Газлайтинг

Тергыме статья

Ингрид Бергман «Газ волгыдо» фильмыште (1944 ий)

Газлайтинг (англ. gaslighting) — айдемым психологий могырым пӱтыркалымашын да тудым ӧкымлымашын ик формыжо, кунам манипулятор, тыглайынже кужу жап мучко, жертвылан шоя шарнымашым тушкаш толаша, лийше факт-влакым лийын огыл манын ойла, шкенжын шонымашыжын да йыр чынлыкым умылымашын шотан улмышт шумлык коктеланыкташ тӧча. Вараракше жертве манипулятор деч эрыкдыме лиеш, молан манаш гын шкаланже ӱшаным йомдара, шкенжым аклымашыже иземеш, а ментальный манме тазалыкше начаремеш.

Уэбстерын мутерже почеш, утларак кумдан ончалмаште тиде умылымаш «иктаж-кӧм поснак шке пайдалан кӧра торжан ондалыме действий але практике». Тыштыже тиде мут пӱтыркалымашын да шояклымашын кызытсе жапысе моло формышт дене кылышт уло: фейк увер дене, дипфейк дене але шке ыштыме интеллект дене.

2022 ийыште «газлайтинг» мутын значенийже нерген йодмаш 1740 % ешаралтын — тудо шкалан кӱлешыштат, политике контекстыштат кучылталтеш. «Газлайтингым» «2022 ийын мутшо» маныныт.

Этимологий

«Газлайтинг» умылымаш эше XX курым кыдалнак кучылталташ тӱҥалын. Термин Патрик Гамильтонын 1938 ийысе «Газ тул» (англ. «Gas Light») пьесыже (США-ште тыгак «Суксын уремже»; «Angel Street» семынат палыме) да 1944 ийыште тудым Джордж Кьюкорын Ингрид Бергманын модмыж дене экранизаций гыч лектын.

Самырык ӱдырамаш, тудын рольжым Ингрид модеш, марийжын психологий велым пӱтыркалымыжын жертвыже лиеш. Сюжет почеш тӱҥ герой — газлайтер. Ондак тудо ватыжым тыге ӱшандара: тудын мурымо мастарлыкше уке, карьерым кудалтен, шочмо олашкыже пӧртылаш сӧрвала. Вара тудым шкенжын шотан улмыжо шумлык коктеланаш тараташ тӧча — тудо арверым верже дене вашталтылаш да шылтылаш тӱҥалеш. Тудо тыгак пӧртыштӧ викториан саманыште кучылтмо газ волгыдым (gas lights) иземдылеш да тыгодым ӱдырамашым чыла тиде конча манын ӱшандара. Тидым тудо ватыжын насылжым руалтен налаш ышта.

Термин «gaslight» (руш. «газлайтить») шкеже глагол семын кучылтмашке 1961 ийыште «айдемым психологий йӧн дене пӱтыркалаш, тыгодым тудын шкенжын шотан улмыжо шумлык коктеланаш тараташ» умылымаш дене пурен.

1980 ийыште Америкысе феминистке да соцпашаеҥ Флоренс Раш йоча-влакым сексуальный ӧкымлымаш темылан пӧлеклыме «Моткоч пеҥгыде шолыплык: йоча-влакым сексуальный ӧкымлымаш» (англ. The Best-kept Secret: Sexual Abuse of Children) шкенжын книгаштыже пьесын 1944 ийысе экранизацийыштыже ончыктымо психологий велым пӱтыркалымаш-влакым иктешлен, тыгодым палемден: «эсогыл таче [газлайтинг] шомак иктаж-кӧн йыр улшо чыным умылымашыжым вес иктаж-кӧн шалаташ тӧчымыжым сӱретлен ончыкташ кучылталтеш».

Газлайтингын корешыже ден палыже-влак

Газлайтинг годым, тӱҥ шотышто, кок еҥ кылдалтын: манипулятор ден жертве. Газлайтинг умылалтше але лӱмын шонен ыштыме лийын кертеш, но шоналтыде ыштымат лийын кертеш да тыге эртен сеҥа: жертвым эмоциональный виешлымаш тӱжвалне ок кой.

Газлайтингын корешыже-влак:

• Факт-влакым шӧрымаш. Манипулятор жертвым тудын шарнымашыже шотышто коктеланаш тарата;
• Эмоцийын акше йоммаш. Газлайтер шкенжын эмоциональный пеҥгыдылыкше нерген шонаш тарата да титакым шижмым шыҥдараш тӧча. Тылеч коч, тудлан шке шижмашыже веле кӱлеш;
• Муткучышым весылан кусарымаш. Айдеме ситуацийым ӧрдыжкӧ савыралаш тӧча, кушто тудо жертве дене тудын действийжылан/мутшылан/эмоцийжылан кӧра тыге ыштышаш улмаш. Газлайтер шке йоҥылыш лиймыжым ок шотло да койышыжлан умылтарымашым шке йырже кычалеш;
• Агрессий ден мыскылыме ой. Манипулятор вес еҥым тӱкаш, ораде могырым лукташ да «коржмо точкылаш» темдалаш толаша, но тидым айдеме верч тыршымаш семын лукеш («Кӧ эше тылат чыным каласа?»);
• Шотдымылыклан ӱшандарымаш. Газлайтингын инициаторжо жертвылан кӱлешан факт ден шижмашым шӧра. Тылеч коч, айдемын реакцийже шотдымо, манеш.

