Йозак
Йозак[1] (монголла засаг «власть»; суасла ясак — натурал подать, башк. яһаҡ «подать, налог») — XV—XX курым тӱҥалтыште Российыште Сибирь ден Йӱдвел калык-влак деч погымо натурал налог, утларакше янлык коваште дене.
XVIII курым тӱҥалтыш марте йозак тыгак Юл кундемысе калык-влак дечат погалтын.
Историй
Йозак мут руш йылмыш Сибирьым сеҥен налме да тӱзатыме да Сибирьыште йозакым погымо вер семын улшо острог ден телымсе пӧрт-влак системым ыштыме жап гыч толын. Йозакым погымаш тӱзатыдыме кумда мландым «кугу кугыжа кид йымак» пуртышашын тӱҥ шонымашыже лийын. Йозак казнашке лумшо, рывыж, умдыр, луй да моло янлык коваште дене, южгунам вольык дене пурен. Чыла тиде коваште (пушкыдо лустыра) казнан кӱлешан парыш кондышыжо да ӧдыжкӧ каен торгайымашын серьёзный статьяже лийын. Эн тӱҥалтыште йозак погымым Сибирь приказым вуйлатен; 1763 ий гыч пушкыдо лустыра Тудын Императорлык Кугылалтышын Кабинетышкыже пураш тӱҥалын.
Ясак, «еҥ-влакым да промысле шотым ончен», кажне калык тӱшкалан але тукымлан посна пуалтын. Погымо годым туземец-влак кокла гыч чӱчкыдын заложникым (аманатым) гарантий семын наледеныт[2][3][4][5].
Служышо еҥ-влак тудым «парыш дене» погаш тыршеныт, ик янлыкым весе дене алмаштыктен огытыл. Инородец-влакын чарныде вуйшиймашышт 1727 ийыште пушкыдо лустырам окса дене алмашташ разрешитлыше пунчалым лукташ таратен; но вашке йозакым окса дене тӱлымаш казналан парымыш пуртышо маныныт. 1739 ийыште министр-влак кабинетын йозакым лумшо дене погаш резолюцийже лектын: «а мо лумшо дене ок сите, я моло пушкыдо лустыра дене погаш, а тугай верлаште, кушто лумшым да моло пушкыдо лустырам муаш ок лий, ик лумшылан кум теҥге дене оксам налаш».
Виктер 1763 ийыште йозак порысым шотыш кондаш кӱлешлан шотлен. Тиде шонымаш дене тудо ийыштак Сибирьыш генеральный возен шотлымашым эртараш секунд-майор Щербачёвым колтымо. Щербачёвын верлаште посна комиссий-влак язакым пышташ тыгай негызым ямдыленыт. Кажне улуслан ик гана да эрелан аклыме могай-гынат янлык дене, але окса дене, алке тидыж денат, тудыж денат пырля пышталтын. «Тӱлышаш» маналтше янлык «ок кучалт» гын, нуным вес коваште але палыме ак почеш окса дене вашталташ разрешитленыт.
XIX курым тӱҥалтыште йозак пыштыме кугытым уэш вашталташ логалын, молан манаш гын инородческий манме калык-влакын илыш-кунышт да чотышт палынак вашталтыныт. Вер гыч верыш кусныл коштшо да перныл коштшо инородец-влаклан йозакым тӱлышаш книгам чумырымо пашам 1827 ийыште Эрвел ден Касвел Сибирьлан посна ыштыме йозак комиссий-влак тӱҥалыныт. Нуно йозакым пыштышаш уэш ыштыме радамын негызшылан инородец-влакым перныл коштшылан, кусныл коштшылан да ынде ик верыште илаш тӱҥалшылан 1822 ийыште пеҥгыдемдыме уставын шеледымыжым налыныт. Перныл коштшо да кусныл коштшо инородец-влаклан йозак комиссий-влак эше 1763 ийыштак пуртымо йозак пыштыме йӧным арален коденыт; 44 ыраш сбор манмым гына кораҥдаш шонымо. Ик верыште илыше инородец-влак «нунын могай сословийыш пурымышт» шот гыч подать да повинность манмым тӱлышаш улыт улмаш.
Тыгак ончо
Палемдымаш
- ↑ Ясак // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
- ↑ http://ctl.tpu.ru/files/lukieva1.pdf
- ↑ Приморский государственный объединенный музей имени В. К. Арсеньева. Дата обращения: 12 пургыж 2009. Архивировано из оригинала 20 вӱдшор 2013 года.
- ↑ Башинформсвязь — информационный портал об услугах телефонной связи, телевидения, интернет провайдеры
- ↑ Жил был раньше такой атаман (недоступная ссылка) (недоступная ссылка с 23-05-2013 [4364 дня])
Литератур
- Бахрушин С. В. Ясак в Сибири в XVII в // Научные труды. — М., 1955. — Т. 3.
- Кроль М. С.,. Ясак // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
Кылвер-влак
- Бродников А. А. Сбор ясака: Зависимость процесса объясачивания от потестарно-политической ситуации в регионе. По материалам Восточной Сибири XVII в.
- Статья «Ясак» в Энциклопедии Башкортостан
- Статья «Как собирался ясак. Оценка мехов. Что было с пушниной дальше» на сайте «Культура и история народов Севера»