян чыла мардежланат кӱштен кертеш[12].
Южо легендыже шнуй Касьянын шучкым ыштылмыжым тыге умылтарен: изиж годым тудым поро ача-аваж деч ия-влак шолыштыныт, нуно тудым шке суртыштышт ончен куштеныт. Тылеч посна тушто ойлалтын: Шнуй Кугу Василий, шнуй Касьян дене вашлиймекше, тудын саҥгажым ыреслен, тиддеч вара шнуй Касьян тудын деке лишемше демон-влакым йӱлалтен керташ тӱҥалын. Но чыла тиде шнуйым яндарештен кертын огыл, да чылалан тудо эреак Порым Ыштыдыме Касьян, Кӧраныше Касьян, Шыде Касьян, Чаҥга Касьян лийын кодын[11].
Вӱдышӧ этнолог-славянист кокла гыч иктыжын — Т. А. Агапкинан — шонымыжо почеш, Шнуй Касьянын да тудым шарнымашын уда сынышт «шӱкшӧ» да «сай» жап нерген христианстве деч ончычсо шонымашын шӱкалтышыже почеш чумырген. «Сай» жаплан тӱнян пеҥгыдын шогымо, шот-ратан улмо жап шотлалтын. «Уда» — тиде ик чынлык гыч весыш куснымо жап (теле гыч кеҥежыш, тошто ий гыч у ийыш), шаланыме да хаос жап (шошо ден шыже, тошто ден у ий тӱкнымаш). Шнуй Касьянын кечыже мифологий могырым ончымаште жапын эн шучко татшылан логалеш: телын пытартыш кечыже да тошто ийын пытартыш кечыже (акрет годым идалык 1 мартыште тӱҥалын)[11].
Касьян ден Миколо нерген легенде
Шнуй Касьяным шарныме кечым ныл ийлан ик гана палемдат (молан манаш гын 29 февраль високосный манме ийыште гына лиеш). Руш-влакын тыгай легендышт лийын: Юмо шнуй Касьян деч йорло еҥ-влаклан порым огыл шонымыжлан шарнымашыжым ий еда налын. Тидын нерген «Шнуй Касьян» да Николай Угодник дене кылдалтше легенде каласкала[12].
Легенде почеш, корнышто икана марийын улаже пижын. Воктечше Касьян-угодник ошкылын. Марий тудым пален огыл да улам шупшын лукташ полшаш йодын. «Кай тый! — каласен тудлан Касьян, — тендан дене перныл шогылташ жапем пеш уло!». Да шке корныж дене умбакыла ошкылын. Ик жап гыч Миколо-угодник толеш. «Ачай! — шортын кычкырал колтен марий. — Мыланем уламым лукташ полшо». Да Миколо-угодник тудлан полшен[13].
Узьмакыш шнуй-влак толыныт. «Кушто лийынат, Касьян-угодник?» — Юмо йодын. «Мый мландыште лийынам,— вашештен тудыжо, — мыланем улаже пижын шогалше марий воктеч эртен каяш вереште; тудо мыйым йодо. Полшо, манеш, улам лукташ; да мый тувыремым амыртылаш шым тӱҥал». — «Ну, а тый кушто тынар амыргенат?» — Юмо Миколо-угодник деч йодын. «Мый мландыште лийынам; тудо корно денак каенам да марийлан улам лукташ полшенам», — вашештен Миколо-угодник. «Колышт, Касьян! — манын тунам Юмо, — тый марийлан полшен отыл гын, тидлан кӧра тыланет кум ий гыч кумалтышым ышташ тӱҥалыт. А тыланет, Миколо-угодник, марийлан улам лукташ полшыметлан, идалыклан кок гана кумалтышым ышташ тӱҥалыт». Тылеч вара Касьянлан високос годым веле кумалтышым ыштат, а Миколылан — идалыкыште кок гана[13].
Касьян кечын черке службо
Калык ырым дене таҥастарымаште, кунам Касьяным уштымаш 4 ийыште ик гана веле лийын, Касьянлан пӧлеклалтше черке службо Руш православий черкыште високосдымо ийлаштеик кечылан шеҥгек кусаралтеш, вес семын ойлаш, 29 февральыш (13 март). Тидыже чылалан палыме практикылан келшен толеш: високос ийыште 29 февральыште (13 март) моло шнуй-влакын шарнымашыштым пайремлыме службо лач тыгак ик кечылан шеҥгек кусаралтеш, нунын коклаште преподобный Иоанн Дамасскысе ден преподобноисповедник Феостирикт Мидикийысе улыт[14]. Касьянлан уда койышым пуышо калык легенде-влакым Руш православий черке чын илышысе шнуй Иоанн Кассиан дене нимо семынат кылдалтдыме ырымлан веле шотла[15].
Калыкмут ден пале-влак
- Касьян — еҥланат, вольыкланат неле[3].
- Касьян мом ок ончал — чылажат лывыжга[16].