Айдемын газлайтингыш логалмыжым ончыктышо пале-влак:

• Пашам ыштымаште да шонымашыште ӱшаныдымаш лектеш;
• Шкен шотан улмо да лукмо пунчал шотышто коктеланымаш;
• Йодыш лектеш: «мый сай еҥ улам мо?»;
• Манипуляторын шонымашыже веле чын, манын шижмаш;
• Эреак кӧргысӧ чытамсырлык але тургыжланымаш;
• Мутланыше-влак шагалемыт.

Робин Стернын шымлыме уверже почеш, жертве тӱҥ шотышто 3 йыжыҥ гоч эрта:

1. Шӧрымаш. Жертве манипулятор могырым ӧрыктарышырак койышым ужылалта (тиде, мутлан, партнёр/коллеге/ава лийын сеҥа), но, вашкылым локтылаш да тудын акшым йомдараш лӱдмыжӧ дене тидын шотышто тӱткышым ок пӱсемде, да шона: тетла тыге ок лий. Эшеат шке шонымашыжымак куча;
2. Аралымаш. Пӱтыркалыме айдеме шкаланже да шке шонымашыже шумлык коктеланаш тӱҥалеш, но газлайтер дене эшеат ӱчашаш, тудлан торешланаш да шке чын улмыжым ӱшандараш тӧча;
3. Депрессий. Пытартышлан жертве торешланымым чарна да манипуляторын мутшылан инана — тудо эсогыл шке «титакшым» чынлан шотлен да эмоциональный ӧкымлымым тудын верч тыршыме семын умылен кертеш. Тиде йыжыҥыште жертвын шкем шке аклымыже волен шуын, тудо вуйге газлайтер дене кылдалтын да тудын мокталтымыжым вуча, тидыже клинический депрессийыш конден кертеш.

Газлайтингын сынже-влак

Специалист-влакын шонымышт почеш, тыгай психологий пӱтыркалымашын икмыняр сынже уло:

• Селф-газлатинг. Айдеме шке шижмашыжын да эмоцийжын акшым йомдара («Мый эре кугемдылам», «Пижедылше еҥла кояш намыс», «Мый утыждене эмоциональный улам»);
• Расовый. Тыгай годым газлатинг йӧн-влак айдеме деке тудын расыже але могай этнос гыч улмыжлан кӧра кучылталтыт;
• Эмлымашан. Мутлан, врач, симптом-влак психосоматический манме локтылалтмаш дене кылдалтыныт манын ӱшандарен, пациентын вуйшиймашыжым шотыш налде кертеш;
• Политике дене кылдалтше. Политик-влак, властьым да калыкын йӧплымыжым налаш тыршен, шке оппонентышт нерген шоя уверым шаркален, тыгак нунын пеҥгыде огыл эмоциональный состоянийышт нерген ойлен кертыт.

Клинике пример-влак

Газлайтингыш чӱчкыдынжӧ социопат ден нарцисс-влак мелын лийыт. Социопат-влак правилым пудыртылыт, обществын нормыжо да нравственность манме гоч вончат, шке пашаштышт моло еҥым кучылтыт. Тиде жапыштак нуно шӱмештараш да вара шкен мом ыштымым шӧраш кумылан, ӱшандарен моштышо шояче улыт. Тыгеракын, тудо, кӧ социопат могырым виктимизироватлалтын, чынлыкым шкенжын умылен моштымо шотышто коктеланен кертеш.

Мужыраҥмаште газлайтинг

Шке партнёрышт дек вий-ӱнар ӧкымлымашым кучылтшо южо вате-марий, осаллыкым ончыктымыштым шӧрен але титакыштым партнёрлан кусарен, газлайтингыш ӧкымлымӧ паша деч вара толын кертыт.

Газлайтинг ватак-марияк ондалымаш годым лийын кертеш: «Марийжын газлайтинган койышыжо южо ӱдырамашын нерве кӱрылтышыжым ыштен [да] паша уда лийме годым шкем шке пуштмашке шуктен кертеш». Тидын годым марийже шке ондалымыжым тӱҥ шотышто шӧраш тӱҥалеш, а ватыже, илен-толын, мо лиймым айыкын аклен моштымыжым йомдара.

Йоча дене вашкыл годым газлайтинг

Ача-ава йочалан тудын тӱням умылымашыжым локтылаш тӧчен шойыштмышт годым газлайтинг ача-ава ден йоча коклаште лектын сеҥа.

