Йырпидыш
Йырпидыш (фр. guirlande, итал. ghirlanda, лат. gerrae гыч (пидаш, кылдаш, пӱтыраш) — сӧрастарыме арвер, пеледышым, укшым, лышташым, саскам, южгунам тӱрлӧ тамгам, чурийавыртышым (маскым), оҥгым ыштен, моторын кылдыме тасмам кылдыштын ыштыме, сылнештарыме ӱзгар. Пеледыш шӱдыш (венок) да аршаш дене таҥастарымаште йырпидыш сӧрастарыме ойыртемжым радамлыме дене ойыртемалтеш, садлан чӱчкыдынак йырым йырысе кумдыкым сылнештарыме годым тӱрлӧ ваялымаште (обрамление), кумдыкым, велыжым (кант) ойырен палемдаш кӱлешлан кучылталтеш[1].
Эртык
Йырпидышым акрет годсек ыштылыныт. 2006 ийыште египетысе Кугыжа-влакын тӧракаштышт (долина), саркофагысе колоткалаште пеледышан йырпидышым мумо, тудым шӧртньӧ шӱртӧ дене кылдышт сӧрастарыме[2][3][4]. Йырпидыш-влак акрет годсо сылнештарымаште, утларакшым эллинысе да рим пагытлаште вашлиялтыт. Класс архитектурышто тыгай сӧрастарымаш ойыртем фестон маналтеш.
Итальян Ылыжме (Возрождений) пагытыште йырпидышым гротеск композицийлаш пуртеныт. Классицизм ден барокко стильлаште архитектур чоҥымаште (ордерыште) кучылтыныт: йырпидыш рыҥ шогышо тулсото (факел), тамга семын ужаш-влакым ойырен.
Француз Регентстве да рококо стиль жапыште йырпидыш поснак кумдан шарлен. Йырпидышым шпалерым ыштыме годым кучылтыныт, тудын дене пӧръеҥ ден ӱдырамаш вургемым сӧрастареныт, сӱретым, гравюрым сылнештараш рокайль да картуш дене пырляштареныт.
Россий архитектурышто йырпидыш-влак барокко саман гыч тӱҥалын кучылталтыныт. Тыге, йырпидыш-влакым Меншиковын башне фасадшым сылнештараш кучылтмо, икымше пачашысе тӧрза сергам, капкам (порталым), волют ден капительым моторештарыме.
Йырпидыш семын сылнештарымаш руш классицизм ден ампир архитектурышто кумдан кучылталтын. Санкт-Петербургышто Александриин театрысе фасадыште кумдан шарлыше фризыште йырпидышеш театр чурий авыртышым ешарыме. Тыгаяк сылнештарымым, но тольык маске олмеш суксо-влакым келыштарымым, Троице-Измайлов собор фасадыште ужаш лиеш. Шарлен шуйналтше йырпидыш-влак йӱдвел модерн жапысе неоклассизм стильыште вашлиялтыт, мутлан, Азов-Донысо банкын полат ӱмбалныже да Мертенсын Санкт-Петербургысо пӧртыштӧ. Йырпидыш йӧным кидмастар-влак шке кид дене ыштыме сымыктышыште ар нуво да неоклассике йогынышто устан кучылтыныт.
Электротул йырпидыш
Лампе гыч але светодиод-влакым радам дене электровоштырыш ушен ыштыме сылнештарыме ӱзгарымат йырпидыш маныт. Шорыкйол да у ий пайрем годым йырпидыш-влак кожым, пӧлемым, тӱрлӧ оралте ойыртемым сӧрастараш кучылталтыт.
1895 ийыште США-ште, Ош пӧртым сылнештараш, икымше гана у ий электртулан йырпидышым ыштеныт. Тылеч вара электротул йырпидыш-шамыч кож гыч тулазапан сорта-влакым шӱкен луктыныт.
Совет Российыште икымше йырпидыш-влакым 1938 ийыште гына ышташ тӱҥалыныт, икымше совет электротул йырпидыш шке жаплан келшыше лӱмым налын — ЁГ-1 — тиде кок проводаште 13 вольтан лу лампычке лийын (тыгай технике схеме 127 вольтан тулвий (напряжений) дене кылдалтын), лампе йошкар, нарынче, ужар, канде-чалка чия дене чиялтыме янда кӧргыштӧ лийын, патрон тыглай сорта сынан карболит гыч ышталтын, укшыш вераҥдашлан пижыктыш (прищепке) келыштаралтын. ЁГ-1 йырпидыш пелен шапаш кум лампе пышталтын, йӱлышӧ лампым кузе муаш да вашталташ кӱлмӧ нерген ой-каҥаш пышталтын[5].