- Касьян эре сава дене сола[17].
- Касьян калык ӱмбак [ончал колта] — калыклан неле, Касьян шудым ончалеш — шудо лывыжга, вольыкым ончал кола — тӱнчыга, пушеҥгым — пушеҥге кошка[17].
- асьян кӧм шӧрын ончалеш, тудлан високос ийыште йӧсӧ лиеш[18].
- Касьян тольо, окшаклаш да чылажымат шке семынже тодышташ кайыш[8].
Тыгак ончо
Палемдымаш
- ↑ Белова, 1999, с. 475.
- ↑ Шангина, 2003, с. 73.
- ↑ 1 2 Некрылова, 2007, с. 119.
- ↑ Даль, 1861–1862.
- ↑ Герд, 2003, с. 168.
- ↑ 1 2 Васілевіч, 1992, с. 564.
- ↑ Сапіга, 1993, с. 36.
- ↑ 1 2 Шангина, 2003, с. 75.
- ↑ Шангина, 2004, с. 66.
- ↑ 1 2 3 Шангина, 2004, с. 64.
- ↑ 1 2 3 Агапкина, 2002, с. 41.
- ↑ 1 2 Шангина, 2003, с. 74.
- ↑ 1 2 Афанасьев, 2005.
- ↑ Сравнить 29 февраля високосного Архивысе копий 1 шыжа 2016 гыч и 28 февраля не високосного Архивысе копий 1 шыжа 2016 гыч года.
- ↑ См. краткое жизнеописание св. Иоанна Кассиана Архивысе копий 1 шыжа 2016 гыч
- ↑ Ермолов, 1901, с. 87.
- ↑ 1 2 Колесникова, 2005, с. 303.
- ↑ Зимин, Спирин, 1996, с. 427.
Литератур
- Агапкина Т. А. Мифопоэтические основы славянского народного календаря. Весенне-летний цикл. — М.: Индрик, 2002. — 816 с. — (Традиционная духовная культура славян. Современные исследования). — ISBN 5-85759-143-0. Архивировано 17 ага 2017 года.
- Афанасьев А. Н. Касьян и Никола // Русский народ. Полная иллюстрированная энциклопедия. — М.: Эксмо, 2005. — ISBN 5-699-11675-3. Архивировано 5 пеледыш 2012 года.
- Касьян / О. В. Белова // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1999. — Т. 2: Д (Давать) — К (Крошки). — С. 475–477. — ISBN 5-7133-0982-7.
- Даль В. И. Месяцеслов // Пословицы русского народа. — 1861–1862.
- Ермолов А. С. Народная сельскохозяйственная мудрость в пословицах, поговорках и приметах. — СПб.: Типография А.С.Суворина, 1901. — Т. 1. Всенародный меяцеслов. — 691 с.
- Зимин В. И., Спирин А. С. Пословицы и поговорки русского народа. Объяснительный словарь. — М.: Сюита, 1996. — 544 с. — ISBN 5-85541-042-0.
- Колесникова В. Русь православная. Праздники и обряды. — М.: Олма-Пресс, 2005. — 606 с. — ISBN 5-224-05162-2.
- Лексический атлас русских народных говоров: материалы и исследования, 2000. Сборник / отв. ред. А. С. Герд ; рец.: В. М. Круглов, В. О. Петрунин. — СПб.: Наука, 2003. — 291 с. — ISBN 5-02-027146-2.
- Некрылова А. Ф. Русский традиционный календарь: на каждый день и для каждого дома. — СПб.: Азбука-классика, 2007. — 765 с. — ISBN 5352021408.
- Шангина И. И. Русский народ: будни и праздники. Энциклопедия. — СПб.: Азбука-классика, 2003. — 552 с. — ISBN 5-352-00650-6.
- Шангина И. И. Русские праздники: от святок до святок. — М.: Азбука-классика, 2004. — 270 с. — ISBN 535200984X. Архивировано 18 идым 2011 года.Архивысе копий 18 идым 2011 гыч
- Васілевіч Ул. А. Беларускі народны каляндар // Паэзія беларускага земляробчага календара. Склад. Ліс А. С.. — Мн., 1992. — С. 554—612. Архивировано 11 ага 2012 года. (белор.)
- Сапіга В. К. Українські народні свята та звичаї. — К.: Т-во «Знання України», 1993. — 112 с. — ISBN 5-7770-0582-9. (укр.)
Кылвер-влак
- Касьянов день Архивысе копий 13 вӱдшор 2012 гыч // Российский Этнографический Музей (ethnomuseum.ru)
- Касьянов день — самый страшный день в году Архивысе копий 3 шыжа 2008 гыч (vsluh.ru)
- Стрибог и святой Касьян в индоевропейском контексте Архивысе копий 26 кылме 2016 гыч (slav-drevnosti.livejournal.com)
- Балор Злое око (bibliotekar.ru)