Терапийыште газлайтинг

Газлайтинг вашкыл психотапевт (але психиатр) ден пациент коклаште лектын кертеш. Тидын годым врач эмлалтше айдемылан «чыла палыше уш» (вес семын, эксперт) рольышто лиеш. Тыгеат лийын сеҥа: пациент шке кӧргӧ тургыжланымашыжым терапевтын умылтарымыже деч моло семын умылен ок керт гын, тиде конфликтыш савырна. Тидыже, шке черетешыже, тышке конден кертеш: пациент йырым-йырысе тӱням шкенжын аклымаштыже да умылымаштыже коктеланымаш ден скептицизм состоянийышке пурен кая. Тылеч коч, газлайтинг стационар психиатрий тӧнежласе пациент ден пашаеҥ-влак коклаште лийын кертеш.

Тыгак ончо

• Ӧкымлымаш вашкыл годым власть да эскерен шогымаш
• Мюнхгаузенын делегироватлыме синдромжо
• Ончылгоч шукташ лийдыме задаче
• Уш-акылым эскерен шогымаш
• Жертвым титаклымаш
• Шӧрымаш да ондалымаш
• Чынлан келшен толшын шӧрымаш
• Психологий сар
• Психологий индырымаш
• Илышкыл изоляций
• Титакым шижмаш (психологий)
• Ашын экспериментше
• Марта Митчеллын эффектше
• Zersetzung

Палемдымаш

Литератур

Рушла

• Кочетков Я. Газлайтинг: насилие, о котором не говорят // Psychologies
• Латыпов И. Газлайтинг: что делать, если вам отказывают в адекватности? // Psychologies

Вес йылме дене

• Cawthra R., O'Brian G., Hassanyeh F. 'Imposed Psychosis': A Case Variant of the Gaslight Phenomenon (англ.) // British Journal of Psychiatry : journal. — Royal College of Psychiatrists, 1987. — April (vol. 150, no. 4). — P. 553—556. — doi:10.1192/bjp.150.4.553. — PMID 3664141. (limited preview available online)
• Calef V., Weinshel E. M. Some Clinical Consequences of Introjection: Gaslighting (англ.) // The Psychoanalytic Quarterly : journal. — 1981. — January (vol. 50, no. 1). — P. 44—66. — ISSN 0033-2828. — PMID 7465707.

1. перенаправление Subscription required

• Dorpat, Theodore L. Crimes of punishment America's culture of violence. — Algora Pub, 2007. — С. 118—130. — 306 с. — ISBN 978-0875865638. (offline resource)
• Gass G. Z., Nichols W. C. Gaslighting: A Marital Syndrome (неопр.) // Journal of Contemporary Family Therapy. — 1988. — Т. 10, № 1. — С. 3—16. — doi:10.1007/BF00922429.

1. перенаправление Subscription required

• Jacobson, Neil S.; Gottman, John M. When Men Batter Women: New Insights into Ending Abusive Relationships (англ.). — Simon and Schuster, 1998. — P. 129—132. — ISBN 978-0-684-81447-6.
• Lund C. A., Gardiner A. Q. The Gaslight Phenomenon: An Institutional Variant (англ.) // British Journal of Psychiatry : journal. — Royal College of Psychiatrists, 1977. — Vol. 131, no. 5. — P. 533—534. — doi:10.1192/bjp.131.5.533. — PMID 588872.

1. перенаправление Subscription required

• Portnow, Kathryn. Dialogues of Doubt: The Psychology of Self-Doubt and Emotional Gaslighting in Adult Women and Men (англ.). — Harvard Graduate School of Education, 1996. (thesis/dissertation) (offline resource)
• Rush, Florence. The Best-kept Secret: Sexual Abuse of Children (англ.). — Human Services Institute, 1992. — P. 81. — ISBN 978-0-8306-3907-6. (offline resource)
• Santoro, Victor. Gaslighting: How to Drive Your Enemies Crazy (англ.). — Loompanics Unlimited, 1994. — ISBN 978-1-55950-113-2. (offline resource)
• Stern, Robin. The Gaslight Effect: How to Spot and Survive the Hidden Manipulation Others Use to Control Your Life (англ.). — Random House Digital, 2007. — ISBN 978-0-7679-2445-0. (limited preview available online)
• Stout, Martha. The Sociopath Next Door (неопр.). — Random House Digital, 2006. — С. 94—95. — ISBN 978-0-7679-1582-3.

Кылвер-влак

• Gaslighting as a Manipulation Tactic: what it is, who does it, and why by Симон, Джордж, Ph.D., article on the topic of gaslighting published by Counselling Resource on November 8, 2011
• Sarah Strudwick (November 16, 2010) Dark Souls — Mind Games, Manipulation and Gaslighting based on her book Dark Souls: Healing and Recovering from Toxic Relationships