XX курымысо 90-ше ийла марте ыштен лукмо йырпидыш-влак правил семын ик воштыр линийыш пуртымо икте почеш весе ылыж йӱлышӧ лампе-влак улыт. СССР-ысе йырпидыш-влак Москосо электролампе заводышто ышталтыныт, изи габаритан лампе дене келыштаралтыныт, понар, ракете, моло тӱрлӧ сынан лийыныт (сӱретым онч.)[6]. Моло совет йырпидыш-влак тыглай лампе дене темыме пластмассе плафон-влак лийыныт, «Пушкинын понар», сандалыкысе ракете да моло фигур семын койыныт. Румынийыште кувшинке семын плафонан йырпидыш ышталтын.
Кызытсе жапыште электройырпидыш-влак, тӱҥ шотышто, рончаш лийдыме лампан, пеш изи габаритан технике сату, кабельже иктеш пеҥгыдемден пӱтырымӧ. Тылеч посна, йырпидышыште виктарашлан келыштарыме электроблок, проводын икмыняр кылдышан улмыжо тӱрлӧ тӱсан тулсавышым ончыкташ йӧным ышта (кумдан шарлышылан «йогышо тул» шотлалтеш[7]). Южо йырпидыш, тӱҥ шотышто, тӱрлӧ ыштыкверым сӧрастараш кучылталтше, семым лукшо синтезатор микросхеман улыт, программыш пыштыме ик але икмыняр семсавыртышым йоҥгалтарат. Тыгай сатум кызыт утларакшым Китайысе ыштыкверлаште луктыт.
Кызыт светодиод технике вияҥме дене светодиод йырпидыш-влакат, («кӱкшӧ технологиян» семын) волокно-оптикан (световодысо) утларак кумдан шарленыт.
СМИ-н уверже почеш, 2024 ийыште, «ушан» смарт-йырпидыш утларак чаплана, нуным смартфон гоч виктараш лиеш. Телефон полшымо дене тул чӱчкымӧ радамым вашталтылаш, волгалтме радамым сем кышкарлан келыштараш, жапым палемдаш лиеш. Смарт-йырпидышым кучылташ лӱмын ыштыме приложенийым — стандартан але фирмысым тулен налаш кӱлеш[8].
Галерей
Кожысо окан йырпидыш
Маргариткан йырпидыш
Ужалаш ямдылыме пеледышан неле йырпидыш Ченнаи, Индий
Гирляндыште Девин сынже джайн-влакын храмыштышт Шраванбелагол
Йырпидышыште але шӱдышыштӧ йошкар ӱпан ӱдырамашын сыным ончыктымо фреске, мемнан эран 79 ийыште Везувийын олам шалатымыж деч ончыч (тудак Помпейым шалатаен) оливке, Геркуланумо дене ыштыме
Пӧртын парад омса янакше йырпидыш (Нила Маалаи) дене сӧрастарыме Тамилнадыште пӧртсий пайрем годым
.jpg)
Тыгак ончо
Палемдымаш
- ↑ Власов В. Г. Гирлянда // Власов В. Г. Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 10 т. — СПб.: Азбука-Классика. — Т. III, 2005. — С. 174—175
- ↑ Lenta.ru: Культура: В древнеегипетском погребении нашли цветочные гирлянды. Дата обращения: 15 сӱрем 2014. Архивировано 20 сӱрем 2014 года.
- ↑ Tomb found in Valley of the Kings reveals flowers, but no mummies — The Boston Globe. Дата обращения: 15 сӱрем 2014. Архивировано 20 сӱрем 2014 года.
- ↑ В египетской гробнице обнаружены цветочные гирлянды. Дата обращения: 15 шорыкйол 2007. Архивировано 9 шыжа 2006 года.
- ↑ Музейная азбука от " А до Я". Цветные гирлянды. | Музей Отрадного. museum-otradny.ru. Дата обращения: 11 кылме 2024.
- ↑ Ясинская, О. Раз. два, три - ёлочка, гори! // Всегда в движении : журнал. — 2013. — № 12. — С. 9.
- ↑ Троичный контроллер с полностью троичными шинами Version 2BT3BTCA02 (недоступная ссылка)
- ↑ Лучшие умные гирлянды с управлением со смартфона 2024 года: рейтинг топ-11 по версии КП, <https://www.kp.ru/expert/dom/luchshie-umnye-girlyandy-s-upravleniem-so-smartfona/>. Проверено 11 кылме 2024..
Литератур
- Голубков Андрей Васильевич. «Гирлянда Юлии» и галантная антропология во французской салонной культуре XVII-XVIII вв // Филологические науки. Вопросы теории и практики. — 2017. — № 6—2 (72).
- Звездина Юлия Николаевна. Образ гирлянды в мозаиках Неаполя и Равенны IV-VI веков // Труды Санкт-Петербургского государственного института культуры. — 2009.
- Звездина, Ю. Н. Гирлянда в порталах соборов Московского Кремля // Московский Кремль в XVI столетии: Сб. статей. — М.: БуксМАрт, 2014. — Кн. 1: Древние святыни и исторические памятники. — С. 237–247.
- Ху Элис Джоан. Происхождение цветочных гирлянд во фламандской живописи XVII в // Манускрипт. — 2020. — № 7.